Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

болар. Бұлар сан жағынан өте аз, сондықтан мұндай қолданыстардың 

әрқайсысын  іздестіріп,  көне-жаңалығын,  жергілікті  сөзге  жататын-

жатпайтындығын анықтағанша (оларды анықтау керек!), осылайша 

таныта тұруға тура келеді.

Ескіліктер кездесетін орындар

Жоғарыда сан рет айтылғандай, лексикалық ескіліктерді:

•  қазақ  халқының  мәдени  мұрасында  өте  дамыған,  молынан 

сақталып, біздің кезеңімізге жеткен ауыз әдебиеті үлгілері – батыр-

лар жырлары, ғашықтық жырлары деп аталатын циклдегі үлгілердің 

тілінен;

прозалық үлкенді-кішілі шығармалардан;

• қос сөздердің сыңарларынан;

• ертеде қалыптасқан тұрақты тіркестер құрамынан;

• XV-ХІХғасырларда жасап өткен ақын-жыраулар мем шешендер 

сөздерінен;

• ғылыми-танымдық еңбектерден;

• мақал-мәтелдер құрамынан іздеп таба аламыз. 

Бұлардың ең көп материал беретіндері – фольклорлық туындылар 

болып табылады. Сондықтан осы жұмыста ең әріде (XV ғ.) дүниеге 

келген  деп  саналатын  «Едіге»  жырынан  бастап,  ондаған  батырлық 

жырлар  мен  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»,  «Қыз  Жібек»,  «Айман-

Шолпан» сияқты лиро-эпостардың тілдерінде кездесетін ескіліктер 

әр  қырынан  арнайы  талданады.  Олар:  1)  ноғай-қазақ  цикліндегі 

жырларда;  2)  өзге  батырлар  жырларында;  лиро-эпостарда;  3)  XV-

ХІХ  ғасырлардағы  жыраулар  мен  ақындардың  өлең-жырларында 

сақталған ескіліктер болып келеді.

Мақал-мәтелдер  деп  аталатын  ақылды,  түйін  сөздер  негізінен 

баршаға  әбден  түсінікті  таныс  болып  келеді.  Дегенмен  мақал-

мәтелдердің  басым  көпшілігі  ертеде  қалыптасып,  қолданылып 

келе жатқандықтан, құрамында бірді-екілі сөз бұл күнде екінің бірі 

мағынасын дәл біле бермейтін болып ұшырасуы да мүмкін. Мысалы, 

226

«Иттің аузына түскен сүйек соқта болады»; «Атың қора болса, берді 

Құдай», «Киікті құралай бүлдірер, елді дүрегей бүлдірер», «Құдалық 

белгісі – сыйыт, қоныс белгісі – бейіт», «Сүтке сүт қосылса сүмесін 

болады, Сөзге сөз қосылса, демесін болады», «Құдияр құдық қазады, 

суын құлман ішеді». «Жегенін білмейтін – шұнай, жұтқанын білмейтін 

– құмай», «Құдайдан тілегенім қолаң қара шашты еді, Құдайдың өзі 

берді қу толағай бастыны» т.т. Әрине, бұл мақал-мәтелдердің жал-

пы мағынасы түсінікті, бірақ құрамдарындағы көрсетілген (курсив-

пен терілген) сөздердің жекелеген мағыналарын екінің бірі тап басып 

бірден айтып бере алмауы мүмкін. Ал бұлардағы соқта дегеніміз – 

көне түркілерде «колбаса, қазы» дегенді білдірген сөз екен. Ал қазіргі 

қазақ  тілінде  соқта  сөзінің  бір  мағынасы  иленіп,  тығыздалған, 

жұмбаздалған зат деп түсіндіріледі (ҚТТС, - Т. 8, 326-б.). Бұл күнде 

соқта сөзі – біршама түсінікті, қолданыстағы бірлік, ал бұл сөздің өте 

ертеден келе жатқан мағынасының нақтылана түскен варианты болып 

шыққан. Сірә, Қашқаридағы соқта сөзі «колбаса» дегенге біршама 

келсе  де,  қазы  деген  түсінік  қисынсыздау  (колбаса  –  еттің  әбден 

езіліп,  туралып,  шайналып,  нығыздалып  жасалған  түрі,  ал  қазыда 

ет туралмайды, езілмейді ғой). Сірә, о баста да соқта – ұсақталған 

заттың (ет, қар т.б.) тығыздалып, ұйып жұмбаздалған түрін білдірген 

сөз  болса  керек,  бұған  қазақ  тіліндегі  көк  соқта  (қар),  қан  соқта 

(ұйыған қан) деген тіркестер дәлел. Келесі мақалдағы қора сөзі, сірә, 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: