Мен Абайдың ақындық мек тебі өз деңгейінде зерттеліп
жүктеу/скачать 3,28 Mb. Pdf көрінісі
|
Бекен ИСАБАЕВ, «Ұлылар мекені» кітабынан ШЕЖІРЕ
Ақылбайдың бел суы ...Көпсақау уақ руының қонысы екен. Қонысының олай аталуы, бір қауым туыстардың дені сақау болса керек. Арғы жағындағы арасы жарты шақырымнан салынған екі қора, алдындағы Қараған Ақтамақ қорасы, Ақтамақ қарағаны аталады. Бұл қоныстағы ағайындар да 1930 жылдардағы аштықта ірге көтерсе керек. Оны сол көп сақаудың бірі Жұмаш қарт айтқан еді. Есіл Мұхаңның эпопеясын оқымаған адам тек Семей топырағы, Абай ауылы ғана емес, иісі қазақтан табылмас, сірә. Себебі өзеннің бір ғана тамшысынан сол дария суының бүкіл химиялық құрамын анықтауға болатыны сияқты, осы шығарма арқылы бүкіл халқымыздың өмір тынысына, салт-санасына, мінез-құлқына, әдет-ғұрпына терең бойлауға мүмкіндік аласыз. Әрине, онда да Абайдың өзі айтқанындай, оқырманның «көңілсіз құлақ – ойға олақ» дәрежесінде болмауы шарт екені өзінен-өзі түсінікті. СЫР
ЛЫ СА З Ақылбайдың ақындығымен қоса, ән шы ғаратын композиторлық өнерінің бо- луы на оның музыкаға құмарлығы себепші болса керек. Абай мұражайындағы қол- жаз ба қорындағы Ақылбайдың замандасы Ра қым жан Мамырзақовтың естелігінде Ақыл байдың сан қырлы өнері баяндалған: «Ақылбай сауықшыл, әнші, скрипкашы бо латын... Домбырада қазақтың «Азамат қо жа», «Бұлаң жігіт», «Бес төре», «Асыр қал
ша» деген ескі күйлерін тартатын. Скрип када Абайдың әншісі атанған Мұ қа- дан үйренген бірнеше түрлі орыс күйлерін тар татын. Дойбы ойынында Ақылбайды ұтатын адам бола қойған жоқ». Шыңғыстау өңірінде Ақылбайдың әй- гілі бұл әнінен басқа әндері болған деседі. Ол туралы абайтанушы Қайым Мұ ха мед- хан ұлы да жазған еді: «Өз ойынан шы ғар- ған біз білетін екі әні бар. Біріншісі – «Ішік ки дім бұлғыннан кәмшат жаға». Екіншісіне «мынандай өлеңмен айтылады» деп, жоғарыдағы біз келтірген «Ақылбайдың әнінің» алғашқы шумағын жазыпты. Қайым ата айтып отырған «Ішік кидім бұл ғыннан кәмшат жаға» дегені – бізге мәлім «Ақылбайдың әнінің» екінші шу ма ғы. Тек бұл жерде орын дау- шы лардың бізге жеткізген нұс қа- сындағы сөзінде өзге ше лік тер бар:
– Ішік кидім бұлғыннан құндыз жаға, Жас дәуренді өткіздім бермей баға. Ақылжан деп тұрушы еді талай қыздар, Сұмдық шықты дейтұғын Ақыл аға. Бұл әнді әншілер қауымы Қазақ ССР Ха лық әртісі Жүсіпбек Еле бе- ков тің орын дауын да үйреніп, ай- тып жүр. Негізгі жет кі зушісі – жа- зу шы Мұхтар Әуезов. Мұхаң ның аузынан осы әнді Жүсіпбек атамыз алып қалғанда, жары Хабиба да куә бол ған. Қағылез апамыз ол ту- ралы өзі айтып бер ген еді. Хабиба ЕЛЕБЕКОВА, ҚР еңбек сіңірген әртісі: – Шараның (Жиенқұлова – автор) Болат дейтін баласы үй- леніп жатқанда, тойдан соң бір топ адам қалып қойды. Мұқаң марқұм: «Сен дер өңшең әнші лер жиналып отыр екен сіңдер, мен сен дерге бір ән үй- ретейін», – деді. Мұх тар дың ән сал ға- нын әлі ешкім естіген жоқ қой, елдің бә рінің есі шығып кетті. «Қайсың бұрын үй ренсеңдер, со ған бәй ге береміз», – Ақылбайдың жалғыз әні хақында Бір ән тауып Әлекең бер деген соң, Матай да алыс бірталай жер деген соң. Он минутта ойыма осы ән түсті, Қапаш-құпаш қолымды сермеген соң, – деп басталатын «Ақыл- бай дың әнін» әнсүйер әлеу- мет тің бірталайы біледі. Ра сында, Абайдың ақын ұлы Ақылбайдың артына өлең, поэма қалдырғанын қарапайым халық білмеуі де мүмкін. Дегенмен елдің құлағына «Қыз Жібек» фильміндегі Төлегеннің әні бо лып жетіп, халқының сүйік- ті әніне айналған әнді Ақыл - байдың шығаратын жөні бар. ТҮЙІН «Жаманнан жақсы туса да, жақсыдан жаман туса да, тартпай қоймас не- гіз ге», – деп Бұхар жырау жырлағандай, қалыбына тартып туған Ақылбай әкесі Абай берген тәлім суатынан сусындап, арлы азамат қана емес, арқалы ақын бо лып та қалыптасқандығына – оның шығармалары дәлел. Өзіндік қол- таң ба сымен қазақ әдебиетінде есімі қалған Ақылбай Абайұлы поэма жанры- ның жүйрігі екені аян. ТҮЙІН Ақын-композитор Ақылбайдың артында қалды деген небәрі екі әнінің бірі ғана жетіп, екіншісі ұмыт болған. «Ұмытылған екен» деп, жабулы қазан күйінде қалдырмай, әлі іздеу қажет. Бәлкім, табылып та қалар. деп күлді. Сөйтті-дағы ал дымен әннің туу тарихын баян дап берді: «Абайдың әншісі Әл ма ғам бет тің бір баласы дәулетті қайын жұр тына барғалы жатып: «Оларды дүние апарып таңғалдыра алмаймыз, бір жақ сы ән шығарып беріңіз, соны айтып ба - райық», – деп Ақылбайға қолқа са лып- ты. Тегінде Ақылбай Абайдың өзі ең осал санаған баласы болса керек. Сол осалдау баласының өзі небары бес-он минутта осы әнді шығарып тас тап ты», – деп Мұқаң шырқай жөнелді. Менің нені болсын, тез қағып ала қоя тын зеректігім бар. Жүсекең оны біледі, сол үшін де «есіңде сақтап ал» деген ниетпен мені түртіп қалды. Ортамызда Кү ләш пен Құрманбек те бар. Әнді Мұ- қаң екі рет айтқанда, алдымен солар қа ғып алды. Үшінші айтқанда – Жү- секең, төртінші айтқанда Манарбек үй- рен ді. Қазір ойлап қарасам, егер сол кез де Мұқаң әнді айтпағанда, «Ақыл- бай дың әні» бұл күнге жетер ме еді, жет пес пе еді, кім білсін?!. Тегінде әнде «10 минутта ойыма түсті» дегендей, қас-қағым сәтте ән тудыру бү- гін гі композиторларға қол болмаса ке рек. Бұрынғының сал-серілері өлеңді суы рып- са латыны сынды, ән де, әуен, мақам да ерекше шабыттанғанда туатын болар?! Әннің туу тарихын Қ.Мұхамедханұлы «Абай дың ақын шәкірттері» кітабында Ақылбайға тоқталғанда, былайша баян етіпті: «Бұл кейінгі әнді Матай еліне, Абай- дың бір баласы, Ақылбайдың інісі Тұ раш- тың қайнына, күйеу жолдас болып ба ра- рын да әнші Әлмағанбет: «Ақыл аға, бір жаңа ән тауып берші», – дегенде қолма- қол айтып берген әні екен».
Ақылбай қай жерге жерленген? Ақылбай – Абайдың бәйбішесі, Ал- шын бай бидің немересі Жүсіпқызы Діл- дадан көрген тұңғышы. Ата дәстүрімен үлкен әкесі Құнанбайдың бауырында тәр- биеленеді. Ел арасында Ақылбай қыстауы Тышқан бұлағынан қол созымдай жердегі көбі уақ руынан мекені «Көп сақаудың қара ғандығы (әр үйінде бір-бір сақауы болған соң атаған) Көкен келіншекке шы- ғар ған әні де бар. Көкен кейіннен «ақ- тамақ» атанған. Ақылбайдың құш тар-
лығын әрі нағашысы, әрі құрдасы Омархан Әуезұлы тыйып, тоқтатқан екен. Ақыл бай- дың «Кө кен қалқам» әні әлі ұмытылған жоқ.
1904 жылы Абайдың отбасында қай- ғылы үш қаза болады. Мағауияның мез- гілсіз қайтыс болуына жаны күйзелген әке Абай ұлынан кейін дүние салады. Абайдың қырқын беріп жатқанда 43 жастағы Ақылбай Семейде қайтыс болған. Ол өзінің қыстағы Тышқанға жерленген.
? Б I Л Г I М К Е Л Г Е Н Б I Р С Џ Р А Ћ Б I Л Г I М К Е Л Г Е Н Б I Р С Џ Р А Ћ Шәкірмен айтысқан Жұмакүлбай кім? ДАТ!
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ №161 (613)
сәрсенбі
www.alashainasy.kz e-mail: info@alashainasy.kz 6 Абай дүниетанымын зерделейтін арнайы орталық бар Алматыда Абай орталығы бар деп естимін. Ол қай жерде және қашан ашылған? Қандай жұмыстар жүргізіп келеді? Жадыра ҚУАНҚЫЗЫ, Талдықорған Алматыдағы Абай орталығы – ұлы ой шыл атындағы Қазақ ұлттық педагоги ка лық университе- тінің бас корпусында. Сіз дің сауалыңыз ға Абай орталығының мең ге ру шісі, филология ғылы- мының кан ди даты Жабал Шойын- бет жауап бе реді: – Абай орталығы 2008 жылы 1 қыр күйек те ашылды. Бұл іске мекеме Абай атын дағы Қазақ ұлт- тық педагогикалық университетінің ректоры, педагогика ғылымының док торы, профессор Серік Жай- лау ұлы Пірәлиев тікелей мұрын- дық болды. Орталықта жеті адам қыз
мет істейді. Біз Абайдың мұрасын осы заманға сәйкес ғылыми түрде қайта қарап, қазақ ұлтын рухани құлдыраудан сақтап қалу үшін Абай бастаған қазақ даналарының дүниетанымын жас ұрпақ сана сына сіңірумен шұғылданамыз. Осы мақсатта жоғары оқу орнында абайтану пәнін енгіздік. Бұл пән Абайдың ақындығы емес, хакім Абайдың даналығын оқытатын пән болып ерекшеленеді. Ең басты жаңалы- ғымыз – бұл пән жалпы мамандық студенттеріне арналып отыр. «Көп жаңалық қосып, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жы- рының сондай бір нұс қасын бергі кезде шығарушы – Абай үлгісінен тәрбие алған Шәкір Әбенов». Әлкей МАРҒҰЛАН Жұмакүлбай БАЗАРБАЙҰЛЫ (1900-1989) Мұқыр болысында (қазіргі ШҚО Абай ауданы Көкбай ауылы) туып-өскен. Шыңғыс елінің ежел ден қалыптасқан әншілік, жыр-
шы
лық, шешендік өнерін, сал- серілік салтанатының үлгісін кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп жеткізген жаны жайсаң, сегіз қырлы өнер иесі. Аякөзде мал емдеушілер курсын бітірген. Ол – халқының қуаныш- қы зығының көркі, мұң-мұқтажын, мұ рат-мүддесін жырлап, қайғы-қа- сіретіне басу айтып, алданыш, тая- ныш болған жан. Сондықтан тоқсан жа саған қария әрқашан халықтың құр метіне бөленді. Елі еркелетті. Жү- кең әзіл-қалжың, тапқырлық өнері- мен кәрі-жастың құрдасы, сырласы, сыйласы бола білді. «Жүкең айтқан» дейтін сөз, «Жүкеңше» дейтін мінез- әрекет, ойын-оспақ, әжуа, мадақ үлгісі көп. Көкбай ауылында ақын- актердің қонысында «Жұмакүлбай
бұлағы» деген бұлақ бар. «Қызыл отаудың» меңгерушісі болған. 1934 жылы Алматыда халық өнерпаздар слетіне қатысқан. Ол кезде Жүкеңнің дауысы тік шырқайтын. Жұмакүлбай Серке, Қалибектермен қатар тапсырма бойынша қаншама образ жасайды. Сынақтан сүрінбей өткен Жүкеңді Алматыда қалуын сұрайды. Тума талант елдегі бала-шаға жайын ойлап, қала алмаған. Әртістігінен бөлек, құймақұлақ зеректігі бар. Арғы-бергі қисса-дастандар мен кейінгі ақындардың өлеңдерін жатқа оқыған. АЛАШ АЗАМАТЫ
– Абай – қазақ елінің ұлттық мақтаны- шы. Ақын мұрасы – халқымыздың рухани азығы. Абайдың ұлылығы – қазақ пен орыс халқының, батыс пен шығыстың сан ғасырлар бойы қордаланған, жинақталған даналық ойларын, таным-түсінігін, рухани мәдениетін санасына түйіп, бойына сіңіріп, алған әсерін кейінгілерге үлгі етуінде. Ал Абай шәкірттерінің ірілігі – Абай аузынан шыққан әрбір асыл сөзді, терең ойды, дү- ние танымдық мәні аса жоғары фи лосо- фиялық түйіндерді, сезімді көкірегіне түйіп алуында, Абайдың жаңа бағыттағы ақын- дық дәстүрін өзінің әдеби мұрасында дамытуында. Мұхтар Әуезов негізін қалаған Абайды тану ілімі тек қана Абай шығармашылы ғы- ның, Абай даналығының жан-жақты зерт- те луімен, ғұмырбаяндық нақты деректердің мол болуымен толықпайды, ол сонымен қатар Абай дәстүрін жалғастырған заңды мұрагер ақындар, өмірде, өнерде, өлеңде өнеге алған шәкірттері шығармашылық- тарымен бірге толысып, қазақ әдебиетінің үлкен іліміне айналады. Шындығында да, Шәкәрім мен Көкбайсыз, Әріп, Уәйіс, Тайырсыз, өз балалары Ақылбай мен Мағауиясыз Абай әлемін толық таныта білу мүмкін емес. Қазақ әдебиеті тарихында Абайдың ақындық дәстүрі тақырыбы төңірегінде «Абайдың ақындық айналасы», «Абайдың әдеби мектебі», «Абайдың ақын шәкірттері» деген ұғымдар пайда болды. Осы күрделі әрі тиянақты зерттеуді қажет ететін мәселені алғаш ғылыми тұрғыда көтерген М.Әуезов еді. Бұл туралы Қ.Мұхамедханов былай дейді: «Мұхтар: «Абай жөніндегі ең қызық- ты, ең соны және әдебиеттік прогрестік ретіндегі ірі мәселе – Абайдың ақын шә- кірт тері», – деп 1918 жылдан бастап айтып та, жазып та келді». Расымен де, «Абайдың ақын шәкірттері», «Абайдың ақындық мектебі», «Абай тұсындағы ақындар» деген ұғым төңірегіндегі пікір ұшқындары 1918 жылдан бастап көрініс бере бастаған болатын. 1918 жылы «Абай» журналы мен 1922 жылғы «Шолпан» журналының бетінде жарияланған мақалаларда Абай- дың шәкірттері және ұлы ақын ықпалында болған әдебиет өкілдері туралы алғаш ой қозғалады. «Абайдың ақын шәкірттері туралы пікір Абайдың қайтыс болуына 30 жыл толуына орай қайтадан көтеріле бастады. Абайдың әдеби мұрасына түгелдей арналған «Әдебиет майданы» журналының 11-12- санында М.Әуезов абайтану ғылымына алғаш рет «Абайдың әдеби мектебі», «Абай дың толық мағынадағы шәкірттері» деген атауды ендірді», – деген ғалым М.Мыр захметовтің пікіріне толығымен қосыламыз. – Абай шәкірттерінің ішіндегі ең көрнектілері кімдер? Олардың шығар- ма ларының мазмұндық, стильдік, көр- кемдік тұрғыдағы өзара үндестіктері қандай? Сондай-ақ бір-бірінен артық- кем тұстары, өзара айырмашылықтары туралы не ойлайсыз? – Абай шәкірттері «анау анандай», «мынау мынандай» деп, бір-бірінен бөлуге келмейді. Мысалы, бір ғана Шәкәрімнің өзінен Абайдың жалғасы шығып тұр. Сол сияқты Көкбай мен Ақылбай да – Абайдың ақындық дәстүрін ұстанған, өзіндік бет- бейнесі, қабілет-қарымы, ерекшелігі бар ақындар. Өлеңдерінің құрылымы, фило- софиялық ой-толғамдары жөнінен кел- генде, мәселен, Көкбай шығармалары көлем ділігімен ерекшеленеді. Мұхтар Әуезовтің Абайдың әдеби мұрасына арналған «Абай ақындығының айналасы» атты мақаласы 1934 жылы жа- рық көреді. Мақалада Абайдың ақындық айналасы, әдеби мектебі және осы мектеп өкілдері туралы алғаш рет ғылыми түрде тұжырым жасалған. «Бұл мәселеде біз Абай ақынның төңкеріс алдында не төңкерістен бергі қазақ ақындарына еткен әсерін айтпаймыз», – дей келе, Мұхтар Әуезов Абайдың өз төңірегінде, өз дәуірінде еңбек еткен төрт ақынды бөлектеп алып, олардың Абай дәстүрін жалғастырған ақындар екендігіне назар аудартады, «әдеби мектеп», «шәкірт ақындар» деген ұғымдарға түсінік береді. Абайдың кезінде айтып үлгермеген, яки болмаса әдейі айтқысы келмеген жайларды тереңдей үңгіген төрт ақын шәкірті деп Абайдың өз балалары Ақылбай мен Мағауияны және Шәкәрім мен Көкбай Жанатайұлын атаған. Міне, осы ақындарды Абайдың толық ма- ғынадағы шәкірттері деп атай аламыз. Әрине, Абай төңірегінде дәстүрін жал- ғастырушы, ақындық тағылымынан нәр алушы ақындар аз болған жоқ. Тұрағұл, Әсет пен Әріп, Уәйіс пен Тайыр сияқты ақындар Абайдың даналық, ой, сезім, өнер мектебінің дарынды өкілдері қатарында. Абай қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, әдебиетіміздегі ренессанстық тұлға десек, оның шәкірттерінің мұралары ақын дәстүрін жалғастыруда да, заманының әдебиетін дамытуда да тек ілгерілеушілік бағытта болды. Бір ғана Шәкәрімнің өзін алсақ, Абай мектебінің түпсіз тереңдігін байқай аларымыз анық.
– Көкбай – Абай мектебінің адал ұлы. Өйткені ол – Абайдың ұлағатты принципін мықты ұстанған ақиқатшыл, шыншыл тұлға. Ол – Құдай берген табиғи дарыны- ның, ерекше болмыс-бітімінің арқасында Абай салған даңғыл жолдан таймаған ақын. Ол ұлы Абайдың шығармаларын насихаттап, ол жөніндегі ғұмырнамалық деректерді бізге жеткізуде үлкен үлесін тигізе жүріп, өзі де өле-өлгенше ұстазының ақындық өнерін, көрегендік, даналық ойларын дәріптеп, өлең арнап отырған. М.Әуезовтің өзі Көкбайдың ақындығы туралы сөз қозғағанда: «Ол кезде Абай айналасындағы бар ақынның ішінде суырып салма, импровизацияға ең жүйрік ақын Көкбай болғаны даусыз. Сол талантын бағалап, Абай мұны өзі жазып жүрген алғашқы өлеңдеріне ие ғып шығарады», – деп, Көкбайдың жай ақындардың бірі емес, талантты ақын екендігіне назар аудар тады. Көкбай Жанатайұлының ақындық талантының ұшталуына, дүниетанымдық көзқарасының кеңеюіне Абайдың, Абай мектебінің зор ықпалы болғаны белгілі. Екі ақын арасында сонау 1880 жылдары түзілген алтын көпір елге үлгі боларлықтай, бағыт көрсететіндей шығармашылық, дос- тық жолы еді. Риясыз пәк көңілмен та- бысып, ұлы достықтың негізін қалаған бірі – ұстаз, бірі шәкірт ақынның осыдан бастап бір бағыттағы шығармашылық жолы бас- талады.
– Абай өзінің алғашқы өлеңдерін не себепті Көкбайдың атынан шығарды? – Мұның себебі, біріншіден, оның өз айналасындағы бар ақынның ішіндегі жа- қын тартар адам екендігінде болса, екін- шіден, Көкбайдың суырыпсалма, импро- ви зацияға ең жүйрік талантты ақындығында еді. Көкбайдың осы бір қасиеттерін Абай- дың өзі де өлеңдерінде бірнеше рет атап бағалап, аңғартып кеткен. Абайдың өз тәрбиесінде болған және оның ақылы мен сыны бойынша тақырыптар таңдап, көлемді шығармалар жазған «анық шәкірт ақындар» ішінде ұлы ұстазының өлеңдеріне аты кірген де жалғыз ақын Көкбай болатын. Абайдың «Сорлы Көкбай жылайды», «Бұралып тұрып» сияқты өлеңдері мен «Қыз сөзіндегі» бір шумақ – жоғарыдағы сөздердің айқын көрінісі. – Соған жауап ретінде Көкбай да ақын ағасына ерекше ізетпен, ілтипат- пен қараған көрінеді... – «Ал кейін Көкбай шығарған өлеңдер- ді алсақ, бұл жағынан да Абайды үнемі өзіне ұстаз, аға тұтқан Көкбай барын айқын танып отырамыз» деп М.Әуезов айтқандай, Көкбай өлеңдерінен Абай бейнесін үнемі кездестіріп отырамыз. «Семейге Абай кел- се, бізге думан», «Абайдан сабақ алдым бала жастан» деп басталатын өлеңдерімен қатар, көптеген шығармасында Көкбай Абай ұлылығын жыр етуден таймаған. Ол өзінің
Абайға деген шәкірттік махаббатын алғаш жазған өлеңдерінің бірінде : Семейге Абай келсе, бізге думан, Ән салып босамаймыз айғай-шудан. Бас қосу, бақастасу, мәжіліс құру, Секілді бір ғылымның жолын қуған. Тарихтан неше түрлі Абай сөйлеп, Өзгелер отырады аузын буған. Бір барсаң мәжілісінен кеткің келмес, Хакімдей Аплатон аңырап тұрған. Келбеті біліміне лайықты, Япыр-ау, мұндай адам қалай туған?.. – деп білдіреді. Ақын мектебінің бір күнгі дәрісінің, шәкірттерімен болған бір ғана мәжілісінің көрінісінен Абайдың жан-жақты қырлары: тарихшылығы, ұстаздығы, Аплатондай данышпан хакімдігі, ғалымдығы байқалса, екіншіден, осындай ұлы адамнан үлгі- өнеге, тәрбие алған шәкірттердің де осал болмастығы аңғарылады. жүктеу/скачать 3,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|