Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| қорқау сөзімен не түбірлес, не осы сөздің қысқартылып айтылған өзі
болуы керек, қорқау сөзінің бір мағынасы нағыз жыртқыш қасқырды атайтын болса, ауыспалы мағынасы – «тамақсау, озбыр, араны ашы- лып тұратын тойымсыз» дегенді білдіреді деп топшылаймыз. Егер атың араны ашылып тұратын тамақсау, тойымсыз болса, ол – жақсы, ондай мал мықты болады, ал қатының тойымсыз, ашқарақ, тамақсау болса, ол – онша жақсы емес, пісіргенін алдымен өзі жеп, әрдайым ашқарақтанып жүретін әйелдің несі жақсы дейсің? Ал көрсетілген мағынада қора сөзі ешбір түркі, монғол тілдерінің сөздіктерінде де, көне түркі тілдері сөздіктерінде де тіркелмеген. Үшінші мақалдағы сүмесін – бұл күнде біршама түсінікті сияқты, сөздіктерде ол «сүт, ақ» дегенді білдіреді деп танытылған (ҚТТС, 8-том, 431-б.). Мұнда сөз түбірі – сүме – «1) сауын малының желіні, 2) сүт өнімі» деп көрсетілген. Демек, бұл түбірге -сін деген түркілік жұрнақ жалғанып, «сүт өнімінен жасалған сұйық тағам» дегенді білдіретін болған болар. Қостанай, Маңғыстау, Атырау тұрғындары сүмесін деп «шалапты» атайды деп тіркелген (ҚТАС, 2006, 620-б.). Қазақ, қырғыз тілдерінде
227 және 2) нан тағам» (кушание из лепешек) деп көрсетіледі. Жоғарыда келтірілген мақалдың «сүтке сүт қосылса, сүмесін болады» деген бөлігі, біздіңше, «ас болады» дегенді айтқан болар. Ал «Құдияр құдық қазады, суын құлман ішеді» деген мақалдағы Құдияр, Құлман деген кісі аттары болар, өйткені бұл сөздерді қазақ, қырғыз тілдерінің сөздіктерінен таба алмадық, мәтелдің айтпағы – «біреудің еңбегін екінші біреу пайдаланып кетеді» деген тұспал сөз болар. Келесі мақал-мәтелдердегі дүрегей, сыйыт, толағай сөздері бұл күнде жиі қолданылмағанмен, ертеден келе жатқан бірліктер екені белгілі. Бұлардан кейінгі ескіліктер кездесетін орынның тағы бірі – тарихқа (әрине, қазақ халқының тарихына) қатысты ғылыми еңбектер мен көркем әдебиетке жататын үлгілер болып келеді. Бұлар тек қазақ қауымының ертедегі әлеуметтік-саяси тарихына ғана қатысты емес, этнографиясына, мәдениетіне, әсіресе өнеріне байланысты жазылған ғылыми, публицистикалық, оқу-ағартушылық тақырыптарындағы еңбектерден де табылады. Мысалы, акад. Ә.Марғұланның «Ежелгі жыр-аңыздар» (Алматы: Жазушы, 1985) деген ғылыми еңбегінде тәті (диадема), баутақ (кимешек), себіл тон (оқ өтпейтін тон) де- ген сөздер бар (Бұлар қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігіне кірмеген, яғни көне немесе ұмыт болған сөздер). Сол сияқты С.Мұқановтың «Халық мұрасы» атты еңбегінде (Алматы, 1974) қазақ халқының әскери қосындары, XVI-XVII ғасырлардағы әскери жасақталған құрамдарға және әскери іс-қимылдарға қатысты атақтар мен атаулардың болғанын айтады: олар уан (ван) – «дивизия»,
Әуезов: «Бұрынғы бақташы көшпелі тірлігінде арман еткен түйеде – жампоз, жылқыда – тұлпар, сиырда – тықжы, қойда – құтпан, түйеде – келепан десе, итте – құмай, адамда – алып, ал қас дұшпаны қасқырда – сырттан дейтін», – деп жазған болатын. Бұларда аталған «мықтылардың» ішінде тықжы, келепан, жампоз деген сөздер де – бұл күнде ұмыт бола бастаған бірліктер. Жеке халық болып құрылғаннан кейін де, бұған дейін де қазақ халқын құраған ру- тайпалардың өмірі ат үстінде кейде қорғанған, кейде шабуылдаған ұрыс-соғыспен өтіп келгені белгілі. Шыңғыс хан заманынан бері қарайғы қазақ қауымында (тілінде) түркі-монғолдық әскери лек- сика тобы едәуір мол болған. Бұлардың ішінде аға – әскери титул- дәреже атауы, айыр – әскер санының бірлігі (пәлен ру ұрысқа 500 айыр шығарды), ту астында тұру – «әскер қатарында болу» сияқты жеке сөздер мен сөз тіркестері болған. Олардың да көбі – көне немесе ескірген сөздер. Сол сияқты хан ордасына қатысты атабек/аталық – «хан (бала- ларының (ұлдарының) тәрбиешісі, регент», бауыршы/бақауыл/ |