Мәртебеге ие болған наурыз мерекесі жыл өткен сайын
жүктеу/скачать 4,91 Mb. Pdf көрінісі
|
ақбота ИСлӘМбеК алқалы жИыН Ауқымы кең жиынды Президент Әкімшілігі Басшы- сының орынбасары Бағлан Майлыбаев кіріспе сөзбен ашты. Ол өз сөзінде: «Тәуелсiз Қазақстан тарихында барлық сайлаулар халықаралық стандарттарға және ұлттық заңнамаға сай өткiзiлiп келдi. Барлық саяси додалар- ды әлемдiк қауымдастық мойындады. Қазақстандағы президенттiк сайлау қазақстандық қоғамның қалыптасу көрсеткiшi болатынына сенiмдiмiн және кезектi рет Қазақстанның демократиялық принциптер мен нормалар- ды ұстанатындығын дәлелдейдi. Бiздiң басты мақсатымыз – Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен еркiндiктерiн жан-жақты сақтай отырып, Прези- дент сайлауының жоғары деңгейде ұйымдастырылуын қамтамасыз ету» деді. Сондай-ақ Б.Майлыбаев «Нұрсұлтан Назарбаев реформаларының жүзеге асуы Қазақстанның жан-жақты дамуына, мемлекеттілікті нығайтуға, әрбір қазақстандықтың әлеуметтік әл-қуатын арттыруға бағытталғандығын» атап өтіп, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған бес институттық реформа қуатты мемлекет тұжырымдамасымен өзара сабақтас, үндес екендігін, қазіргі кезеңде Мемлекет дамуының сатысында сындарлы саяси стратегия мен тиімді экономикалық бағыттың қажеттігіне тоқталды. Сонымен қатар Қазақстанда электоралды компанияның үлкен тәжірибесі барын алға тартып, соның ішінде халықтың еркін дауыс беру құқығы бірінші орында тұратындығын атап өтті. Жиын барысында Қазақстан халқы Ассам блеясы Төрағасының орынбасары Анатолий Башмаков, Сайлауды байқау жөніндегі республикалық қоғамдық комис сияның төрағасы Нұрлан Ерімбетов, Парламент Мәжі лісінің депу- таттары Қуаныш Сұлтанов, Серік Сейдуманов, Тұрсынбек Өмірзақов және тағы басқа ғалымдар, сарапшылар, саясат- танушылар сөз сөйлеп, өз ойларын білдірді. Аталған форумда президенттік сайлаудың демократиялық құқықтық мемлекеттің ажырамас факторы ретіндегі маңызы мен қоғамды топтастырудағы оның рөлі, 2015 жылғы сайлау науқанының ерекшеліктері, т.б. бүгінгі күннің мәселелері талқыланды. Қорыта айтқанда, Президенттік сайлау қазақстандық қоғамның кемелденуін көрсететіні айқын.
Ел дамуындағы жаңа кезең
халқымыз елдіктің белгісі санаған. Ата-бабамыз бұл мейрамды жаңару, жақсылық пен берекенің бастауы деп білген. Әлемдік экономикалық қиын дықтарға қарамастан, Қазақ- станның экономикасы тұрақты да- мып келеді. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Нұрлы жол» Жолдауы бойынша өңірде жаңа тұрғын үйлер, мектептер, аурухана- лар мен балабақшалардың құрылысы жалғасын тауып, жолдар салынады, инфрақұрылым жаңғырады. Наурыз мейрамы бірлікті сақтауға, ата-баба дәстүрін құрметтеуге шақырады» деді аймақ басшысы. Ұлыстың ұлы күні Павлодарда 1,5 тонна Наурыз көже, 2,5 тонна бауырсақ және 900 литр қымыз әзірленді. Қазақтың ақ дастарқаны игілікке жайылып, осы дастарқаннан әр павлодарлық дәм татты.
мерекесіне халық көп жиналды. Қала әкімі Айбек Кәрімов, Дос тық үйінің өкілі Юлия Соснина Ұлыстың ұлы күнімен қала тұр ғын дары мен қонақтарын құттықтап, сөз сөйледі. Орталық алаңда «Абай ауы- лы», «Достық ауылы», «Керей мен Жәнібек ауылы», «Жеңіс ауылы», «Нұрлы жол ауылы» атты 5 ауыл- дан тұ ра тын киіз үй қалашығы бой көтерді. Мерекені өткізу орындарын- да театрлан ды рылған мерекелік қойылымдар, спорттық жарыс- тар, ұлттық ойындар, жергілікті қолөнер шеберлерінің туындылары және ұлттық нақыштағы бұйымдар көрмелері ұйым дастырылды. Со- нымен қатар қалалық және қала қонақтарына балалар аттракцио- ны, алтыбақандар, балаларды ат- пен серуендету, жастарға арналған көңіл көтеру бағдарламасы, қаланың шығар машылық ұжымдарының қатысуымен өткен мерекелік кон- церт, мерекелік сауда, ұлттық тағам- дардан дәм таттыру ұсыныл ды. Мерекелік іс-шараларға 30 мыңнан астам қалалық қатысты. Қазылар алқасы тігілген киіз үйлер арасында үздіктерін анық- тады. Мемлекеттік медицина уни- верситеті («Нұрлы жол» ауылы), қалалық білім бөлімі («Керей мен Жәнібек» ауылы), Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті («Абай» ауылы) ұжымдары құрған киіз үйлер үздік деп танылды. Кон- курс жеңімпаздарына дипломдар мен бағалы сыйлықтар табысталды.
өңірінде жаңа жыл басы – Наурыз мерекесі жылдағыдай жан-жақты ұйымдастырылды. Әсіресе, облыс орталығындағы түрлі концерттік бағдарламалар, тағылымдық-та- нымдық шаралар баршаға тағы лым боларлықтай өтті. Таңертеңнен бастап үлкенді- кішілі қауым орталыққа қарай ағылды. Олардың арасынан жас- тарды да, ақсақалды қарттар мен ақ жаулықты аналарды да көресіз. Жиналған қауым бір-біріне ыстық ықыласпен: «Ұлыстың ұлы күні құтты болсын! Ақ мол болсын! Қой жылы халқымызға молшылық әкелсін!» деген ізгі тілектерін біл- дірді. Орталыққа жиналғандарды об- лыс әкімі Нұралы Сәдуақасов Нау- рыз мерекесімен құттықтап, оларға отбасында бақыт, еңбекте табыс тіледі. Сондай-ақ қостанайлықтар облыстың өнер шеберлерінің к о н ц е р т і н д е ұ й ы п т ы ң д а п , одан үлкен рухани ләззат алды. Театрландырылған көріністер де жұртшылық көңілінен шықты. Мереке барысында барша ұлттық мәдени орталықтар да нағыз достық пен ауызбірліктің жарқын үлгісін көрсетті. ...Бір айта кетерлігі, Наурыз мей- рамы жылдағы дәстүрге сай еліміздің өзге де өңірлерінде жоғары деңгейде атап өтілді.
4 5 №12 (1270) 27 наурыз – 1 сәуір 2015 жыл
№12 (1270) 27 наурыз – 1 сәуір 2015 жыл
тарихи атаулары Тың тақырыпты көтерген туынды сЕгізіНші қазыНа Оңтүстік өлкесінің тарихына арналған оның жуырда ғана жарыққа шыққан кезекті бір романы «Күн тұтылған мезгіл» деп аталыпты. Негізі, ол үш кітаптан тұратын трилогия екен. Жарық көрген бірінші кітабына «Қожамжар би» деген атау қойылыпты. Бірінші кітап ХVIII ғасырдың екінші жартысында Сыр мен Ташкент, Қаратау мен Жетісу аралында өткен оқиғаларды қамтыған. Қазақ тари- хында жоғарыда аталған өңірлерде біз атаған кезеңдерде қандай оқиғалар өткені, мұндағы халықтың саяси һәм әлеуметтік жағдайының қандай болғаны туралы деректер тым жұпыны екені хақ. Бар білетініміз – сол уақытта аталмыш аймақтар қалмақтардың қол астында болғаны, кейін қазақ батырларының қол құрап, оларды Жетісу тарабына қуып шыққаны жайындағы жалпылама мәліметтер ғана. Ал манағы трилогияның бірінші кітабында сол уақытта осы өңірлерде болған шынайы оқиғалар көркем әдебиетке тән желілер арқылы баянда- лып, қазақ пен қалмақтың іс-әрекеттері нақты тарихи оқиғалармен байланыс- тырыла көрсетіледі. Әлбетте, көзі ашық оқырманға қазақ-қалмақ соғысының барысы таңсық емес. Сөйтсе де, аталмыш кітапта сол соғыстың көпшілікке әлі таныс емес сырлары ашылады. Мәселен, көптеген зерттеушілердің пайымдауларынша, атақты Төле би ХVIII ғасырдың ортаңғы шегіне таман Ташкент билігіне қалмақ қонтайшысы Қалдан Сереннің келісімімен жеткен делінеді. Бірақ қисынға ден қойсақ, қазақ даласын біржолата жаулап, оған мәңгілік тұрақтануды көздеген Қалдан Серен қонтайшы осындай келісімге баруы мүмкін бе? Шындығында, Төле сияқты соңына жұртты ерте алатын қайраткер шаһар билігіне жетіп, жағдайы оңалған соң, тез арада қалың қол құрап, өзіне қарсы тұрарлық күш жинап алатынын пайымдамайтын Қалдан Серен соншалықты ақымақ емес шығар. Негізінде , қалмақтар Таш- кент пен оның айналасына алғаш рет 1726 жылы шабуыл жасаған. Бірақ жау- лап алмаған. Өйткені қазақ даласының шығыс пен оңтүстік һәм Арқа шегінің барлық тарабында майдан жүргізіп жатқан қалмақтардың Ташкентті басып, сонда тұрақтап отыруларына қайылдары болмаған. Олар тек 1735 жылы ғана Ташкентті иеленген. 1739 жылы Төле бидің бастауымен қазақтар оны қайтарып алған. Бірақ бір жыл- дан соң Сары Мәнжі тайшы бастаған қалмақтың 30 мыңдық қолы қаланы кезекті рет басып алады да, бес жыл бойы емін-еркін билеп-төстейді. Қазақтар Ташкентті 1745 жылдың күзінде жаудан түпкілікті тазартады. Содан екі жыл бойына Қазығұрт, Сай- рам, Түркістан, Шу-Талас бойындағы қалмақтарды Жетісу жеріне қарай ығыстырады. Кітаптың алғашқы бөлімінде осы оқиғалар рет-ретімен баяндалады және дүрбін-ойраттың оңтүстікке салған ылаңы бір-біріне әдемі жымдасқан желілермен айшықты суреттеледі. Қазақ жазушыларының бұрын жарық көрген шығармаларында Ташкент пен оңтүстік өңірінде өткен қазақ-қалмақ соғысының шын бол- мысы дәл Момбек жазғандай шынайы жазылмағаны себепті – «Күн тұтылған мезгіл» кітабын ақиқат тұрғысындағы мәліметтермен тізбектелген өзгеше шығарма деп мойындауға болады. Десе де, автордың негізгі көтерген мәселесі, жұртқа жеткізбек болған ой-ниеті – қазақ-қалмақ соғысын көрсету емес. Тіпті кітапта әз атанған Төле би де бас кейіпкер емес. Бірінші бөлімнің өзінде Төле би жауға қарсы барлық іс-қимылдардың басында тұрса да, оқиғалар барысында оның кенже ұлы Қожамжардың бейнесі онымен қатарласа көрініс табады. Әрі кітаптың негізгі тақырыбы да осы Қожамжардың образы арқылы өрбиді. Міне, кітаптың осы Қожамжардың шешендігі мен қайраткерлігі көрсетілген тұсынан «Күн тұтылған мезгілдің» тың тақырыпқа түрткі салған еңбек екені аңғарыла бастайды. Ол қандай тың тақырып деңіз? Қ а з а қ ө з і н і ң х а н д ы қ д ә у і р і н д е кімдермен жауласпаған деңіз. Бір анығы – қазақ ешкімге де, өз бетімен соғыс ашпаған. Ылғи сырттан соққан дұшпанмен алысып баққан. Солардың Бүгінгі сөз еткелі отырған Торғай аймағы киелі жер. Торғай губерниясы, Торғай уезі, Торғай облысы, Торғай қаласы, Торғай ауданы, Торғай аймағы, Торғай өлкесі, Торғай даласы, Торғай өзені деген атау сөздер сан ғасырдан бері айтылып келеді. «Қызғанбаңдар, ақындар, мақтауға оны хақым бар. Мен туған жер кішкене Торғай де- ген аты бар» деп Сырбай ақын жырлағандай, Торғай кішкене емес үйреншікті теңеумен айтқанда кәрі құрлық. Еуропаның бірнеше мемлекеті сыйып кететін, байтақ аймақ. Географиялық тұрғыдан алғанда «Торғай үстірті», «Торғай қақпасы», «Торғай қолаты» деген шартты атау әркімге таныс. Торғай қақпасы батысы – оңтүстік Орал- мен, солтүстігі – Батыс Сібір жазығымен, шығысы – Сарыарқамен, оңтүстігі – Тұран ойпатымен ұштасып жатыр. «Торғай» топонимінің қайдан шыққан- дығы жайлы әрқилы мағлұматтар бар. Сондағы екі нұсқа: қазақ немесе қалмақ сөзі. Тіл маманы Сейітбек Нұрханов бұл сөзді торы қыпшақ пен оғыздың қай тайпасының одағынан, яғни «торы» және «қай» сөздерінен шыққан деген пікір ай- тады. Бұл пікірді белгілі ғалым Қойшығара Салғара ағамыз да қолдайды. Ал ертеде осы өңірдің басты өзені Сауық атанған, кейін Торғай болып өзгерген. Ақын Қадыр Мырзалиевтің: «Еркіндік пен елдік үшін Торғайдай, Шырылдаған Торғайсың сен о бастан» деген өлең жол- дары бар. Топонимдердің пайда болуына алдымен тарихи жағдайлар, географиялық орта әсер ететіні белгілі. Халық жердің географиялық ерекшелігіне, белгілі бір тарихи себептерге атау беретін болған. Табиғи нысандарға атау беруде олардың айрықша белгілері ескерілгенін байқауы- мызға болады. Мәселен, Ұлытау, Алашахан, Домбауыл, Жошыхан, Ұлы Жыланшық, Ақкөл сынды тарихи атаулар бірнеше ғасыр бойы сақталып келеді. Торғай аймағындағы географиялық атаулар, яғни елдің, жердің, судың, көлдің, таудың, қырат пен ойпат, ор- ман, тоғайлардың ертеден келе жатқан же- ке-жеке атаулары бар екені белгілі. Әдетте, атаулар белгілі бір себептерге байланысты пайда болады. Өйткені олардың кездейсоқ қойылуы мүмкін емес. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде бүгінімізді бағамдап, өткенімізге ой жіберіп, елдің, жердің тарихын зерттеу- ге, зерделеуге бетбұрыс басталды. Кешегі Кеңес заманында тарихи атаулар өзгеріске ұшырағаны мәлім. Бұл сол замандағы ұлтсыздандыру саясатының бір көрінісі еді. Еліне еңбегі сіңген тарихи тұлағаларымыз теріс жағынан насихатталды. Ұлы ЖылаНШыҚ Қазақ тарихында ерекше орын алатын киелі өңірдің бірі – «Ұлы Жыланшық» аймағы. Жергілікті тұрғындар ертеде ең бір сұрапылы қалмаққа қарсы күрес болса да, қазақ сол шайқасты аяқтамай жатып-ақ, арғы аталас туыс ел – қырғызбен де қақтығысқа түскен. Қолдағы бар құжаттар мен мағлұматтарға сүйенсек, қазақ-қырғыз қақтығысы 1740 жылдары Ташкент төңірегінде басталып, 1779 жылы Меркі жерінде Абылай хан жетекшілік жасаған үш Арыс балаларының қалың қолы қырғыздың айтулы би-батырлары бас болған қосынын талқандап, екі елдің шекарасын айқындалған уақытқа дейін тұп-тура 25 жылға созылған. Бұдан кейін де, ескі кекті қуысқан екі елдің жекелеген батырлары майда- шүйде ұрыстарға түсіп, ұзақ уақытқа дейін тынши қоймаған. О с ы е ң б е к т і ж а з а р а л д ы н д а Момбектің ұзақ жылдар ізденіп, көп зерттеулер жүргізгенін көзі ашық азамат кітапты оқи бастағанда-ақ байқайды. Екі елдің араздастығы 1740 жылы Ташкентте қалмақ жағына шығып кеткен қырғыз Көкімге Төленің туыс інісі Бәйтіктің у беріп өлтіргенінен басталады да, қалмақ кеткеннен кейін босап қалған қазақ жерлерін иемденуді мақсат тұтып, соғыс ашқан Садыр манаптың әрекетінен соң мүлде ушыға түседі. Бұл соғыс жайында ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қырғыз шежірешісі Алымбектен бастап, кейінгі Аттакуров, Солтоноев, Асанав секілді ғалымдары әлдеқашан ғылыми айналымға ендіріп, әлденеше кітаптар жазып тастаған.Бұл мәселе бойынша біздің Мағауин, Махаева, Бүркітбаева сынды зерттеушілеріміз біраз ғылыми мақалалар жазғандарымен, осынау қ а қ т ы ғ ы с т ы ң м ә н - ж а й ы т а р и х и һәм көркем әдебиеттерде кеңінен көрсетілмегендіктен, көпшілік қауымға әлі беймәлім болып келе жатқан. Енді М.Әбдәкімұлы аталмыш еңбегінде талай жылға ұласқан сол соғыстың не себепті басталып, қалай өршігенін, сондай-ақ қалай аяқталғанын нанымды деректермен кітаби тілде оқырман на- зарына ұсыныпты. Содан ғой, аталған шығарманы тың тақырыпты көтерген кітап деп отырғаным. Енді кітаптың тілі жайында. Момбектің қай кітабын алсаңыз да, ол көркем әдебиетке тән қағидалар мен қалыптарды көп сақтай бермейді. Ол оқиға қуалауға құштар жазушы. Шығармаларында, кейіпкерлердің бейнесі мен жан дүниесін оқиғаларды тізбектей отырып ашуға талпы- н а д ы . С о д а н с о ң е с к і з а м а н ғ ы сөз қолданыстарды бүгінгі тілмен араластырғанды жөн көреді. «Күн тұтылған мезгілде» де сондай тәртіпті ұстанған. Ондағы тағы бір ұтымды тәсіл – айтылып отырған уақыттың өлшем-мезгілін бағзы бабаларымыз қолданған хижра жыл санауымен бер- ген. Ай аттарын да, «қауыс», «ақырап» деген сияқты көне қазақша атаулармен береді және оларды біздің жыл, ай тізбемізге аударып, уақыттың нақты есебін кітап беттерінің төменгі жағына келтірген. « Б а л а е м ш е к к е т о й ы н а р д а й уақытта», «жебе жетер жер», «қозы көш аумақ», «сүргінді заманның сүрінді шағы», т.б. сияқты теңеулері де, қою оқиғалармен астасқан кітаптағы жазбалардың реңін аша түседі. Қалай айтсақ та, «Күн тұтылған мезгілдің» тың тақырыпты қаузаған шығарма екенінде ешкімнің дауы бола қоймас.
Мекемтас МыРзаХМеТҰлы, филология ғылымының докторы, профессор Ақиқатында, біз тарихымызды енді ғана шынайы түрде жаза бастадық. Әйтсе де, оның ашылмаған сырлары көп. Қазір тарихи шығарма жазатын жазу- шылар осы олқылықтың орнын толтыру үстінде. Мәселен, Қазақ хандығы құрылып, кейін оның нығаюы мен өркендеуі жолында маңызды рөл атқарған Оңтүстік Қазақстан өлкесінің соңғы төрт-бес ғасыр ішіндегі тарихын жете зерттеген шымкенттік қаламгер Момбек Әбдәкімұлы соңғы кездері осы бағытта тынымсыз еңбек етіп жүр. Ол бұл бағыттағы зерттеулерін көлемді мақалалармен бірге, қадау-қадау көркем әдебиеттерге де айналдырып, аталмыш тақырып аясында «Естемес би», «зобалаң», «Дүрбелең» сынды бірқатар тарихи һәм деректі романдар жазды. Қазақ даласындағы жер-су атау- лары біздің тарихымыз, ұлттық жадымыз екені белгілі. атаулар кез-келген елдің тарихынан сыр шертіп, болмыс-бітімінен, халықтың тыныс-тіршілігімен шаруашылығынан, салт-дәс- тү рінен, тілі мен дінінен хабар береді. Жазушы Мұхтар Әуезовтің «Біздің қазақ жер атын, тау атын әменде сол ортаның сыр-сипатына қоя білген. Қайда, қандай бір өлкеге барсаң да, жер-су жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншама мән- мағына, құпия-сыр жатады» деп айтуы тегін емес. Термин мәселесі елімізде тіл мамандары мен ғалымдар тарапынан, сондай- ақ қарапайым оқырмандар тарапынан да көп талқыға түсіп келе жатқан тақырып. соның бірі – шет тілдерінен еніп жатқан халықаралық термин- дерге байланысты пікірлер. Бүгінде «Шет тілдерінен енген терминдерді аудармай сол күйінде қалдыру керек» деген көзқарас жиі айтылады. олардың кейбіреуі мыналар: форте- пьяно, календарь, паспорт, процент. осы пікірді жақтаушылардың айтар уәждері – қазақ тілінде термин сол ұғымның мағынасын дәл бере алмайды, қай тілге де болса ортақ термин сақталуы керек. Өз уақытында мұндай тер- миндерге халықаралық деген мәртебе берілген болатын. Өйткені өзге елде ашылған жаңалыққа өз тіліңнен балама табу – оңай шаруа емес. 2015 жыл Елбасы н.Ә.назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан халқы Ассамблеясы жылы болып жарияланғаны белгілі. Жиырма жылдық белесті бағындырған Ассамблея ұйымы тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы, ел ішіндегі бейбітшілік пен бірлік идеясының берік нығаюына ерекше үлес қосуда. тарих үшін қас-қағым кезеңде Қазақстан халқы Ас- самблеясы елдегі тұрақтылық пен қоғамдық келісімнің мықты тірегіне айналды. «ҚазаҚ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» «ҚазаҚ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» Продолжение рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» будет в следующем номере газеты. Ждем отзывов и предложений по электронной почте: anatili_gazeti@mail.ru, а также по телефонам: 394-42-46, 394-41-30, 394-37-75. Рубрику ведут: Дәуіржан Төлебаев, Динара МаСаКОва задание Какие части тела начинаются с этих букв казахского алфавита? Б.. (голова). ..ш (волосы). ...ы. (шея). ..н... (локоть). .ы. (плечо). ..қ (нога). ..р... (ресницы). Предлагаем примеры: Сұлулық салонына барып, қасымды тергіземін – Пойду в салон кра- соты, и сделаю коррекцию бровей. жүктеу/скачать 4,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|