Мемлекеттік бала-бақшадағы тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшелігі

БАЛАБАҚШАДА ЕРЕСЕК БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ІСӘРКЕТЕТІН ҰЙЫМДАСТУДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ

жүктеу/скачать 1,13 Mb. бет 66/70 Дата 07.01.2022 өлшемі 1,13 Mb. #19759

БАЛАБАҚШАДА ЕРЕСЕК БАЛАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ІСӘРКЕТЕТІН ҰЙЫМДАСТУДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ Мектеп жасына дейінгі балалар - туасынан зерттеушілер. Және оған дәлел-олардың білуге құмарлығы, экспериментке деген тұрақты талпынысы, проблемалық жағдайда өз бетінше шешім табу ниеті. Тәрбиешінің міндеті – бұл қызметті басу емес, керісінше, белсенді көмектесу. Танымдық-зерттеушілік қызмет туралы айта отырып, біз баланың заттардың құрылысын, қоршаған әлем құбылыстарының арасындағы байланыстарды түсінуге, оларды реттеуге және жүйелендіруге тікелей бағытталған белсенілігін назарға аламыз. Бұл қызмет ең алдымен заттармен мақсатсыз қарапайым эксперименттеу (процессуалды) ретінде бола тұрып, ерте бала кезінде туады. Оның барысында қабылдау дифференциалданады, заттарды түсі, қалыбы, тағайындалуы бойынша қарапайым категоризациялау туындайды, сенсорлық эталондар, әрекеттердің қарапайым қарулары игеріледі. Мектеп жасына дейінгі балалық кезеңде танымдық-зерттеушілік қызметтің «кішкентай аралы» ойынды, өнімді қызметті оларға бағдарлы әрекеттер, кез келген жаңа метариалды көру мүмкіндігі ретінде кіре отырып қостайды. 297 Ересек мектеп жасына дейінгі кезеңге танымдық-зерттеушілік қызмет өмірдің қандай да саласы туралы өз түсініктерін реттеу, әлем туралы жаңа нәрселерді білу, заттардың қалай құрылғандығын түсінудің саналы ниетінің өзінің танымдық мотивтерімен баланың ерекше іс-әрекетіне мүшеленеді. Ересек мектеп жасына дейінгі баланың танымдық-зерттеушілік ісәрекеті табиғи нысанда балалардың заттармен эксперименттеуі түрінде және ересектерге қойылатын сұрақтарды (неге, неліктен, қалай?) ауызша зерттеушілік түрінде айқындалады. Жеке тұлғаның әлеуметін дамытудың бірнеше жолдары бар, бірақ зерттеушілік қызметтің өзі ең тиімділердің бірі екендігі сөзсіз. Баланың жеке дамуының тұрғысынан мектеп жасына дейінгі балаларда қоршаған ақиқаттылықты тану үрдістері кезеңдерінің сипаттамасында аса толық тоқталуды қажет деп санаймын. Бірінші кезең әуесқойлықтың айқындалуымен сипатталады. А.Н. Леонтьев [1, 25] бала өмірге белгілі қабілеттіліктерге ие болып, «әлемді қабылдауға дайындығымен» және «адами қабілеттіліктерді алу қабілеттілігімен» туады деп айтқан. Бала – мектеп жасына дейінгі бала қоршаған әлемді қабылдаудың барысында өзінің псикалық функцияларын бір уақытта ұйымдастырады, өзін қоршаған әлемді белсенді зерттейді, даму үшін «қоректі материал» ретінде оған қажет әсерлерді өзі іздейді. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі өмір М.Монтессорийдің ойы бойынша «психикалық эмбрионның» күйіне сәйкес келеді, ал бала бұл кезеңде ылғалды сіңіретін «құрғақ губка» тәрізді. Мектеп жасына дейінгі балалардың қоршаған ортаны қабылдаудың екінші кезеңінің айрықша ерекшелігі болып, оның тиянаттылығының кенет артуы табылады. Балалар жарқын, таныс емес қоршаған әлемге жай ғана қарамайды, олар өздері үшін маңызды, қызық объектілерді ерекшелейді. Өзгеше, олардың бұрынғы түсінігіне сәйкес келмейтін құбылыс ойлауға, танымдықты дамытуға талпыныс береді, ол зерттеушілік қызметтің туындауына әкеледі. Н.Г.Морозова айтып кеткендей: «…ерте және мектеп жасына дейінгі кезеңде танымдық қажет және заттарға толы қоршаған әлеммен кең танысу үшін жеткілікті бола алады». Бала белсенділігінің құрамы К. Дусавицкийдің пікірі бойынша, топ ұлғайған сайын өзгереді, ол мектеп жасына дейінгі баланың мінез-құлқын, оның ақиқатқа деген қатынасын өзгертеді, аса мақсатты бағытталған және тереңдетілген болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қоршаған әлемді танудағы үшінші кезеңінің негізгі мәні көрнекі-бейінелі ойлауды және елестетуді алады. Олар ақиқаттылықтың құбылыстары мен заттары туралы жалпыландырылған білімдерді балаларға меңгеруге мүмкіндік береді. Бейнелі ойлауды пайдалана отырып, оларды қызықтырған объектіні зерттей отырып, мектеп жасына дейінгі балалар өзінің жеке тәжірибесін жалпыландыра, заттардың жаңа байланыстары мен қатынастарын орната алады, егер бала аталмыш объектіге шынымен 298 қызықса, онда ол алынған түсініктерді еш қиындықсыз меңгере алады және зерттеушілік іс-әрекетінің шешімдерінде оларды пайдалануды үйрене алады. Зерттеушілік іс-әрекетіне ие бола отырып, бала эталондарды орнатады, тәртіптің өз ережелерін, әрекеттердің өз әдістерін өңдейді және ішкі тәжірибені алады, ол тұрақты зерттеушілік іс-әрекетінің қалыптасуына әкеледі (Л.А. Венгер, А.В. Запорожец, Г.В. Пантюхин, Н.Н.Поддъяковжәне өзгелері). Өз дамуының бастапқы кезеңінде баланың зерттеушілік іс-әрекеті белгіленген қасиеттері бар заттарды таңдауға (іздеуге), заттардың ерекшелігіне бағытталуымен сипатталады. Тәжірибелік әрекеттер байқалады – бағдарлызерттеушілік. Төртінші кезең зерттеушілік қызметтің қанағаттануымен сипатталады; әрекеттердің түрлі (алынған) әдістерін пайдалана отырып, бала үрдіс пен ақырғы нәтижеге бағдарлана бастайды, оған қол жеткізу оның қанағаттануына әкеледі, нәтижесінде мұқтаждықтар «қаныққан» болады. Балада ықтимал болжау механизмі қалыптасады, ол өз іс-әрекетінің нәтижесін болжауға үйренеді. Дәл осы кезеңде Н.С.Пантинаайтып кеткендей, бала іс-әрекетіндегі басты қайшылық әрекеттерді орындаудың ескі стереотипінен, жағдайлардан айырылудан және зерттеушілік қызметтің жаңа шарттарын ескеруден тұрады: балада қоршаған ақиқаттың құбылыстарын жалпыландыру қабілеттілігі және қиындықтарды жеңе білу қабілеттілігі дамиды. Зерттеушілік қызметтің келесі кезеңі ақиқатттың басым мотиві болып, тәжірибелік емес, танымдық мотив шығатындығымен сипатталады. Бала бұл қызметті оған нәтиже немесе үрдіс маңызды болғандықтан емес, оған «бұл өте қызық» болғандықтан орындайды. Бала іс-әрекетінің мотиві мен мақсаты біріктірілген және ой мен сананың затқа немесе объектіге бағытталуы ретінде шығады (А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский). В.Т.Кудрявцева атап кеткендей, дәл осы кезеңде бала танымдық есепті саналы қабылдайды. Баланың танымдық бағыты оған әр қадамда кездесетін ақиқаттың қандай да құбылыстары туралы қоршаған ақиқаттан түрлі мәліметтерді жиюға мүмкіндік береді. Алайда, бала осындай жолмен алатын білім ғылым логикасынан тысқа қарағанда нашар меңгеріледі. Мектеп жасына дейінгі танымдықтың ғылыми логикасы туралы айтатын болсақ, біз келесілерді ұйғарамыз: баланың заттардың ерекшеліктерін айқындау қабілеттілігіне ие болуы ғана емес, сондай-ақ оларды салыстыра білуді, ұқсастықтар мен ерекшеліктерді, олардың арасындағы байланысты орната, көріністі түсініктер мен текті жалпыландырулардың және т.б. деңгейінде жан жақты талдауды жүзеге асыра алу. Осы білімдерді танымдықтың ғылыми логикасымен сәйкестендіру үшін, мақсатты бағытталған және педигогикалықұйымдастырылған үрдісті жүзеге асыру қажет. Балалар ойындарында және арнайы ұйымдастырылған қызметтен алынған біліктіліктер мен дағдылар жеңіл дарытылады және кейін қызметтің барлық салаларына тасымалданады. Ең құнды және берік білімдердің – жаттау арқылы игерілген емес, керісінше өзідік шығармашылық ізденістердің барысында өз бетінше алынған білімдер екендігін есте сақтау маңызды. Балаға 299 білімдерді біреу алған дайын түрдегі білімдерден гөрі, ғалым тәрізді әрекет ете отырып (зерттеу іс-әрекетін жүргізу, эксперименттер қою және т.б.) ғылымды оқығаны аса жеңіл екендігі ең маңыздысы. Баланың санасында өмір суреті біртіндеп өзгереді. Ол аса адекватты және тұтас болады, заттардың, өзара байланыстардың, өзара шарттастықтардың объективті қасиеттерін бейнелейді. Нәтижесінде үздіксіз және тұрақты қайта құру, қайта саналау және баланың осы әлемді түсінуі жүзеге асады, бұл оған тек жаңғыртатын ғана емес, сондай-ақ реттейтін және рефлекстейтін қызметтерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ғылымның жедел түрде дамуы, техникалық прогресс, қазіргі заман талабы кіші мектеп оқушыларының жан – жақты терең ойлау дағдыларын арттырып отыр. Сондықтан бәсекеге қабілетті шығармашыл тұлғаны қалыптастыру үшін зерттеу – ізденушілік жұмыстарды бастауыш сыныптан бастау қажет. 12 жылдық білім берудің басты мақсатының бірі – құзыретті тұлғаны дамыту болса, күтілетін нәтиженің бірі – мәдениетттанымдық құзырет. Ол дегеніміз – жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктері негізіндегі іс-әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірдің мәдениет негіздерін, этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ұлттық ерекшеліктерін тани білу. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін түсіну. Өзінің халқының мәдениеті мен әлемнің мәдени көптүрлілігін түсіну [2]. «Зерттеу» мен «зерттеушілік дағдылары» ұғымына не кіреді екен? Өзінің «Кіші мектеп оқушыларын зерттеу әдістеріне оқыту» кітабында А.И.Савенков келесі анықтаманы береді: «Зерттеу – бұл белгісіздікті іздеудің шығармашылық үдерісі» [3]. Өз кезегінде зерттеушілік дағдыны жалпы жеке тұлғаны дамытуда қарау және көру, бақылау қабілеттерін дамыту шартары деп анықтауға болады. Зерттеушілік дағдылар негізінде төмендегі көрсеткіштер жатады : - балалардың танымдық білік пен дағдыларын дамыту; - ақпараттық кеңістікте бағыт ала білу; - өз білімін өздігінен құрай алу дағдысы; - ғылымның әралуан саласындағы білімдерін кіріктіре алу дағдылары; - сыни тұрғыдан ойлай білу дағдысы. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, зерттеушілік дағдылардың келесі міндеттерін анықтауға болады: - білімділік: белгілі бір тақырыпты зерделеу барысында оқушылардың алған білімдерін белсендіру және өзекті ету; көрінеу мектеп бағдарламасы аясынан тыс материалдар кешенімен танысу; - дамытушылық: зерттелініп жатқан тақырып аясында ойлау дағдысын дамыту, талдау жасау, салыстыру, өзіндік қорытындылар жасай білу; материалды іріктей білу және жүйелеу; жүргізілген зерттеуді рәсімдеу барысында ақпараттық коммуникациялық технологияны қолдана білу; зерттеу қорытындыларын көпшілік алдына ұсыну; - тәрбиелік: өзгелердің қызығушылығын тудырып, қажетті болатын өнімді шығару [3]. 300 Өз кезегінде бүкіл зерттеушілік дағдылар аталған міндеттерді жүзеге асыруға ықпал ететін бірнеше сатыларға бөлінеді: 1 саты – Мәселенің өзектілігі. Мақсаты: Болашақ зерттеудің сұрақтары мен бағыттарын анықтау. 2 саты – Зерттеу саласын анықтау. Мақсаты: Біз жауабын алғымыз келетін негізгі сұрақтарды жинақтау. 3 саты – Зерттеу тақырыбын таңдау. Мақсаты: Зерттеу шекараларын белгілеу. 4 саты – Гипотезаны шығару. Мақсаты: гипотезаны немесе гипотезаларды жасау, соның ішінде орындалмайтындары да провокациялық түрлері де айтылуы қажет. 5 саты – Шешім бағыттарын анықтау және жүйелеу. Мақсаты: Зерттеу әдістерін таңдау. 6 саты – Зерттеуді жүргізудің бірізділігін анықтау. 7 саты – Ақпаратты жинақтау және өңдеу. Мақсаты: алынған білімдерді жазып қою. 8 саты – Алынған материалдарды жалпылау және талдау. Мақсаты: белгілі логикалық ережелер мен амалдарды қолдана отырып, алынған материалы құрылымдау. 9 саты – Есепті даярлау. Мақсаты: негізгі ұғымдарға анықтамалар беру, зерттеу нәтижелері бойынша хабарлама даярлау. 10 саты – Баяндама. Мақсаты: өз құрбылары мен ересектердің алдында көпшілікте оны қорғап шығу. 11 саты – Аяқталған жұмыстың нәтижелерін талқылау. Зерттеушілік дағды деп – біз өзіндік таңдаумен, оқушыларға қолжетімді материалмен зерттеудің амалдары және әдістерін қолданумен шартталған зияткерлік және практикалық дағдыларды білеміз. [4, 96. бет] Зерттеушілікке оқыту – оқушының қоршаған ортасын өз бетінше танып білуге деген табиғи ынтасы негізінде құрылған тәсіл. Зерттеушілікке оқытудың негізгі мақсаты – оқушының өз бетімен шығармашылық жаңа іс – әрекет тәсілдерін игеруге дайындығы мен қабілет қалыптастыру. Оқушыны ізденушілікке баулу, оған зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі білім беру саласының маңызды міндеті болып табылады. жүктеу/скачать 1,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу: