Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
| Тақырыптың зәрулігі. Қазақ әдебиеттану ғылымы, қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелерінің бірі – ХІХ ғасыр әдебиетін қазақ әдебиеттану ғылымының бүгінгі деңгейінде, түрлі саяси қысталаңнан толық арылған ендігі еркін ой кезеңінде сол әдебиеттің зерттелу тарихындағы құнды нәтижелерді тұтастай ғылыми айналымға қосып; ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерін дәстүрлі көркемдік арна; көркемдіктің тарихи негіздері, ХІХ ғасыр әдебиетінің кезеңдік жаңа алымдары жөнінен жан-жақты қарастырып, біртұтас аяда зерттеуді жетілдірудің ғылыми өрісін ұзарту.
Сол орайда ХІХ ғасырдың әдебиетін, әдебиет үлгілерін мейлінше тұтас қамтып отырып, сол үлгілердің туу себептерін, даму жөндерін, дәстүрлі сипаттары мен даралық өзгешеліктерін; ХІХ ғасыр әдебиетінің ауыз әдебиеті, ауызша әдебиет, жазбаша, жазба әдебиет нұсқалары есебіндегі шығармашылық жаратылысын; ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерінің тілдік, стильдік, жанрлық ерекшелік-даралығын көркемдік жөннен айқындай түсудің өзектілігі қазақ сөз өнерінің табиғатын тану жолындағы нақтылы зерттеулер мәнінде айқындала түспек. Қазіргі кезеңде қазақ әдебиеті тарихындағы белгілі бір дәуірлердің әдебиетін тұтас, арнайы зерттеу нысанына айналдыру үрдісі өрістей түсіп отыр. Ежелгі әдебиеттің көркемдік жүйесі Н. Келімбетов [2], А. Егеубай [3] еңбектерінде ғылыми негізделді. ХХ ғасыр басындағы әдебиет Р. Нұрғали [4], З. Бисенғали [5], Қ. Ергөбек [6], Д. Қамзабекұлы [203], А. Ісмақова [7], Ө. Әбдиманұлы [8], т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жан-жақты қарастырылуда. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті жөнінде 1942 жылғы “Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер” еңбегінде Сәбит Мұқанов былай дейді: “ХІХ ғасыр әдебиетінің дәуірлері одан бұрынғы ғасырлардың әдебиет дәуірлеріндей көмескі емес, айқын, ашық. Мәселен, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ұлт бостандығын жырлайтын әдебиеті жасалады. ХІХ ғасырдың 50-70 жылдарынан бастап просветительдік (мәдениетке үндеуші) әдебиет туды. ХІХ ғасырдан бұрынғы ғасырдың ешқайсысының әдебиетін біз нақ ХІХ ғасыр әдебиетіндегі кезеңді дәуірлерге жүйелей алмаймыз” [9, 5 б.]. 1927 жылғы “Әдебиет тарихы” оқулығындағы зар заман ақындарына байланысты зерттеуінде Мұхтар Әуезов ХІХ ғасыр әдебиетін әлеуметшілдік, ісшілдік, дін мен мәдениет иісі шыға бастаған кезеңдер аясында қарастырған. Әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесінде ХІХ ғасыр әдебиетінің өзіндік сипаттарын, негізгі даму бағыттарын, көркемдік ағымдарды қарастыру әр уақытта да назарда болды. ХІХ ғасырдан кейінгіге жеткен әдеби мұра – сан жанрлы, даму бағыттарының тарихи-әлеуметтік фоны күрделі, қайшылыққа толы аса бай мұра. ХІХ ғасыр әдебиеті осы жөннен қазақ әдебиеттану ғылымында ілгергі Шоқан Уәлиханов зерделеулерінен күні бүгінге шейін тарихи, теориялық тұрғыда жан-жақты зерттеліп, қарастырылып келеді. ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерін көркемдік даму жөнінен қарастыруға арналған бұл еңбекте қазақ әдебиеттану ғылымының жеке тұлғалар шығармашылығын зерттеудегі, жалпы әдеби үрдісті ғылыми жүйеге түсірудегі зерттеу нәтижелері негізге алына отырылып, белгілі бір дәрежеде әдеби мұраны көркемдік жөннен тану бағытындағы ізденістер көкжиегін кеңіте түсер көкейтесті мәселелерге көңіл бөлу көзделді. Махамбет Өтемісұлы, Ыбырай Алтынсарыұлы, Абай Құнанбайұлының шығармашылық мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы бағалану, танылу, басылым жөндері, қазақ әдебиеттану ғылымының ауқымды зерттеу арналарына айналып отырған махамбеттану, ыбырайтану, абайтану ілімінің тарихы, көкейтесті проблемалары назарда болды. Абайтану ілімінің тарихы, бүгінгі деңгейі, абайтанудың ғылыми алымы ендігі ой өрісіне негізгі тірек болып отыр. ХІХ ғасырдағы әдебиеттің жаратылыс, болмысындағы Абайдың өлшеусіз суреткерлік орны, ықпал-әсерімен ғана емес, сол дәуір, заман ақиқатының Абай ақындығының өрісін ашудағы тарихи орны жөнінен де қарастырылуы – бірімен-бірі сабақтас қисындар. Әдеби тіл, жаңа жазба әдебиет тілі мәселелері қазақ тіл білімі ғылымында жаңа өлшемдер айқындап, ілгері озып отыр. Әдебиеттану ғылымында қазіргі кезеңде осы мәселе кенжелеп қалып отыр. Кезінде А. Байтұрсынұлы, Ғ. Сағди, І. Жансүгіров, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұбанов, т.б. ғалымдар қозғап, айрықша мән берген мәселе қазақ әдебиеттану ғылымының соңғы кезеңдердегі зерттеулерінде мүлде аз сөз болып отыр. Абайтануда Абайдың қазақтың жаңа жазба әдеби тілінің қалыптасуындағы орны қазіргі уақытта тілші ғалымдар тарапынан зерттелуде. Ендігі жөнде абайтануда Абай ақындығы поэтикасына өз дәуіріндегі кітаби әдебиеттің ықпалы да арнайы зерттелуі қажет. Б. Кенжебаев осыдан 40 жылдай бұрын әдебиеттану әлі жылжымай, дерек жинау, мұраны бастыру, т.б. деңгейден әрі аспай тұрғанын айтып қынжылса, негізсіз емес еді. Жалпы, ұшқарылау, немесе, уақыт ағынымен тереңіне үңілуге жағдай болмаған кезеңдерде ХІХ ғасыр әдебиетінің ізі сайрап жатқан өзіндік айқын өзгешеліктері жеткілікті зерттеліп болды дей алмас едік. Еңбекте мүмкіндігінше осы ұғымдарға қатысты арғы-бергідегі түйін-тұжырымдар жинақталып, жүйеленді, мәселенің теориялық түзілімін айқындай беру жолында іргелі зерттеулер жүргізу қажеттілігі айқындалды, айтылды. Сонымен бірге мәселеге қатысты қайсыбір өзіндік пайым, түйін талқыға ұсынылды. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде дәстүрлі үлгілер жанрлық жаңа сапаға ойысты. Бұл кезде аса күрделі көркемдік процесс – қазақ әдебиетінің ауызшадан жазбаға ойысуы өтті. Ауызша үлгілер сақтала отырып, жазба дәстүр (орта ғасырлық) жаңғырды. Еуропа үлгісіндегі жаңа жазба әдебиет туып, қалыптаса бастады. ХІХ ғасырдағы әдеби дамудың тарихи көркемдік негіздерін ашу ХХ ғасырдың 30-жылдарынан былай қарай дүркін-дүркін саяси борасындардың бұрқағына ұшырап отырғанның өзінде бұл әдебиеттің басты даму бағыттары, негізгі құндылықтары айқын танылды. Арнайы зерттеу тарихы, айқын ғылыми нәтижелері бар ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетін көркемдік даму өзгешеліктері жөнінен тарихи, теориялық тұрғыда зерттеуді ілгері оздырып отыру да – көркемдік таным, талғамның үздіксіз түлеп, жетіліп отыратын сұранысынан туындайтын заңдылығына бағынатын құбылыс. Қазіргі кезеңде ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетін көркемдік даму аясында тұтас алып зерттеуге мүмкіндік туғызатын толық негіз бар. Әдеби мұра мейлінше игерілді. Бір жарым ғасырдан астам уақыттан бері жиналып, хатқа түсіп, басылым көрді. Көркемдік-теориялық зерттелу тарихы қалыптасты. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңына қарай, тоқсаныншы жылдарынан бері, әсіресе соңғы, егемендік дәуіріміздің бастауында әдеби мұраға ынта, ықылас қайта бір қызығушылықпен, құштарлықпен өрістей түсіп отыр. Ғылым ешуақытта өткеннің шынайы жетістіктерін мансұқтамайды. Ұдайы кәдесіне жаратып ілгері озар ойларға арқау етіп отырады. Сонымен бірге белгілі бір кезеңдегі ғылым өрісі бай да байырғы сөз мұрасының бар жаратылысын тұтас ашып бере алмайды. Ілгергі ілімді жетілдіріп, келешек міндеттерді айқындай түсіп барып, ендігі заманның танымы мен алымына ұласады. Сол орайда, ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің танылу тарихын дамытуға ендігі уақыт ұстанымдары деңгейінде ой қосу – бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының, қазақ әдебиетінің тарихын түзуді қазақ әдебиетінің теориялық тарихы (А. Шәріп) мәселесімен ұластырудың өзекті жайларынан сөз қозғаудың қажеттілігі айқын. Қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы көркемдік дамуы мен зерттелуін арнайы зерттеу нысаны етіп алудың өзектілі – сол, ілгерідегі ғылымның белгілі бір кезеңдегі көркемдік дамудың заңдылықтарын ашып, жүйелеген методологиялық мәнін мейлінше айқындай түсіп, уақыт сынынан шыңдалып өткен түбірлі ғылыми ұстанымдардың біздің ұлттық әдебиеттану ғылымымыз үшін қаншалықты мәнді екендігін, былайғы зерттеулерге негіз болар құндылығын саралап көрсету. Қазіргі уақыт уақыт желінің екпінімен, қилы себептермен ғылыми айналымнан алынып қалған теориялық құндылығы жоғары еңбектерді игілігімізге жаратуға жол ашты. Әрбір жаңа дәуірдің өз сұранысы, өз мұқтажы бар. Көркемдік талғамы мен таным өрісі де дамып, өзгеріп отыратын құбылыс. Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымы – ұлтымыздың ғажайып сөз мұрасын әлемдік көркемдік контексте тереңнен аша түсуге бағыт алып отырған ғылым. Сол негізде ХІХ ғасырдағы көркемдік дамуды іштен алып зерттеуді ілгері оздыру, жетілдіре түсудің қажеттілігі айқындала түседі. Ұлтымыздың бірден-бір материалдық та, рухани да құндылығы есебінде мойындалған сөз мұрасының қасиеті мен қадірін ғылыми негізде ұғына түсу ендігі ұрпақ үшін де таптырмайтын олжа болуы тиіс. Сөз туындыларымен бойын түзеп, ойын өсірген ежелгі ұлттық тәжірибе, өзін-өзі сақтау түйсігінің қанымызда қалған қасиет-таңбалары соны қажет етеді. Сол негізде қазақ сөз өнерінің белгілі бір дәуірдегі жасау, жаңғыру тәсілдерін аша түсудің қажеттілігі мен қанағаты айқын. Қилы қисынға бастап жатқан құбылысы мол ХІХ ғасыр әдебиетіндегі өзгешеліктің барлығы қамтылып айтылды, таусылып танылды деуге болмасы даусыз. Арқадағы, “соңғы елу жылда қазаққа татарлар арқылы жеткен өлең” (Ш. Уәлиханов) түрін әбден сіңірген, кітаби әдебиеттің де, баитыс дүниесінің де буы бойына тараған кең құлашты, тынысы ауыр ақындық бағыттың, Шығыстағы әлеуметтік үнді, түрік дүниесінің ортағасырлық үнін тірілткен, Дулат мектебі дейтін мәселелер айқындалатын сияқты. Абайға дейінгі, Абаймен тұстас ақындықтағы бірнеше мектептің қатар өрістеу фактісін кеңінен қамтып, өлең үлгісі, сөз қолданыс, негізгі сарындар ауқымында айқындай түсуді ілгері оздыру мәселесі де пісіп-жетілгені осы зерттеу барысында айқын сезілді. Әдеби мектеп мәселесі тек қана орындаушылық дәстүрде емес, өлеңнің өзегінде, жасалу тәсілдеріндегі аймақтық өзгешеліктерде де жатыр. Қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы көркемдік дамуын жалпы мәнде, поэзиялық негізгі тектер мен түр, үлгілердің жанрлық сипаттамасы, танылу, ғылыми негізделу тарихы аясында қарастыру барысында, жалпы көркемдік тенденцияларды қамтып көрсетуге ұмтылуда осындай тарау-тарау, сан-сала жалқы мәселелердің, жалпыны айғақтаудағы қажеттілігі айқындала түскенін, оларсыз, жалпы мәнде сөйлеудің мүмкін болмасына және бір тоқтадық. ХІХ ғасырдағы әдеби даму, әлде де әлденеше, ондаған іргелі зерттеулер негізінде ашыла түспек. Әдеби мұра әлде де заман туғызып отырған мүмкіндіктер аясында негізгі даму бағыттарын даралай түсуді қажетсінеді. Сол негізде, ХІХ ғасыр әдебиетінің тұғырнамалық нәтижелеріне сүйене отырып, былайғы ғылыми өріс, бағыттарын нақтылы дәлел, дәйекпен айқындай түсу мәселесі – ешуақытта да өзектілігін ортайтпайтын ғылыми мұрат. ХІХ ғасырда ұлан-ғайыр кеңістікте күн кешкен қазақ халқының рухани ұйытқысына айналған сөз өнерінің өзіндік бір ерекшелігі – ол ақындық әдеби мектеп, аймақтық әдеби мектеп үрдісі. Орындаушылық машықтағы, өлең өрудегі даралық сипат, тарихи жаратылыс негіздері айқын аймақтық әдеби мектеп, әдеби дамудағы жергілікті ерекшеліктер, даму негіздері, көркемдік заңдылықтар аясында әлде де ашылып, нақтылана түсуге, мәселенің нақтылы методологиялық негіздемелеріне зәру. Кешенді, салыстырмалы зерттеулердің қажеттілігін, уақыты жеткенін де әдебиеттану ғылымының көкейтесті мәселелерінің бірі деп тануымыз керек. Бұл мәселеде Жетісудағы айтыста ғана жыр үлгісі сақталып қалғанын айтқан М. Әуезов; оңтүстік, күнгейлік ақындар мектебі, Сыр сүлейлерінің жазба айтыс мектебі, оларда шығыстық негізде өрістеген нәзирашылдық жазба дәстүр, мұсылманшылық негіздері, жыршылық мектеп жайлы Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібай, Ә. Оспанұлы, Т. Тебегенов, А. Бұлдыбай, С. Дәрібайұлы, Л. Әбдіхалықова зерттеулері; Батыстың байырғы жыраулық дәстүрде замана ыңғайында екпінді сөзге тізгін берген, азаматтық асқақ рухты ақындық мектебі, Есет, Абыл, Махамбет, Қатаған, Нұрым, т.б. жыр дүлдүлдерінің мұрасын ғылыми негізде аша түскен Қ. Жұмалиев, Ә. Дербісәлин, Қ. Сыдиықов, Ж. Тілепов, А. Шәріп, Б. Омарұлы, т.б. ғалымдардың түйін-толғамдары; Арқадағы әдеби дәстүрдің ақындық өзгешелік, орындаушылық негіздерін айқындай түскен С. Қирабаев, М. Мағауин, А. Сейдімбек, С. Негимов; қазақ әдебиетіндегі Абайдың ақындық мектебі мәселесін зерттеуші абайтанушы ғалымдар еңбегінің нәтижесін тұтас пайдалана отырып, ілгері оздырар түйіндер аз емес. ХІХ ғасырдағы қазақ өлең түрінің ғылыми типологиясын жасауды әрі қарай дамыту да – уақыт ұсынып отырған ендігі бағыттың б ірі. Бұл жөнде ХІХ ғасырдағы қазақ өлеңінің – нақтылы дәуірде туған; ілгеріден жетіп баспа жүзін көрген көркем туындылардың; шығыстық нәзира дәстүрінде, аударма арқылы тараған кітаби әдебиеттің; еуропалық үрдістегі жаңа жазба, классикалық әдебиеттің қазақ әдебиетінде қайта жаңғырған жазба дәстүрді орнықтырудағы нақтылы негіздерін айқындау тәсілдерін нақтылы зерттеулер арқылы жетілдіру қажеттілігі айқын. Мәселе қазақ әдебиетінің ХІХ ғасырдағы көркемдік дамуын жан-жақты негіздеу нәтижелерінің тұғырнамалық мәнінде әлде де көкейтесті жайларын, келешек бағдарларын саралай түсуді күтеді. Қазақ әдебиеті тарихындағы М. Әуезов атап айтқан, басы Асан мен Бұхардан басталған әлеуметшілдік сарын ХІХ ғасырдың соңына таман жалпыадамзаттық деңгейдегі азаматтық үнге, азатшылдық мұраттарға ұласты. Сол негізде әдебиеттегі айқын ағым – зар заманның тарихи негізде танылуын жетілдіріп, аша түсудің өзектілігі даусыз. Зар замандық ағым қазақ әдебиетінің жаңа бір тарихи дәуіріне, қоғам дамуына қай кезеңдегіден де гөрі айқын ықпалды күш болып қосылған, жетекшілік тізгінді қолға алған кезеңіне негіз салды. С. Мұқанов айтқандай, қазақ әдебиеті дүние әдебиетімен шын мәнінде ХІХ ғасырда ғана араласа бастады. ХІХ ғасырдағы әдеби тіл, жазба әдебиет, әдеби дамудағы ықпалдастық мәселелері, жанрлар трансформациясындағы Шығыс үлгісі мен Батыстың жазба үрдісі, нәзира, аударма әдебиеттің көркемдік әдіс, тәсілдері – оның қазақ өлең түріне, құрылым, өлшеміне, сөз қолданыс тәсілдеріне қатысты да кешенді зерттеулер қажет. Бұл негізде абайтану, Абайдың Шығысы мен Батысы мәселесі қаншалықты зерттелді дегеннің өзінде, кезеңдік танымның саяси қырағы заман зардабынан шектелген тұстары ілгері оздырып, зерттеуге зәру. Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаевтың жазба әдеби тілі, әдебиет тілі қалыптасуындағы тарихи орны да уақыт ұсынып отырған мүмкіндіктер, жаңа таным деңгейінде қарастыруды күтеді. Қазақ әдебиетінің, соның ішінде ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өзіндік төлтумалық қасиеттері жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|