Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

222

атауы  болса  керек:  сұрқай-дың  орнына  сұрқылтай-ды  жұмсаудың 

өзіндік уәжі бар: сұрқылтай – бейтаныс тұлға, ал көркем әдебиетте 

«жұмбақтау»,  мағынасы  күңгірт  тартқан  сөздердің  экспрессиясы 

күштірек болады. Әрине, бұл жаңсақтық – «артық етем деп тыртық 

етушілік» болып шығады, өйткені әр сөз өз «құқығын» (мағынасын) 

жоймауы тиіс, сұрқылтай – өз «құқығы бар» (мағынасы бар) дербес 

бірлік.

Бұл  күнде қазақ тілі үшін мағынасы мүлде күңгірт тартқан бұл 

тұлғаны  іздестіргенде,  негізінен  оның  адамға,  оның  өзінде  де  хан, 

төре сияқты билеушілерге қатысты қолданылатыны байқалады. Сөз 

түбірі – монғол тіліндегі сурульдай, бұл монғолша «ханның кеңесшісі, 

ақылшысы, оның сөзін сөйлейтін ділмары, ақыны» дегенді білдіреді 

деп XIX ғасырдағы орыс ғалымы, Шоқан Уәлихановпен кадет корпу-

сында бірге оқыған Г.Н. Потанин жазған болатын

2

.

Г.Н.Потаниннің  бұл  түсіндірмесінің  дұрыстығын  Шыңғысхан 

әулетінен шыққан қазақ Тезек төренің (XIX ғ.) Сүйінбай ақынға:

Тұсында Абылайдың Бұхар жырау,

Хан Әділдің кезінде Түбек тұр-ау.

«Әр заманның бар дейді сұрқылтайы,

Сұрқылтайым менің де екен мынау, –

дегені  дәлелдей  түседі.  Тезек  төренің  сұрқылтайы  Түбек  жырау  

болғанын  әдебиеттанушы  М.Жолдасбеков  баяндайды.  Сөз  түбірі 

–  монғол  тілінің  сұрға(х)  етістігі  болу  керек,  ол  –  «оқыту,  бір  

нәрсені  үйрету,  тәрбиелеу»  мағыналарын  білдіретін  сөз.  Одан 

«ілім» мағынасындағы сургаал, «мектеп» және «оқу, оқыту үйрету» 

мағынасындағы сургуулах сөздері жасалған, -тай жұрнағы – монғол 

тілінде  сын  есім  жасайтын  қосымша:  сураалтай  (сургултай)  сөзі 

қазақша «үйретуші (ақыл, кеңес беруші)» деген сын есім болып таны-

лады. Бұл сөз осы күнгі монғол тілінің өзінде көне этнографизм бо-

лып есептеледі. Ал қазақ тіліне, сірә, билеушілері (хандары) Шыңғыс 

әулетінен болып келген қазақ қоғамында сол монғол текті хандардың 

қасындағы кеңесшілеріне де монғолша атау қолданылған болар. Қазақ 

хандарының монғолдық тектері де, келе-келе хандық институттың өзі 

де (XIX ғ.) тарих сахнасынан ығысқандықтан, сұрқылтай сөзінің де 

мағынасы күңгірт тартып, бұл күнде ескіліктердің қатарына көшкен. 

Мұндай  атауларды,  сірә,  архаизм  (көне  сөз)  дегеннен  гөрі  ескірген 

сөз (историзм) деп тануға болар.

Қазақ тіліндегі ескіліктердің, жалпы көнерген, ескірген сөздердің 

бір алуанының генезисі монғол (оның өзінде де көне монғол) тіліне 

алып  барады.  Мысалы,  алдияр,  барымта,  қарымта,  толағай, 

2

 Потанин Г.Н. Восточные мотивы с средневековом европейском эпосе. - М, 1809.

223

құр  (құр  атқа  мінгендей),  торғауыт  т.б.  сөздерге  семантикалық, 

этимологиялық  ізденістер  жүргізгенде,  олардың  морфологиялық 

бітімдері  (сұрқылтай,  ереуіл,  торғауыт  сияқты  жұрнақты  сөздер 

монғол  тіліне  тән  екендігі  көрінеді.  Бұл  –  бір  тілден  (айталық, 

монғол тілдерінен) екінші тілдің (түркі, оның ішінде қазақ тілінің) 

сөз  қабылдауы  ма  әлде  «алтай  теориясына»,  яғни  түркі-монғол 

тілдерінің ортақ генезисіне апаратын құбылыс па – бұл топшылаудың 

екеуінің  де  қисыны  бар.  Ал,  біздіңше,  екіншісі  дұрысырақ  сияқты. 

Монголизмдердің тек қазақ тілінде ғана емес, өзге түркі тілдерінде 

де  ізі  бар,  ал  қазақ  тілінде  және  мүмкін,  сібірлік  өзге  түркілер 

тілінде  көбірек  кездесуі  –  қазақ  қоғамының  экономикалық  жүйесі 

бір  болғандығынан  және  монғол  тайпаларымен  территориялық 

жақындықтан,  іргелестіктен  болар  деп  ойлаймыз.  Сондай-ақ  орта 

ғасырларда, әсіресе Шыңғыс хан және оның балалары мен немерелері 

кезінде  түркі-монғол  тайпаларына  бірде  бір-біріне  қарсы,  бірде 

бірлесіп  ұрыс,  соғыс,  шабуыл  жорықтарында  араласқан  кездерінде 

қолданылған әскери, әлеуметтік және шаруашылыққа қатысты лекси-

ка тобы да осы ортақтыққа меңзейді. Мысалы, хан, ұлыс, орда (орду), 

оғлан (ұл), хатун (қатын), қарауыл, йасақ (жасақ), ат-ұлақ, боқауыл, 

ертауыл, домбауыл, сечен (дана, ақылды адам) сияқты сөздер түркі-

монғол  тайпалары  тілдерінде  бірдей  қолданылғаны  Шыңғыс  хан 

империясына қатысты тарихи шығармалардан көрініс тапқан. Біздің 

топшылауымызша,  құрамында  -уыл,  -тай,  -ты  жұрнақтары  бар 

бірқатар  тілдердің  түпкі  төркіні  монғол  тілі  болуы  мүмкін  немесе 

олар өз қызметінде тұрып түркі сөздеріне жалғанған болуы мүмкін.

Бүгінгі қазақ тіліндегі ескіліктердің келесі бір тобын, сөз жоқ, көне 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: