Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| бірліктер деп те атайды. Сірә, тілдегі «жаңалық» деген ұғымды
білдіретін құбылыстарды екіге бөліп қарастыру жөн болар: бірі – лексикалық бірліктер: жаңа сөздер, тіркестер, морфологиялық жаңа түзілімдер, екіншісі – грамматикалық жаңа тәсілдер. Тілдегі жаңалықтар тек лексика саласында емес, тілдің өзге қат- тауларында: фонетика жүйесінде, грамматикалық, әсіресе синтак- систік құрылымда да болуы мүмкін. Лексикалық жаңалықтардың «сүйегі» сол тілдің өзінен де және бөгде тілден де болады. Бөгде тілдік неологизмдер кірме сөз деп аталуға тиіс. Тілдегі жаңалықтарды зерттейтін сала «неология» деп аталатыны түсінікті. Тіл білімінің бұл тармағының зерттеу нысандары, көптеген тілдерге ортақ универсал заңдылықтары, типтері, пайда болу фактор- лары т.т. «қасиет- белгілерін» тәптіштеп түсіндіріп жатудың қажеті болмас. Дегенмен әр тілдің өзіне тән ішкі заңдылықтарына, сол тілді пайдаланатын халықтың тарихи, әлеуметтік, мәдени, саяси тұрмыс- тіршіліктерінің әр кезеңіндегі болмысына орай ерекше тоқталатын тұстары болады. Мысалы, қазақ тілінде неологизмдердің бір тобы бөгде тілдік элементтердің (сөздер, тіркестер, амалдардың т.б.) кірме деп аталатын тобы туралы баса көңіл аударуға тура келеді. Сол сияқты жеке ақын-жазушылардың шығармаларында кезде- сетін «окказионализмдер» деп аталатын тілдік нормаға бағынбаған, тосын, «кездейсоқ», «біржұмсар» сөздерді лингвистикалық неоло- гизмдер қатарына қосуға бола ма, болмай ма? дегенге де айрықша қарау керек (орыс тіл білімінде окказионализмдерді де неологиялық құбылыс деп санаушылар бар). 334 Жаңа қолданыстарды денотативтік (жаңа заттарды, жаңа ұғым- дарды тікелей атайтын) белгісіне қарай және сөздің не тіркестің стильдік мақсатта жұмсалатын жаңа мағынасына карай пайда бола- тын неологиялық бірліктер деп ажыратып қарауға болады. Неологиялық зерттеулер тіл білімінде белгілі жүйесі, принциптері бар номинация, терминология, сөзжасам, аударма және сөз мәде- ниеті деген сияқты блоктармен тікелей байланысты болып келеді. Бұл орайда да әр тілдің «өзіндік келбетіне» орай ерекшеліктер, иерархиялық орындар болады. Тілдік жаңалықтарды талдап-таныту- да бұл іліктестіктің қазіргі кезеңдегі мәні айрықша. Жаңа сөздерді қолданысына қарай бөліп-бөліп тану керек: а) қалың көпшілік қолданатын, яғни бұқаралық ақпарат құралдары – күнделікті баспасөз, радио-телехабарлар, көпшілікқолды білім- ғылым әдебиеттері, оның ішінде мектеп оқулықтары мен оқу құралдары жиі пайдаланатын сөздер және ә) қоғам өмірінің әртүрлі тұстарында: ғылымда, шаруашылық пен өнеркәсіп салаларында, өнерде және тағы басқаларында арнаулы мамандар мен кәсіпкерлер пайдаланатын және қолданыс шеңбері тар (шағын) сөздер. Олар әр алуан құрал-жабдықтар аттары, конструкторлық- инженерлік атаулар мен осы салалардағы іс-әрекеттерді атайтын сөздер болып келеді. Алдыңғы топтағы жаңа сөздерді орыс және Еуропа халықтары тілдерін зерттеушілер бірнеше салаға бөліп қарастырады. Оларды: 1) күнделікті тұрмыста қолданылатын жаңа құрал-жабдықтарға, бейне-дыбыс техникасына қатысты атаулар; 2) автокөліктерге қатысты сөздер; 3) экономика, қаржы-финанс саласына қатысты терминдер; 4) айналадағы табиғатты қорғау – экологияға қатысты сөздер; 6) спорт, ойын-сауыққа, туризмге қатысты; 7) медицина мен фармакологияға қатысты; 9) саясат, ел басқару істеріне қатысты; 11) әдебиет, өнерге қатысты жаңа атаулар, іс-қимыл атаулары деп топтайды. Қазақ тіліне келгенде де осындай тақырыптық принципті ұстануға әбден болады. Осы айтылғандар өз кезегінде жеке-жеке сөз болады. Ал алды- мен тілдегі (оның белгілі бір кезеңіндегі) жаңалықтар деген ұғым нені білдіреді және бұл тақырыптың (зерттеу жұмысының)
335 теориялық негіздері мен ізденіс принциптері қандай деген мәселелер сөз болмақ. Сонымен қатар әр кезеңге қарай пайда болып жататын жаңа қолданыстарды 1) әдеби тілге енген немесе ену әлеуеті (потен- циалы) бар сөздер (олар нормативті сөздіктерге енеді немесе норма ретінде ұсынылады), 2) ауызекі сөйлеу тілінде орын алып жатқан, әдеби нормаға сай келмейтін жаңа қолданыстар деп ажыратып қарау керектігі де айтылып келеді. Мысалы, француз тілінің неология- сы әдеби норманы реттеуге, әдеби тілдің лексикалық қазынасының толығу, жүйелену, даму процесін танытуға күш салса, Америка зерттеуші-неологтары жаңа қолданыстар сөздігінің күнделікті, сөйлеу тіліндегі бірліктерді тіркейтін түрін (сөздік типін) қош көреді екен (бұлар – XX ғасырдың 70-80-жылдарының мәліметі, ал қазіргі, яғни соңғы 10-15 жылдардағы шет тілдердегі неологиялық ізденістер мен сөздік типтері туралы арнайы танысып, жеке сөз ету керек болады). Осыған орай жаңа сөз қолданыстарын тіркейтін сөздіктер көбінесе екі түрлі: а) тіркеп отыратын (фиксирующий); ә) нормативтік, яғни әдеби нормаға енген бірліктерді көрсететін болып келеді. Сондықтан тіркеуші сөздіктердегі бірліктер көбінесе шартты және тарихи сипатта болады, дәлірек айтсақ, ол жаңалықтар жаңа сөз дегеннен гөрі жаңа қолданыс дегенге саяды, өйткені олардың әдеби нормаға ену-енбеуі әлі шартты: не сәтсіз, не көп ұзамай қоғам өмірінен ығысып кететін зат, құбылыс сияқты реалийлерді атайтын ескірген сөз (историзм) болуы мүмкін. Мұндай сөздіктердің екі түрі де әр тілдің қажеттігіне қарай азды-көпті айырмашылықтармен келеді. Мы- салы, қазақ тілінде әзірге түзіліп жатқан сөздіктер тіркеуші типінде және түсіндірме сипатында, яғни орыс тіліндегі баламасы көрсетіліп, беретін мағынасы түсіндіріледі. Бұлар жөнінде барша фактілерімен толығырақ әрі қарай сөз болады. Қазақ неологиясын зерттеуде үлкен әңгіме өзегі болатын мәселе – аударма, оның ішінде орыс тілінен аударма проблемасы, бұл тек ғылыми терминология жайттарына ғана қатысты емес, бір ұшы күнделікті қоғам тіршілігіне, мәдениетіне, тіпті саясатқа барып тірелетін мәселелер (тақырыптар) екенін баса көрсету керек. Әдетте белгілі бір тіл тіршілігінде, екінші тіл қатар және басты рөл атқаратын болса, әлеуметтік, саяси, ғылыми әдебиет негізінен бөгде тілден ауда- рылатын болса (мысалы, Үндістанда ағылшын тілінен, қазақ тілінде орыс тілінен), тілдік жаңалықтар, алдымен, осы басты рөл атқаратын тілде пайда болады да, үндіше қазақша баламасы жасалады немесе бөгде сөз қабылданады. |