Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

345

басқыншылардан жер-суын қорғап  келген санғасырлық тарихының 

ең бір шешуші кезеңі – «Ақтабан шұбырындыдан» бастап жоңғарлар 

жаулап алған қазақ жерінің шығыс-оңтүстігіндегі өлкелерін қайтарып 

алу  жолындағы  ұрыс-соғыстар  суреттелген  бұл  көркем  туындыда 

әскери лексиканың көнелері де, сірә, сол кезде жанданған, сол кезең 

үшін  жаңа  болып  танылатын  сөздер  едәуір  мол  кездесетін  сияқты. 

Әрине, бұл кезеңдегі неологизмдер мыналар деп дәл көрсету қиын 

болар  (өйткені  алдыңғы  кезеңдердегі  лексикалық  қазынаны  толық 

білмейміз),  дегенмен  осы  романда  жиі  кездесетін  қонтайжы  (бас 

әмірші, хан), тәйжі (князь), лама, зайсаң, уан сияқты бөгде монғол-

манчжур  тілдік  әкімшілік  пен  діни  лауазым  атаулары,  бұрынырақ 

топ  деп  аталған  зеңбіректің  суреттеліп  отырған  кезеңде  жазай-

ыл  (жәзайыл)  деген  атауы  сияқты  сөздерді  де  XVIII  ғасыр  үшін 

лексикалық жаңалықтар болар деп шамалаймыз.

Тұтас  бір  ғасырдағы  (XVIII  ғ.)  қазақ  халқы  қолданған,  тілінде 

пайда  болған  жаңалықтар,  әрине,  тек  әскери  лексика  саласында 

ғана емес, күнделікті тұрмысқа, ел басқаруға, шаруашылыққа, тіпті 

жаңадан пайда бола бастаған әдет-ғұрыпқа қатысты да жаңа сөздер, 

жаңа  тіркестер  болғаны  даусыз.  Бірақ  дәл  қазір,  осы  жұмыста  біз 

оларды түстеп, түгелдеп таныта алмай отырмыз. Бұл – арнайы көп 

ізденіп, факті-мысалдар жинап, XVIII ғасырдың алдыңғы және одан 

соңғы кезеңдердегі қазақ тілі қазынасын біршама анықтап барып жа-

салатын жұмыс.

Ал қазақ тілі лексикасына жаңа атаулардың молырақ пайда болған 

(әзірге  біз  жақсы  білетін,  фактілермен  дәлелдей  алатын)  келесі  бір 

кезең – қазақ даласына капиталистік қарым-қатынастың там-тұмдап 

болса  да  ене  бастаған  дәуірі  –  XIX  ғасыр,  әсіресе  оның  екінші 

жартысы  деп  шамалаймыз.  Бұл  кезеңде  мұсылманша  оқу-ағарту, 

баспа  ісі,  алғашқы  баспасөз  үлгілері,  ислам  дінінің  едәуір  жанда-

нуы  сияқты  әлеуметтік  факторлар  қазақ  тіліне  ондаған-жүздеген 

жаңа атауларды әкелді, өзге тілдерден, әсіресе орыс тілінен сөз ау-

ысу процесі басталды. Бұл кезеңде сөздік қазынаға қосылған сөздер 

түгелімен  жаңадан  жасалған  жоқ:  бірсыпырасы  (және  көзге  бірден 

түсетіні)  өзге  тілдерден,  әсіресе  орыс  тілінен  енсе,  енді  бірқатары 

байырғы  сөздердің  мағына  ауыстыруы  арқылы  жасалды,  үшінші 

тобы  жұрнақтар  жалғау  арқылы  қолдан  жасалды.  Бұл  жайында 

Махамбет,  Дулат,  Шортанбай  сияқты  ақындардың,  Ыбырай  мен 

Абайдың,  алғашқы  қазақ  баспасөзінің,  XIX  ғасырда  жарық  көрген 

жазба  үлгілердің  (қиссалардың,  өлең-жырлардың)  тілін  талдап  сөз 

еткен  диссертациялардан,  монографиялардан,  оқулықтардан  біраз 

мағлұмат алуға болады.

346

XIX  ғасырдың  орта  тұсында  актив  қолданылған  пысық,  төре, 

елубасы, онбасы, атқамінер, аға сұлтан, сайлау сияқты әлеуметтік 

лексика  тобына  жататын  сөздер  осы  кезең  үшін  неологизмдер  бо-

лып танылады. Бұларды өмірге әкелген қазақ қоғамының әлеуметтік 

құрылымы  болды.  Қазақ  қауымының  сол  кезеңдегі  саяси-мәдени 

жағдаятын зар заман деп танып, осылайша атау да – неолексизм.

Қазақ  қоғамына  енген  жаңа  экономикалық  жағдайлар  қазақ 

тіліндегі шығын, қара шығын, алым, шаңырақ салығы, несие, өсім, 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: