тұлғаларымыздың еңбегін кез келген қазақ баласының танымауы ұлтымызға сын болары сөзсіз

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ

№161 (613) 

14.09.2011 жыл 

сәрсенбі

www.alashainasy.kz

e-mail: info@alashainasy.kz

4

ТАҒЫЛЫМ

   

?

Б I Л Г I М   К Е Л Г Е Н   Б I Р   С Џ Р А Ћ

Б I Л Г I М   К Е Л Г Е Н   Б I Р   С Џ Р А Ћ

Көкбайдың мешіт-медресе ашқаны рас па?

Басы 1-бетте

Көкбай жайлы құнды 

құжат табылды

Абай секілді ақын шәкірттері де ән шығарған. Соның ішінде Көкбайдың 

әні бар. Бұл жай сөз емес, нақты деректер де бар. Мәселен, «Әудемжер»әні. 

Алайда ол өз иесіне емес, осы күнге дейін өзгелерге телініп жүр. Біреулер 

бұл әнді «Үкілі Ыбырайдікі» десе, біреулер «Ақан серінікі» дейді. Осыған 

алғаш тойтарыс беру үшін кәдімгідей ден қоя зерттеген абайтанушы 

ғалым Қайым Мұхамедханов болды.

«Әудемжердің» әуресі

Ғалым 1983 жылы «Қазақ әдебиетіне» 

жаз ған «Әудемжер әні кімдікі?» атты ма қа-

ла сында бұл әнді Көкбайдікі деп айтуға 

тұ 

рарлық бірнеше нақтылы деректерді 

келтіреді. «Біріншіден, «Әудемжер» әні 

Көк байдікі деп айтқан өзінің шәкірті Есен-

тай Бердин», – дейді ғалым. 

Екіншіден, 1964 жылы академик, ком-

по зитор Ахмет Жұбанов тұңғыш рет «Әу-

дем жер» әнін зерттеп, әннің авторы Көкбай 

екенін атап айтып, «Қазақ әдебиетінің 

тарихы» кітабының 1-томына жазған. Ахаң 

былай депті: «Музыка дүниесінде елеусіз 

боп өтіп бара жатқан адамның бірі – Көк-

бай. Ол Абайдың айтуынша, «Өлең жиған 

тырбанып, ән үйренген ырғалып». Оның 

үстіне, Көкбай «Әудемжердің» авторы де-

ген сөз расқа шығып келеді. Көкбай–Ле-

нин ге арнап ән шығарған адам. Ол осы 

«Әу дем жермен» тынып, басқа ән шығар-

ма ғанның өзінде де әңгіме етуге тұрарлық 

ән. Өйткені «Әудемжер» – әннің еркесі. 

Көк байдың ақындығы көпке мәлім де, ал 

оның әншілігі, ән творчествосы қағаберісте 

келе жатыр» деген. (Қазақ әдебиетінің 

тарихы. 1-том, 2-кітап. Алматы, 1964, 

188-бет). 

Міне, осы келтірілген бірнеше де рек-

тер ден-ақ «Әудемжер» әнін Көкбайдікі 

деу ге қақымыз бар.

ЗЕРДЕ

«Cорлы Көкбай жылайды, 

жылайды да жырлайды...»

Алғаш Абайдың ақын шәкірттерін зерт-

теп, әрқайсысының аттарын жеке-жеке 

атап, өмір-деректерін хатқа түсірген Мұх-

тар Әуезов болса, кейін оның ісін жал ғас-

тыр ған ғалым Қайым Мұхамедханов еді. 

Алашына адал қызмет еткен осынау асыл 

азаматтардың артында қалған ұрпақтары, 

мына біздерге қалдырған құнды дерек те-

ріне сүйене отырып, біз Көкбай тұлғасын 

ашуға тырысамыз. 

ТУ БИЕ МІНІП, СЕМЕЙГЕ ТАРТҚАН 

«КӨК ТЕНТЕК»

Абаймен 25 жылдай жолдас, дос бол-

ған Көкбай Жанатайұлы 1861 жылы қазіргі 

Семей облысы Абай ауданында туған. 

Тобықты ішінде Көкше руынан. Көкбайдың 

үшінші атасы – Есбай, Көкше ішіндегі жуан 

ата саналады. Есбайдың бес баласы: Са-

рым сақ, Сапақ, Жамантай, Көбентай, Бәй-

тен. Бұлардың бесеуі де шетінен ділмар, 

шешен әрі пысық болып, «Есбайдың бес 

жүйрігі» атанған. Сапақтың баласы – Қа-

ратай шешен, Құнанбаймен тізелес, көк-

шенің рубасы адамы. Жамантайдың бала-

сы – Жанатай. Жанатайдан – Көкбай. Сол 

заманның үрдісі бойынша, алғаш сауатын 

10 жасында ауылдың Төлетай деген мол-

да сынан ашқан Көкбай 15 жасқа келгенде 

бозбалалық құрып, оқуын тастап, ойын-

сауық қуып кеткен еді. Алайда Жанатайдың 

жаман ұлы есті тентектердің қатарынан 

табылып, кешірек те болса, есін жиып, 17 

жас  қа келгенде Семей қаласына оқу ға ат-

танады. Оған үлкен себепкер бол ған кейін-

нен Алашорданы құрушы арыс тар дың ең 

алғашқыларының бірі болған Әріп Тә ңір-

бер генов еді. Көкбайдан екі-үш жыл бұрын 

Семей қаласындағы үш кластық орыс 

училищесіне түскен Әріп жазда ауы лына 

демалысқа келген сайын қаланың тұр мыс-

салтын, орысша оқудың қажеттігін, онда 

тағы Әнияр Молдабаев, Айтқазы Жек се-

наев, Ысқақ Солтабаев сияқты то бықты 

елі нің жастары оқитынын естігенде, Көк-

бай 

дың оқуға деген құштарлығы онан 

сайын арта түседі. Алайда ол ойын әкесіне 

айтса, ол мақұлдамайды. Алған бетінен 

қайт  пайтын, өршіл мінезді, жігерлі жас 

Көкбай «жіберсең – қолыңнан, жібермесең 

– жолыңнан» деп, әкесінің бір ту биесін мі-

неді де, «Семей қайдасың?» деп бір-ақ 

тар та ды. 

«СЕМЕЙГЕ АБАЙ КЕЛСЕ, БІЗДЕ – 

ДУМАН» НЕ КӨКБАЙ АБАЙМЕН 

ҚАЛАЙ ДОСТАСТЫ?

Ауылдан қашып келіп, орыс мектебінің 

есігін алғаш ашқан Көкбай зерек, ал ғы р-

лы ғының арқасында барлық пәнді жақсы 

мең геріп кеткенімен қоймай, енді қолына 

қа лам алып, өлең жаза бастайды. Сыбан-

ның бір сараң байының Сымайыл дейтін 

ба 

ласының мінез-қүлқына ыза болған 

Көк бай оған өлең жазады. Әріпті де іліп, 

әдейі сөзге шақырады. Сөйтіп, екі ақын 

әзіл-шыны аралас айтысып кетеді. Көкбай 

айтыстың соңында, Әріпті Абайдан үлгі-

өне ге алуға шақырып:

Семейге Абай келсе, бізде – думан,

Барша қазақтың бас 

ақыны Абай атын ауызға 

алғанда Көкбай есімі еріксіз 

тіл ұшына оралады. Тіпті 

Құнанбай қажының ұлы 

болғандықтан әрі өз өлеңіне 

көңілі  толма ған дықтан,  жас 

шағында Ибраһимге 

бүркеншік есім болған 

Көкбайдың кім екенін әлі 

күнге Алаш жұрты 

айтарлықтай жақсы біле 

бермейді. Сонымен,

• Көкбай кім? 

• Қай жылдары өмір кешіп, 

немен айналысты?

• Қандай мінез иесі еді? 

• Абаймен алғаш қалай 

танысты? 

• Қанша жыл дос болды? 

• Арадағы қыл өтпестей 

достықтың сыры неде? 

Ән салып, босамаймыз айғай-шудан.

Басқосу, бақастасу, мәжіліс құру,

Секілді бір ғылымның жолын қуған.

Тарихтан неше түрлі Абай сөйлеп,

Өзгелер отырады аузын буған.

Бір барсаң, мәжілісінен кеткің келмес,

Хакімдей Аплатон аңырап тұрған, – 

дейді.

Абай қалаға келген сайын Көкбай 

сияқ ты оқып жүрген жастарды жинап, қа-

лай оқып жүргендерін сұрап, біліп, ақыл-

кеңес берумен қатар, өздеріне де ән сал-

ғызып, өлең айтқызып, олардың өнер, 

талап тарын мадақтап, көңілді, мағыналы 

мә жіліс жасап отыратын болған. Ол жас-

тардың кейбіреулерін оқуға түсірген де 

Абай дың өзі еді. Көкбайдың «Семейге 

Абай келсе, бізде – думан» дейтіні де осы 

бо латын.

Ал енді Абаймен қалай етене араласып, 

ара дан қыл өтпестей дос болуына алғаш 

түрткі болған оқиға жайлы Көкбай өз есте-

лігінде былай баяндайды: «Ел ішінің ақы 

алысып, ақы берісіп жатқан сиезі еді. Мұ-

ны өткізуге Семейден Досовский деген ояз 

келіп еді, сол бір ісімді жақтырмай, мені ел 

кісі лерінің ортасында тұрғанымда, страж-

ник терін (атарман) жіберіп жазаламақшы 

болды. Әлгілер ерікке қоймай, әкетіп бара 

жатқан соң, қасымда еріп жүретін өлеңші 

жігіт терім бар еді, солардың біреуінен 

Абай ға бір ауыз өлеңмен сәлем айтып жі-

бердім. Ол кезде ән салып, өлең айтатұғым, 

қа сымдағы жолдастарым да сондайды 

әдет қылатын. Оязға әкелген соң, Абай 

кел ді де, «жазығы не?» деп істің жөнін 

сұра ды. Содан кейін Досовский: «Бұған 

біреу басшылық етіп, тәрбиесіне алмаса, 

мы на елдің ортасында арызқой, пәлеқұмар 

болып, бұзылғалы жүрген адам. Сен тәр-

бие 

ге алып, міндетті болып, түзетемін 

десең, берем. Әйтпесе, жазаға ұшырайтын 

ісі бар», – деді. Абай маған кепіл болып, 

алып шықты. Осыдан кейін Абайдың жол-

дасы болдым. Жолдастығым 25 жылға со-

зыл ды. Жаңағы оқиға 1880 жылдардың 

ша  масында болып еді. Содан кейін қыс 

бол  сын, жаз болсын, Абай ел араласа, қа-

сын да жүріп, ауылына келсе, үйінде бірге 

жа тып, айырылыспайтын болдық. Абай-

дың қасында ай жүріп, ай жарым жүріп ке-

ліп, бір әредік толас болғанда ғана өз үйі ме 

бір жұма, көп болса, он күнге рұқсат алып 

келіп, артынан қайта барамын», – дей ді. 

(Абай. Толық жинақ,. 1933, 387-бет).

АБАЙ НЕГЕ КӨКБАЙ БОП 

ЖЫРЛАП, КӨКБАЙ БОП 

ЖЫЛАДЫ?

 

Алғаш Абай 1889 жылы өзінің «Жаз» 

атты өлеңін «Дала уәлаяты газетінің» № 7 

са нында Көкбайдың атынан жариялаған 

та рихи фактіні жадыларыңызда жаңғырта 

отыр сақ. Өлеңнің басында былай деп тү-

сінік берілген: «Семей уезі Шыңғыс елінің 

қазағы Ибраһим Құнанбай ауылының Ба-

қа нас өзенінде Көпбейіт деген жерге қо-

нып жатқандағы түрі. Кісіден үйреніп жаз-

дым. Көкбай Жанатайұғлы». Ал енді осы-

ның мәнісін кім қалай түсіндіреді? 

– Сол кезде, – дейді Мұхтар Әуезов, – 

Абай айналасындағы бар ақынның ішінде 

суы рыпсалма, импровизацияға ең жүйрік 

ақын Көкбай болғаны даусыз. Сол талантын 

ба ғалап, Абай мұны өзі жазып жүрген ал-

ғашқы өлеңдеріне ие қып шығарды. 

Ал Көкбайдың өзі бұл жайлы есте лік-

терінде: «1880 жылдан бастап, 1886 жыл-

ға шейін Абай әрбір өлеңді жазып жүрді. 

Бірақ бұл уақыттағы сөздерінің барлығын 

«Көкбай сөздері» деп жүргізді. Кейін Ом-

бы да шығатын «Дала уәлаяты» мен «Сер-

ке» газеті шыққанда, бірер өлеңін тағы 

менің атым нан жіберді. «Сорлы Көкбай 

жы лай ды,  жылайды  да  жырлайды»  дегенді 

мен қылып қойып, өзін айтып еді. Осы хал 

86-жыл ға шейін келді де, сол жылдың жа-

зында ел жайлауға шықты. Абай ауылының 

ең өрістеп барып, орнықпақ болған жай-

лауы Бақанас өзенінің бойы еді. Көш жүріп 

кетті, біз Абаймен бірге бірнеше кісі болып 

артынан келдік. Осы жылы Абай ауылында 

док тор Долгополов та қонақ еді. Ауыл Ба-

қанастың бойындағы Көпбейіт деген жерге 

қонып жатыр екен. Абай қонып жатқан 

ауыл ды көріп, «осы суретті өлең қыл» деді. 

Мен біраз өлең қылып едім, жақтырмады 

да, өзі жазбақшы болды. Сонымен үй тігі-

ліп болып, бәріміз жайланған соң, Абайға 

келіп едім: «Өлең Көкшенің бойынан 

асайын деді ғой», – деді. Мен: «Асса, ба-

сында мен қолқаланып алған нәрсе емес 

еді. Енді өзіңіз ретін тауып, қайта аларсыз», 

– деп қалжыңдадым. Сөйтсем, сол күні 

«Жаз 

дыгүн шілде болғанданы» жазған 

екен. Оқып берді. Өзі жазған өлеңіне ең 

ал ғашқы рет аз да болса, қанағат қылғанын 

көр генім – сол. Менің қалжыңыма орай, 

қы лып: «Сен соғымыңа бір ту бие ал, мен 

ен ді өлеңімді өзім алайын», – деді  дей ді.

жүктеу/скачать 3,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: