Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Араб және парсы сөздері. Бұл қабаттың басымы – қазақтың
жалпыхалықтық сөйлеу тіліне ертеден еніп, әбден сіңіскен, қазақтың өз сөздері болып кеткендер. Мысалы, XVIII ғасырдың ақын-жырауларында кездесетін дүние, момын, мақал, мей- ман, несібе, дәулет, Құдай, заман, жаза, уағда, кедей, пейіл, пана, пасық, арам, амал, қайыр, құрмет, ар, абырой, халық, әлем, өмір, адам, адамзат, ажал, ақырет, намаз, ұжмақ, құбыла, бақ, мезгіл, дұшпан сияқты сөздер – түпнегізі араб- парсынікі болғанмен, әңгіме етіп отырған дәуірлерден көп бұрын-ақ халық тіліне сіңіп, қазақ лексикасының байлығына әлдеқашан айналғандар. Олардың қазақ тіліне етене болып кеткендігі сонша – бірқатары көркемдеу құралына айналған, енді бірсыпырасы синонимдер қатарын түзейді. Мысалы, Бұхарда: «Уақытым менің өткен соң, Мезгіліміз жеткен соң» деп, уақыт, мезгіл сөздерін синоним етіп келтіреді. Екеуі де араб, парсы сөздерінен жасалған бақ-дәулет, абырой-ар, Алла-тағала тәрізді қос сөздер де осы іспеттес. Кірме сөздердің көпшілігі қазақтың төл сөзімен қосақтаса ай- тылып, қос сөздер қатарын түзеп кеткен: аман-сау, амал-ай- 164 ла, бос-бекер, кедей-кепшік. Бірқатарынан туынды тұлғалар жасалған: қайырлы, қайырсыз, дүниелік, мақұлдау, амандық, несібелі, жалақор, парақор, бақсыз, бақытты, бақытсыз, құрметті, қадірлі т.б. Араб-парсы қабатының екінші тобы және өте шағын бөлігі – халықтың күнделікті сөйлеу тілінде көп қолданылмайтын, негізінен ислам дініне қатысты сөздер. Мысалы: арсы-күрсі, маһи, тәрт шадияр, лауқы, фани, һәммәт т.б. Бірақ бұлардың әдеби тілдегі активтік дәрежесі жоғарғы көрсетілген топтан әлдеқайда төмен. Бірінші топтағылар ақын-жыраулардың барлығында және барлық туындыларында да кездесетін бол- са, екінші топтағылар кейбіреулерінде ғана, оның өзінде де белгілі бір өлеңдерінде қолданылған. Бұлар негізінен Бұхар мен Шалда кездеседі. Мұның себебі – бір жағынан, екеуінің де мұсылманша сауатты болғандығынан болса, екіншіден, олардың Алла мен иманды ауызға алып отыруды міндет санағандықтарынан. Феодалдық-хандық қоғам мүдделерін жақтаған Бұхар жы- рау өзінің идеологиясында ислам дініне иек артады. Алланы айтып отырған Бұхар бір шығармасының ішінде Алла сөзінен бастап, шадияр, мұсқап, құран, енжіл, кәләм, иман, арсы, күрсі, лауқы, нәубат деген жалпы есімдер мен Мұстафа, Наушару- ан тәрізді жалқы есімдерді де шоғырлап ұсынады. «Елу жасқа келген соң, Пірдің сөзін сақтадым» деп ағынан жарылған Шал ақын да: «Жігіттер, ораза ұста, намаз оқы, Ғарасат майданы бар, тергеледі» сияқты жолдарында едәуір «діни» араб сөздерін қолданады: Мұхамметтің үшбу жүрген үмметі, уассамаһи дастан, парыз, уәжім, сұннат, иман, ғақыл, ғибадат, мәңкүр- нәңкүр, Раббы, хазірет, Расул, хиямет мағшар. Ол тіпті реті келгенде «лә аллала илла аллаһ» немесе «күнфайахун туржағун» деп тұтас фразаларды да арабшалап жібереді. Оқу-ағарту саласына қатысты араб-парсы сөздерінен XVIII ғасыр әдеби тілінде кездесетіндері көп емес және олардың қолданылуы жеке авторға байланысты. Тағы да Бұхар мен Шалда сия, қалам, дәуіт, әлім, ғалым деген сөздердің кездесуі олардың мұсылманша көзі ашық болғандықтарынан деп таба- мыз. |