Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сөз өзгерту саласында. Септеу тәртібі (парадигмасы)
негізінен қазіргімен бірдей, тек есімдіктердің септелуінде өзгешелік бар. Ілік жалғауы мен, біз деген есімдіктерге жал- ғанғанда -ің, -ім түрінде де келеді: менім, бізің. Әсіресе менім варианты қазіргі қазақ тіліне жат, ол – ноғайлық тұлға. Бірақ XV-ХVI ғасырлардағы қазақ тілі үшін де бұлайша қолданыстың тән болуы ықтимал. Жіктеу есімдіктерінің сеп- телу жүйесінде күні бүгінге дейін жеткен ерекшеліктердің (мен-ің, ма-ған, о-ның, о-ған, о-ны) бар екендігін ескерсек, қазақ тіліндегі қазіргі норманың бірден қалыптаса қойма- ғандығын мойындауға болады. Шығыс септіктің екі-үш жерде -дын /-дін варианты кездеседі: Ер өзіндін соңратын... Бұ кеткендін қайтпасаң (Шалкиіз). Бұл осы күнгі басылымдарда -дан /-ден түрінде берілген. Егер сірә да қазақшалау керек болса, өзіңнен, кеткен- нен деп, -нан /-нен түріне көшіру керек еді. Біздіңше, шығыс септіктің көне ұйғыр жазба әдеби дәстүрінен келе жатқан -дын /-дін варианты негізінен ортағасырлық түркі жазба тілдеріне тән болғанымен, ертерек дәуірлердегі ауызша жырланған үлгілердің де тілінен орын алуы мүмкін. Етістіктің тұйық түрі (немесе қимыл атауы) екі түрлі тәсіл- мен жасалған: бірі – қазіргіше -у жұрнағы арқылы, екіншісі – -мақ жұрнағы арқылы. Алғашқысы өте сирек ұшырасады, негізінен бұл кезде қимыл атауы -мақ тұлғалы болып келеді: мақтанбақ, батыр болмақ, кешу кешмек. Мақсат (супин) реңкімен келетін тұстарда -уға қосымшаларымен берілетін етістік біз талдап отырған дәуірлерде -арға тұлғасымен кезде- седі: «Ал дегенде аларға, Алып жерге саларға», «Сырғаласқан жауды сықтарға. Сырт бергенді зорларға Сырттанның ұлы Қара Қосай мырза бар» (Шобан). «Жарақшылар жоқ па екен, Жармай білте соларға» (Доспамбет). Бұл көрсетілген ерекше- ліктер ауыз әдебиеті тіліне де тән. Есімшенің өткен шағы -ған жұрнағымен беріледі, оғұздық -мыш жұрнақты тұлға мүлде жоқ. Есімшенің ауыспалы шағын жасайтын формант (тұлға) негізінен -тұғын түрінде келеді: «Өлетұғын тай үшін, Көшетұғын сай үшін» (Асанқайғы). Етістіктің бұйрық рай тұлғасы (II жағы) қазіргі қазақ әдеби тілі нормасымен сай түседі: анайы түрінде жұрнақсыз (нөлдік) 102 тұлға (бар, кел, сынаспа, сақын), көпше түрі -ңыз жұрнағын жалғайды: барыңыз, болыңыз. Сірә, соңғылар сыпайылық реңктен гөрі көпшелік мағынаны білдіретін тәрізді, өйткені жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|