Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| ашық дыбыс, тұйық дыбыс, жалқы есім, жалпы есім, оңаша тәу-
елдеу, ортақ тәуелдеу, өлшеулік үстеу, мезгіл үстеу, бас мүше, баян- ды мүше дегендердегі курсивпен көрсетілген сөздердің жеке өздері – жаңа тұлға емес, атқаратын қызметі, осы тіркесте беретін мағынасы – жаңа. Демек, XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ жазба әдеби тілінің жаңалықтары дегенде осы құбылыстарды атау керек. Бұл жерде үлкен ізденіс-талдау Ахмет Байтұрсынұлының термин жасауда ұстанған принциптері, амалдары жайында болуға тиіс. Қазақ әдеби тілінде XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында пайда болған жаңа сөздер мен жаңа күрделі атаулардың дені терми- нология саласына қатысты болды. Қазақ дүниесіне енді келе бастаған оқу, білім, ғылымға қатысты сөздер, олардың ішінде әсіресе термин-
348 дер тілдегі жаңалықтар болып танылды. Ал термин жасауда сөздің атауыштық (атаулық – номинативтік) қасиеті мен ұғымдық мәні дегендерді бөліп тану қажет. Айталық, техника салаларына жата- тын терминдердің жасалуында номинативтік бағдар бірінші орында тұрады. Мысалы, мәшинелердің, техникалық құрал-жабдықтардың терминдері көбінесе зат атауларынан жасалады: комбайн, карбюра-
минологияда ұғымға мән беріледі, яғни ғылымға қатысты термин- дер – нақты заттың аты емес, көбінесе ұғымның аты болуы керек. Сондықтан ұғым атаулары (бұрынғылары да, жаңалары да) әр тілдің өз сөздерімен де жасалуға бейім, сондай-ақ олар калька жолымен өзге тілдерден де аударылады. XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында тілтану, әдебиеттану, жаратылыстану, оқу-ағарту, мәдениет салаларына қатысты ғылыми атаулар негізінен қазақтың өз сөздерінен, біразы жасанды түрде, көпшілігі мағына ауыстыру, сөз біріктіру, сөздерді қосақтау сияқты амалдармен жасалғандығы көрінеді, бұлардың басым көпшілігі сол кезеңдегі қазақ тілі үшін неологиялық бірліктер болып шықты, бұған XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ оқушылары мен оқырман- дарының аялық білімімен, яғни білім-таным дәрежесімен санасу қажеттігі де ықпалын тигізді. Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілі оқулықтары мен көркем әдебиеттің тілдік қыр-сырын ғылыми тұрғыдан таныту үшін бұрын қазақ құлағы естімеген зат есім, сын
санды) сөздерді ұсынды, сондай-ақ шылау, үстеу, жалғау, жұрнақ, дыбыс, ұяң дыбыс, қатаң дыбыс, түбіршік тіл, жалғамалы тіл, қопармалы тіл, шумақ, тармақ, бунақ, буын, көсем сөз дегендердегі курсивпен берілген сөздердің мағыналарына жаңа мағына үстеп, не- ологизмдер жасады. Білім салаларына қатысты алғашқы жазба үлгілердегі жаңа сөздердің қазақтың өз лексикалық қазынасынан жасалуына ол үлгілердің ғылымның толық өзі емес, бастамасы (оқулықтар, хресто- матиялар, әдістеме құралдар) сияқты мектеп балаларына, мұға- лімдердің алғашқы буындарына, сауаттарын енді ашып жатқан ере- сектерге арналғандығы да себепкер болды. Жаңа мағына беретін сөздерді немесе бейтаныс ұғым атауларын қазақ сөздерімен берген- де, оларды оқырмандар, оқушылар жатсынбай қабылдап кететінін Ахаңдар жақсы сезінген. Бұл айтылғандардан, әрине, А.Байтұрсынов, X.Досмұхамедов, Т.Шонанов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Қ.Жәленов, Қ.Кемеңгеров, Ж.Күдериндердің еңбектерінде шеттілдік сөздер арқылы ұсынылған
349 білім-ғылым жаңалықтары, яғни неологиялық бірліктер, әсіресе, пән терминдері мүлде орын алмаған екен деуге болмайды. Және шеттілдік сөздерді аты аталған авторлар қазақ тіліне жолатпауға күш салған екен деген тұжырым жасауға да мүлде болмайды. Мұны, яғни Байтұрсынов пен Досмұхамедовтердің өздері «жат сөзсіз күнелте алмайтын заман туғандығын» айтты. Х.Досмұхамедов: «Мәдениет қуған жұрттың алдымен тілі өзгермекші, білімге кірген жаңа сөздердің көбі шеттен кірген, біліммен, әдетпен, заңмен [келген] жаңалықтарға ұғым беретін жаңа сөздер кірмекші, үлгіге алынған мәдениетті жұрттың сөздері болмақшы», – деп жазды. Бұл жерде ғалым интернационалдық қор деп аталатын интертерминдерді ай- тып отыр, яғни латын, грек тілдерінен келе жатқан ғылыми ортақ терминдерді алу керектігін айтады. «Еуропа ғылымы қолданған ла- тын тілі, латын сөзі бізге жат болса да, қашуға болмайды. Бұл заман- да ғылым іздеп, қатарға кірем деген халық латын сөздерінен қаша алмайды», – деп ашық айтты. Қазақ тіліне білім-ғылым саласына қажет жаңа сөздерді жаңа ұғым атауларын, нағыз ғылыми терминдерді келтіру XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарында жасап өткен қайраткерлерге оңайға түскен жоқ. Мұны Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедовтердің өздері айтып, жақсы ескерткен болатын. Ахаң «Тіл – құрал» атты оқулығының «Сөз басы» деп аталатын «Алғы сөзінде»: «Тіл – құрал» деген аты қандай жат көрінсе, ішкі мазмұны да әуелгі кезде осын- дай жат көрінер, үйткені бұл – қазақта бұрын-соңды болмаған жаңа зат. Халықта бұрын болмаған нәрсе жат көрініп, бірте-бірте бойы үйренген соң қалатын», – деп жазған еді. Ал Халел Досмұхамедов 1922 жылғы «Табиғаттану» атты дәрістік кітабында: «Алдымыз- да үлгі болмаған соң, ғылым кітабын жазу деген өте қиын болды. Қазақ тілі – ғылым жолына шалынбаған, сөздері ғылым ретіне қарай жөндікпеген тіл. Ғылым тіліндегі атаулардан қазақ тіліне дұрыстап түсінікті қылып аудару – өте қиын жұмыс. Сөздің жүйесін келтіріп көркем қылып жазу да – керекті нәрсе. Ғылым атауларына лайықты ат қою – алғашқы уақытта тым мұқтаж (бөліп көрсеткен біз – Р.С.), бүгін ілгері болашаққа жол салатын нәрсе», – деп жазды. Жалғыз А.Байтұрсынұлы ғана емес, XX ғасырдың 20-жылда- рынан бастап қазақ тілінде мектеп оқулықтары мен жоғары оқу орындарына оқу құралдарын жазған, сөздіктерін құрастырған Ха- лел Досмұхамедұлы, Міржақып Дулатов, Қошке Кемеңгерұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанбек Хожанов, А.Тынысбаев, К.Жәленов сияқты зиялылар да қазақ жазба әдеби тілінің сөздік қазынасын жаңа тұлғалармен (сөздермен), кірме сөз- дермен толықтырды. Бұл істе тек тіл, әдебиет сияқты ұлттық
350 сипаттағы пәндер ғана емес, жаратылыстану саласының, оның ішінде зоология, ботаника, геология, анатомия, физиология, математика, фи- зика салаларына қатысты жазылған еңбектерде (Х.Досмұхамедұлы «Жануарлар», «Адамның тән тірлігі», «Табиғаттану» т.б.; Мағжан Жұмабаев «Педагогика» т.б.) жүздеген неологизм мен аэлогизмдер – қолданыста «қайта тірілген» байырғы сөздер, кірме сөздер (араб- парсы сөздерінен басқа, орыс сөздері мен интертерминдер) қазақ лек- сикасы қазынасын молайтты. Мысалы, бір ғана Х.Досмұхамедұлы
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|