| ДЕС БЕРУ, ДЕС БЕРМЕУ. Дес сөзі қазақ жырларында жеке
тұрып, сирек қолданылады, бірақ кездеседі. Мысалы, «Қамбар ба-
тыр» жырында:
Табасың қайдан десіңді?–
деген өлең тармағын оқимыз. Бұл сөз қазақ тілінде көбінесе дес
бермеу, дес беру, дес тию, дес көру, десі қайтпау (қайту) сияқты
күрделі етістік құрамында қолданылады. Бұлардың барлығында
да дес сөзі «күш, қайрат, өктемдік, артықшылық» мағыналарында
қолданылған: дес бермеу (беру) «бой бермеу, билік бермеу, күшін
көрсету, артықшылығын таныту», дес тию «билік тию, ерік тию»,
дес көру «тірек көру, таяныш ету», десі қайтпау «беті қайтпау, тай-
салмау» деген мағыналарда жұмсалады. Бұлардағы дес – парсының
даст «қол» деген сөзі, оның парсы тілінде «1) күш, күштілік, билік,
2) білім, хабардарлық, тәжірибе, 3) артықшылық, жеңіс» деген ау-
ыспалы мағыналары да бар. Қазақ, қырғыз тілдерінде бұл сөздің
тура мағынасы да емес, ауыспалы мағыналарының 1, 3-түрлері
қабылданған және сөз тұлғасы өзгерген (даст>дес). Қырғыз тілінде
бұл тұлғамен келетін күрделі сөздер едәуір. Мұнда дес қайтару
«қорқыту, сес көрсету», десі қайту «қаймығып қалу», дес сындыру,
дес жандыру «қорқыту» деген тіркестер қолданылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
