Мәртебеге ие болған наурыз мерекесі жыл өткен сайын

Тілбұзарлық 

1998 жылы Сани Абачаның өлімінен кейін 

Нигерия Швейцария билігіне өтініш жасап, 

бұрынғы Президенттің отбасы мүшелерінің 

есепшоттарындағы ақшаны қайтаруды сұраған. 

Ол кезде барлық ақшаның сомасы 2 миллиард 

доллардан асады деп көрсетілген. Өткен жылы 

екіжақты мәміледен кейін Швейцария Нигерия 

Үкіметіне 700 миллион долларды қайтарды. Енді, 

міне, тағы 380 миллион доллар Африка елінің 

қазынасына аударылмақ. Айта кетейік, Сани 

Абача Нигерияны 1993-1998 жылдар аралығында 

басқарды. Ұлыбритания мен АҚШ-та әскери білім 

алған ол билікке өзі жасаған төңкеріс арқылы келді. 

Абачидің билігі кезінде елде адам құқығы өрескел 

бұзылды. Соның салдарынан АҚШ Нигерияға 

экономикалық санкция жариялады. Сонымен бірге  

елдің Ұлттар достастығы ұйымындағы мүшелігі 

уақытша тоқтатылды. Қазіргі таңда Нигерия Үкіметі 

Абачаның мемлекет қазынасынан ұрлап, шетел-

ге тыққан барлық ақшасын қайтаруға тырысуда. 

Кейбір деректерде ол қаржы 4 миллиард долларды 

құрайды делінген.

а Қ Ш ­ т ы ң   « B l a c k s t o n e 

Group LP» инвестициялық қоры 

Чикагодағы әйгілі уиллис­тау­

эр ғимаратын сатып алды. 

Сирс-тауэр деген атпен 

де танымал зәулім кеңсе 

АҚШ-та биіктігі жөнінен 

екінші орында. Аталған қор 

ғимарат үшін 1,3 миллиард 

доллар төлеген. Бұл баға Нью-

Йорктен тыс жердегі кеңселер 

үшін төленген ең көп сома. Көк тіреген ғимарат 

110 қабаттан тұрады. 353 мың шаршы метр аумағы 

бар үйдің 103-қабатында саяхатшылар үшін арнайы 

орын бар. Ол жерде қаланы құс ұшар биіктен көруге 

болады. Сол үшін жыл сайын ғимаратқа 1 милли-

оннан астам адам саяхаттап келеді екен. Биік үйдің 

осыған дейінгі қожайындары 2004 жылы ғимаратты 

«Met Life» сақтандыру қорынан 841 миллион 

долларға сатып алған. Акция иегерлерінің ішінде 

Ллойд Голдман және Джозеф Четрит есімді белгілі 

байлар болған еді.

Германияның Гамбург қа­

ласы 2024 жылғы жазғы Олим­

пиада ойындарын өткізуге кан­

дидат болып сайланды.

Германияның  Олим пиа-

далық  спорт  конфе де ра ция-

сының президенті Альфонс 

Германн Гамбург қаласы ұлттық дауыс беру кезінде 

Берлиннен жеті дауысқа асып түскендігін мәлімдеді. 

Таяудағы  Жазғы Ойындар 2016 жылы Рио-де-

Жанейро қаласында өтсе, 2020 жылы Олимпиа-

даны Токио қабылдайды. Ал 2024 жылғы жазғы 

олимпиаданың отаны 2017 жылы анықталатын 

болады. 

Польшада тұратын этностық қазақ әйелі, осы 

елдегі қазақ қауымдастығының жетекшісі балли Ма­

жец Поляк мемлекеті президенттігіне кандидат болып 

тіркелді. 

Польша орталық сайлау комиссиясының ха-

барлауынша, Балли Мажец президенттікке 24-інші 

үміткер болып тіркелген. Балли Мажец – Оңтүстік 

Қазақстан облысының Шардара ауданында туып-

өскен. Туғандағы аты-жөні – Балжан Наурыз-

баева. Ол жоғары білімді Мәскеудегі жоғары оқу 

орындарының бірінде алған. Осында жүріп, поляк 

жігітімен танысып, оған тұрмысқа шыққан. Оқу 

бітіргесін күйеуімен бірге Польшаға тұрақты тұруға 

кеткен. Екі ұлы бар. Кейінгі жылдары Балли Мажец 

қоғамдық өмірде белсенділік танытып жүр. Поль-

шада Президент сайлауы көктем мезгілінің соңғы 

айында өтеді. 

заМаНдас

Әзірлеген Нұрлан ҚҰМаР

Ж

аһанның жүрек лүпілі

аһанның жүрек лүпілі

пИрЕНЕй түБЕгі 

 Аты жаһанға мәшһүр 

ж а з у ш ы н ы ң   қ а й   ж е р д е 

жерленгенін 400 жыл бойы 

ешкім білмей келген еді. Алай-

да Испания археологтары 

Мадридтегі монастырлердің 

бірін зерттеу кезінде «М» және 

«С» әріптері ойылып жазылған қабірді тауып алған. 

Сөйтіп, археологтар дереу мәйіттің кімдікі екенін 

анықтауға кіріскен. Ғалымдардың айтуынша, 

қабірдің ішіндегі заттар XVI-XVII ғасырларда өмір 

сүрген жазушыға тиесілі болып шыққан көрінеді.

ЕлЕң ЕткізЕр 

солтүстік аМЕрИка 

хоқ

хат жолдарыНаН

Мемлекеттік тілдің тұғырын 

биікке көтеріп, ұлттық мүддені 

жоғары қоятын республикалық 

«Ана тілі» газеті 1990 жылы 

22-наурызда өмірге келгеніне 

қанықпыз. 

Алғашқы күннен-ақ оқыр-

манның жансерігіне айналған 

Ұлт газетінің көтерген жүгі 

ауыр. Ұлттық рухты насихаттап, 

қазаққа қатысты күрмеуі қиын 

мәселелердің шешімін табуына 

да атсалысып, абыройға кене-

луде. Басылым тіл, руханият, 

мәдениет, әдебиет, білім мен 

ғылым, тәрбие, саясат, т.б. 

тақырыптарды, яғни бүгінгі 

қоғамның өзекті мәселелерін 

үнемі дер кезінде көтеріп оты-

рады. 

Кезінде газетке Қазақстан 

Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның 

болашағы – қазақ тілінде» де-

ген тақырыппен сұхбат бергені 

де белгілі. Осының өзі басылым 

беделін аңғартса керек.  

«Ана тілі» газетінің оқыр-

манды рухани құндылық-

тармен сусындатуы, мазмұнды 

материалдардың жарияла-

нуы газет тілшілерінің үнемі 

ізденісте жүруінің арқасы 

дер едім. Оған соңғы кезде 

ғана қосылған «Қазақ тілін 

үйренеміз! Изучаем казахский 

язык!», «Құлақты осқан сөз», 

«Қазақ хандары» және т.б. ай-

дарлар дәлел бола алады. Со-

нымен қатар әр санын асыға 

күтетін басылымды өз басым 

сабақ барысында тақырыпты 

ашуда әрі көрнекі құрал ретінде 

жиі пайдаланамын. Сондықтан 

газет ұжымына әрдайым да 

жеміс тілеймін! 

ӨСКЕМЕН

құттықтау

***

Демеймін өте шалқып, өте тастым,

Білсеңіз, бірінші рет елден шығып,

Атырау-Амстердам, шетел астым.

Бұйыртса сырттан дәм-тұз татам, иә,

Тіл білмей тірлік заңы қатал, иә.

Сапарлас Маңғыстаудан екі адамбыз,

Жанымда – Бутырина Наталья.

Туған жер, қалды артымда мәңгі ұя,

(Сен үшін ғұмыр кешем, жанды қия).

Лайнер қалықтап кеп қона қалды,

Алдымда – мұнар басқан Англия...

Дәл осы біз көрмеген аңыз нағыз,

Бейнебір жүзгендейміз сағымда біз…

Сүйреді алға қарай жол торабы,

Мінеки, мейманхана жанындамыз.

Мұндайда жолығар ма таныс текті,

(Көруге құмар ма едім алыс, шетті?),

Бөлменің кілтін қолға ұстатқасын,

Өзді-өзі Гүлмира мен Ханс кетті.

Шыққанда шетелдердің шалғайына,

Кім білген, не жазылмақ маңдайыңа?

Он адам – Алматыдан, Атыраудан,

Кім-кім де жөнеп берді өз жайына.

Жайым не бұлданардай жанға тегі,

Жалынсаң тіршіліктен мән кетеді.

«Көрерміз бұйырғанын» деумен іштей,

Бұ Ғалым желе жортып әндетеді.

Бөгделер жан-жағымнан қарайлайды,

(Бұ Ғалым намыс пенен ар ойлайды).

Екінші қабатты мен келем кезіп,

Әрине, көңіл аздап алаңдайды...

Бір сәтке көңілімді мұң басқандай,

Қарайды қара қыздар түнгі аспандай...

Қарайды саф алтындай сары шашты

Бір ару жанарынан нұр шашқандай.

 Кезіккен жан болды ма бұл бағыма,

Түсінген секілді ме ымдарыма...

Қор болып ағылшынның тілін білмей,

Сүйене алмадым-ау тіл-жағыма...

***

Жан екен жаны жайсаң, рақымды.

Он бес жыл Лондонда қызмет жасап,

Танытқан бет-бейнесін шын ақылды.

Жетелеп сүйрегенде арман көгі,

Қанаты Гүлмираның талған ба еді?

«Жыладым Лондонда бір жыл бойы»,

дейді ол аяулы ару, Найман тегі.

Өмірдің мәнін мүлде ерте ұғыпты,

«Ұмыттым, – дейді өзі еркелікті.

Анашым білім үшін күрес деді,

Қал, – деді Лондонда, сен де мықты!»

Сыя алмай жат ортаға балауса қыз,

Кептелді талай-талай жанарға сыз…

Ақыры Би-Би-Си-ге әбден сіңіп,

Тағдырды мойындатқан алайда Сіз,

Бізді де жөнелдіңіз алға бастап,

Шақырды қияларға арман асқақ.

НКОК-тан Ханс Венк екеуіңіз,

Жайым не Сіздер барда босқа саспақ?

***

Жүректе ұялайды асау арман:

Каспийден айырылып тек қалмайықшы,

Мұнайды аламыз деп Қашағаннан.

Кей кімнің ұғынбаймын ұғымдарын,

Жарылған көк теңізде құбырларын...

Бір күні өлі айдынға ұрынғаным –

Тартқаным ғұмыр-бақи ғұмыр-зарын.

Кепіл жоқ теңізде апат болмасына,

Кепіл жоқ сорлап мәңгі қалмасына...

Қара алтын төсіндегі – көздің құрты,

Кім кепіл басқа бәле салмасына?..

Баланған қазынамыз ніл-алтынға,

Сол мұнай бізді ап келді Лондонға...

Апаттан құтқарамыз дейді бұлар,

Бұл сұрақ бірақ әлі тұр алқымда...

(Кім білсін, мен де ойымнан ауып кеттім),

Әйтеуір, көк теңізден қауіп еттім...

Әлемге көз тігеді ағылшындар,

Сақадай саймыз дейді Саутгемптон...

Сол жолы Ұлы Жеңістің 20 жыл-

ды ғында ауылдағы соғыс ардагерлері 

мектепке кездесуге келді. Оқушылар 

алаңда салтанатты түрде сап түзеп тұр. 

Міне, мектеп директоры Темірғали 

Мырзашев бастаған мұғалімдер Қисым 

Ғабдоллаұлы, Ғабдолғали Мұханбетов, 

Қисмет Меңдіғалиев, Мәжит Сапа-

шев, ауыл азаматтары Мағдан Саримов, 

Тілепберген  Әбуов, Қамаш Хайруллин, 

Мұғаш Ишанов, Қайыр Аққуатов, Та-

наш Дәдешов, Әйіп Қуатов, Сүндетқали 

Қапанов, Құспат Пазылов және басқа 

кешегі күні Жеңіс үшін арпалысқан 

айбынды ағалар келеді. Ол кезде олар-

ды ардагер деп те айтпайтын, өйткені 

бәрінің дерлік жасы қырық пен елудің 

арасында болатын. Тізіліп тұрып кезек-

 ***

Алдымнан атқан таңның арайы есіп,

Толысты қатарымыз келер күні,

Есімі ердің – Ғани Жарикесов.

Келісті өрен екен бойлы-сойлы,

Білімді, парасатты, кемел ойлы,

Тақылдап ағылшынша төпегенде,

Тіл безеп, ағылшынды елемейді.

Қашанда ол бастады көшімізді,

Күн сайын қыздырады кешімізді.

Күмілжіп, тұйықталып бастапқыда,

Біртіндеп жидық біз де есімізді.

 Алғашқы тосты айтып Ханс күлді,

 Еске алды бізге мәлім таныс «жырды»:

– Қазақтар сөз сөйлеуге шеберсіздер,

Келейін мен де шарлап алыс қырды, – 

деді де саясаттан орағытып,

Ақтарды ақ көңілден сыр ағытып.

Голландтық ұнап қалды неміс жігіт,

Балқытты бойды балдай сыра ағылып...

Тілектер неше алуан ағытылды,

Бәрі мәз, бәрі жарқын, бәрі нұрлы.

Біреуі ағылшынша, бірі орысша,

Қазақша ал мен қайрадым шабытымды.

Мұратым – тәуелсіздік, азаттығым,

Мақтадым Қазақ елі ғажаптығын,

«Лондон, Париж, мейлі қайда жүрің,

Сыйлаңдар, дедім достар, қазақ тілін!».

***

Мұрсат жоқ көзді жұмып, қас қағарға.

***

Не деген мейрамхана, мейрамхана,

Үнді, қытай, түрік, кәріс... кухнясы,

Жетіспес шұбат, қымыз, айран ғана...

Аз емес көз тоярдай жерікке ас,

Көңілің болар дейсің көрікке мас...

Жат жерде жүгіне гөр сабырға дос,

Ес жиып, еркелікпен желікпе жас.

Сыры көп алыс қиян, жат өңірдің,

Келместей бір сәтке де қате жүргің.

Жан-жақтан дуылдайды қалың қауым,

Түрі бар неше тілдің, бөтен үннің...

Біз деген сабырлымыз, салқындаумыз,

(Бұйырса, туған елде жарқылдармыз).

«Бұл біздің мәдениет» дегендейін,

Негрдің құшағында алтын шаш қыз...

***

Қараймын терезеден телміре мен,

Көшеде талайлар жүр тентіреген...

Көңілім, барасың-ау суық тартып,

Көңілім, туған ел деп елжіреген...

ашИды жаНың...

«Театр көктемі» үздіктерді анықтады

айбының асқақтай берсін «ана тілі»!

Лондон

лирикалары

Келеді игі ісіңді жырлап өткім.

Екеуміз Лондонды сайрандадық,

Сен өзі өмірімді думанды еттің.

Сен барда тілім менің байланбады,

Сен барда көңілім де жайланғаны.

Мұратбаев Ғаниға ұқсап туған-

Тектілік қылығыңа ел қайран қалды.

Өзіңді асыл ұлмен тең десеміз,

Мадақ етіп, биікке өрлесеңіз.

«Жасым қатар екен ғой балаңызбен,

Сіз демей, дұрыс болар сен десеңіз»

деген бір қалды ұялап кісілігің,

Жол білер ілтипат пен кішілігің.

«Көрейік Шерлок Холмс мұражайын»

дегенде танылды өре-түсінігің.

Байқаттың рухани пайымыңды,

Көрсеттің қолдан келер қайырыңды.

Лондонды емін-еркін шарлаттың бір,

Шалқытып серік болған шайырыңды.

Көз қарып көркем қала жақсы үйлері,

Рикша- сылқым жігіт ат-күймелі,

Тырсылдап қалтамызды қағатындай,

Кептелген көп көліктен таксилері...

Кептелді... 

адамдар да... 

топталыс бар...

Ағылшын, араб, қытай...

жоқ таныстар...

Жүйткиді жанымыздан жанай өтіп,

Қып-қызыл қос қабатты автобустар.

Жан-жағым қызыл әлем... (бейне сиқыр),

(Сайрай ма құйқылжытып бақта бұлбұл?)

Қаланы бір айналып кезейін бе,

Алдымда жалға – вело, мотоцикл...

Өзді-өзім күлем кейде ойға қалып,

Мен сонда көрем қызық қайда барып?..

Жанымда Ғани сынды інім барда, 

Келеміз қажет болса Айға барып.

***

Жауһар жыр жүректегі алғысымдай.

Шалабекова Гүлмира ару –

Бейнебір Лондонның төл қызындай.

Мүлт кетіп қала барсаң метрода,

Мезетте ұшырайсың масқараға.

Метро құстай ұшып зымырайды,

Адассаң үйіріңнен «ұлы қайғы».

Тіл білмей, тентіреп бір асып кетсең,

Жанның да іші саған жылымайды.

Сондықтан Гүлмираны сағалай бер,

Жанынан аулақ кетпей жағалай бер.

Гүлмира кең шаһарды сайрандатты,

Тек қана қасына еріп аралай бер...

Ол өзі көрген бәрін талай-дағы,

Парламент, Бахингемнің сарайлары...

Тып-тыныш тербеледі Темза өзені,

Айнала – сұлулықтың арай-бағы.

Кез туды армансыздан бір аралар,

(Өлмейтін - өшпес елден мұра қалар!)

Бір жағым Виктория ханшайымның,

Бір жағым Бауэр сынды мұнаралар.

Вестминистер, Миллениум, Тауэр – көпір,

Бір жақта көз жауындай Галерея,

Танисың ұлттық бояу одан небір...

Қараймын жан-жағыма байыптанып,

Пикадилли, Трафальгар алаңдары –

СИТИ-ді көрмеген жан айыпты анық.

Бәріне ғаламаттың барам қайдан,

(Аз емес көрер болсам табар пайдам).

Британ, мадам Тюссо мұражайы,

Қол бұлғап шақырады сонадайдан.

Көремін неше алуан таң ғұрыпты,

Мұражай, кітапхана, көрме залдар...

Принц Альберто оны салдырыпты.

Таң етті таңғажайып ормандары,

Соборлар, ғажап Виндзор қорғандары.

Лондон түніменен қалғымайды,

Адамның таусылған ба армандары...

Дүние тербеледі әнге оранып,

Көк пен жер түгел дерсің сәнге оранып...

Түнімен Лондонды кезеді жұрт,

Мүлгиді төсегіне таңда оралып...

Түн.

Тегі адам тұрақтамас өзге еліне...

Туған жердің тарта берді магниті,

Апта өткен Англияға келгеніме...

Түн.

Өзді-өзім бөлме ішінде сенделемін,

Лондон, кешір мені, ғаламатсың, –

дей алман Ақтауыма теңгеремін.

Ақтауым, 

асау Каспий, дертім менің,

Жаулаған жүрегімді өртім менің.

Табиғи келбетіңмен тәнті етесің,

Лондондай болмаса да көркің сенің.

Өзіңе арқамды мен келгем сүйеп,

Оянды өн бойымда елге ниет.

Маңғыстау, Қазақстан – Ұлы Далам,

Лондон – тіл жетпестей өркениет!

Лондон! (Мен көрмедім кемістігін),

Лондон! Жыр етемін жетістігін!

Лондон – Черчиль, Тэтчэр, Герберт Уэллс,

Лондон – Бернард Шоу мен Шекспирім!

Лондон – жанға жайлы тұрақ бәлкім,

Лондон – қаласы ғой лордтардың...

Астанам, өркендей бер сен де алға,

Іске асып арман, мақсат, мұраттарың!..

Лондон, кеңейттің-ау өрісімді,

Лондон – бүкіл әлем төрі сынды...

Ойладым туған елді түн ішінде,

Жұртыма аман-есен көрісуді...

Амал не, ақыр мұнда түнемеске,

Дүние айналғандай бір елеске...

Күні ертең ұшар күн де таяу қалды,

Хитроу әуежайы түседі еске...

Кезім көп дей алмаспын қиналған да,

Күні ертең көңіл көкке самғар дерсің,

Ұшақта қазақ сазы ойналғанда... 

 Алдымнан сары далам қарсы алмай ма,

Жүрегім сонда шалқып ән салмай ма:

Туған ел, туған жерім, шаңырағым – 

Сендерсіз жетімдеймін жүрсем қайда?!

АҚТАУ

Алдоңғарұлы, Хамит Баймолдаұлы үшеуі 

майданға аттанады.

Қырда өскен қаймана қазақтың 

мылтық ұстап көрмеген балаң жігіттері 

бірден қанды қырғын болып жатқан алғы 

шепке түседі. Бораған оқ пен жарылған 

бомбалар, қиян-кескі шайқас, өмір 

мен өлімнің арпалысы жантүршігерлік 

жағдайда жалғасып жатты. Бірінші күнгі 

ұрыста ауылдан бірге келген үш жігіттің 

бірі Қолдыбай қаза тапты. Соғыстың 

қатал заңы осындай, қас пен көздің 

арасында бір боздақтан айырды. Қанға 

боялған ақ қардың үстінде жатқан 

жауынгерлердің қазасын ертеңгі күні 

ата-анасы, жары, баласы естиді, қаралы 

хабарды алып «қара қағаздар» жетеді... 

Қисым мен Хамит тай-құлындай бірге 

өскен Қолдыбайды қанша қимаса да 

соғыстың  қатал заңына мойынсұнғандай 

еді. Арада көп уақыт өтпей Қисымды 

полк басшылығы командирлер даярлай-

тын курсқа жіберді. Ал басқа бөлімшеге 

ауыстырылған Хамит 1942 жылы аяғынан 

ауыр жараланып елге оралды. 

Қисым Ғабдоллаұлы соғыстың аяғына 

дейін жауынгерлік сапта болды, төрт рет 

жараланды, госпитальда жатып емделіп, 

қайтадан сапқа оралды.  9-Мамыр Ұлы 

Жеңіс күнін қаруластарымен бірге Бер-

линде қарсы алды. Дәлірек айтсақ, бүкіл 

Еуропаны азат етуге қатысып, Берлин 

шайқасында ерлік көрсетті. Ол майдандағы 

ерлігі үшін 1943 жылы 10-қыркүйекте 

«Қызыл Жұлдыз», 1944 жылы 20-қарашада 

ІІ дәрежелі «Даңқ» орденімен, бірнеше ме-

дальдармен марапатталды. Жауды жеңген 

кеңес әскерлерінің қуанышында шек 

жоқ, Берлинге Жеңіс туы тігіліп, неміс-

фашистері толығымен тізе бүккеннен 

кейін жеңімпаз жауынгерлер үйлеріне 

орала бастады. «Біз жауды жеңдік, енді 

амандық болса жақында елге ораламын» 

деген хат алған Ғабдолла әке мен Шөкия 

ана баласын асыға күтіп жүрді. Қисым 

жолға дайындалды, бірақ тағдырдың 

басқа салғанына не шара, Берлинде 

23-мамыр күні аяқ астынан жаудың жа-

сырын минасы жарылып, госпитальге 

түсті. Минаның жиырма жарықшағы 

қанжоса етіп жаралап, оның он сегізі 

күрделі отамен алынып, екі жарықшақ 

денесінде өмір бойы қадалған күйі қалып 

қойды. Сөйтіп, ол тағы да бірнеше ай 

бойы госпитальде жатып емделді. Нарын 

құмына майданнан әскерлер орала баста-

ды, ұлдарының кідіріп қалғанынан үрей 

мен үміт құшағындағы ата-ана «құлыным 

аман ба екен, аман болса келіп қалар» деп 

тағатсыздана күтті. 

Сонымен зарықтыра күткен күн де 

келді, Қисым құмдағы үйіне асығып 

жетті, ата-анасымен, бауырларымен 

аман-есен көрісті, «Алланың бергеніне 

шүкіршілік» дей берді Ғабдолла қарт. 

Алайда Қисым ауылға келгенде ата-

анасы, апасы Әсия мен ағасы Сайфол-

ла төсек тартып ауырып жатыр екен. 

Соғыстың зардабы әбден діңкелеткен 

ауылдың жағдайы өте ауыр еді. Көп 

ұзамай Әсия мен Сайфолла бақилық 

дүниеге озады. Отбасының осындай 

ауыр жағдайы жас жігітті ойландырып 

тастады. Соғыстан аман-есен оралсам, 

институтқа түсіп оқимын деп армандай-

тын. Ал үйдегі жағдай мынау, ең бастысы 

ата-анасына, бауырларына қамқорлық 

жасауы керек. Аудандық оқу бөліміне 

отбасы жағдайын айтты, соғыстан 

бұрынғы ұстаздық тәжірибесі ескеріліп, 

Орпа ауылындағы Папанин атындағы 

сегізжылдық мектепке директор етіп 

жібереді. Сонда барған бойда оған Во-

рошилов атындағы ұжымшар бастауыш