Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия
жүктеу/скачать 4,63 Mb. Pdf көрінісі
|
| Л
ЛАВА (lava, лат. labes – опырылу, құлау) – жанартау әсерінен жер бетіне тӛгілетін отты-сұйық балқыма. Темп-расы 690 – 1200°С аралығында ӛзгереді. Қышқылды (риолитті) және негізді Л-лар болып жіктеледі. Лава -жанартаулар әрекеті барысында жер бетіне тӛгілетін қызған сұйық не ӛте тұтқыр, кӛбіне силикаттық масса; лавалардың суынып қатаюы нәтижесінде эффузиялық, ал сығымдала кӛтерілген тұтқыр лавалар есебінен экструзиялық таужыныстар алыптасады. Бұл таужыныстарда кеде лава деп аталады. Жер қойнауынан кӛтерілген лавалардың температурасы жүздеген градус, кейде мың градустан астам, лава температурасының нақты мӛлшері оның химиялық құрамы мен ӛзі кіріктіретін газ мӛлшеріне тікелей байланысты. Жер бетіне жетіп тӛгілген лавалар құрам және пішін ерекшеліктеріне орай бірнеше түрлерге бӛлінеді. 2) Кӛлбеу бағытта жасалатын қазынды, мұндай тау- кен қазындыларының ұзындығы кенор- нының геологиялық жағдайына жоне осы кенді ӛндірудің алдын ала жасалған жүйесіне тәуелді бола отырып, 25—30 м-ден 200 м-ге шейін жетуі мүмкін. ЛАВРАЗИЯ - палеозойдың орта кезінде пайда болған және Оңтүстік жарты шардың Гондванаматеригінен кең теңіз алабымен — Тетис мұхитымен бӛлінген жердің Солтүстік жарты шарындағы болжамды материк. Кейінірек (мезозойдың орта кезінде) Атлант мұхитының пайда болуына байланысты Лавразия екі бӛлікке - Солтустік Америка мен Еуразияға бӛлініп кетті ЛАСТАҒЫШТАР (Загрязнители) - қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мӛлшерде пайда болған және ортаны ластайтын кез келген физикалық агенттер, химиялық заттектер немесе биологиялык түрлер (негізінен микроорганизмдер). Ластағыштар табиғи және антропогендік бірінші реттік ластану кӛздерінен тікелей және екінші реттік (бірінші реттік химиялық реакция кезінде түзілетін) болып бӛлінеді. Сондай- ақ қӛректік тізбекте жинақталатын түрақты (ыдырамайтын) Ластағыштарды бӛліп кӛрсетеді. Ластағыштардың кӛбі (пестицидтер, полихлордифенилдер, пластмассалар) табиғи жайдайда ӛте баяу ыдырайды, ал улы қосылыстар (сынап, қорғасын) мүлде залалсыздандырылмайды. Әр түрлі ластағыштардың табиғи ортаға түсуі бірқатар зардаптарға ұшыратады: ӛсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиян келтіреді (ормандар мен мәдени ӛсімдіктердің ӛнімділігі азаяды, жануарлар қырылады және т.б.); табиғи биогеоценоздың түрақтылығы бүзылады; металдар коррозияға ұшырайды, соулет имаратгары бүлінеді; адам денсаулығына зиян келеді жоне т.б. 1940 жылдары табиғи ӛнімдер (мақта, жібек, жүн, сабын, қоспасыз азық-түлік, кӛксағыз) басым болса, қазіргі кезде олар ӛнеркәсібі дамыған мемлекеттерде қоршаған ортаны ластайтын, қиын синтетикалық ӛнімдермен алмастырылған. Олар — синтетикалық талшықтар, жуғыш түрлі заттектер, ағартқыштар, жасанды азық - түлік, минерал тыңайтқыштар, синтетикалық кӛксағыз және т.б. Әсіресе қазба отынды энергия алу мақсатында пайдаланғанда қоршаған ортаға кӛп ластағыштар түседі. Ӛндіріс қалдықтары мен атмосфераны ластағыштар (кӛміртек оксидтері, азот оксидтері, кӛмірсутектер, қатты бӛлшектер және т.б.) кӛміртектің табиғи айналымын бүзады. Соның салдарынан кӛшетхана эффектісі, фотохимиялық у тутін пайда болады. Онеркосіптің түрлі салалары ластағыштар кӛзі болып табылады. Әсіресе дүние жүзіндегі металлургиялық кәсіпорындар атмосфераға жыл сайын 150 мың т-дан астам мыс., шамамен 120 мың т мырыш, 90 мың т никель, кобальт, сынап және т.б. ластағыштарды шығарады. Олардан шығатын зиянды қалдықтар ӛсімдіктермен тірі организмдердің қырылуына себепші болады. жүктеу/скачать 4,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|