Метрологияның негізгі мәселелеріне

1.Метрология. Өлшеудің тұтастығы. Метрология(грекше «метро»-өлшем, «логос»- оқу, білім) өлшемдер туралы, олардың бірлігі мен талап етілетін дәлдігін қамтамасыз ететін әдістер мен құралдар туралы ғылым. ГОСТ16263-70.
Метрологияның негізгі мәселелеріне:

• 
  өлшеудің жалпы теориясы;
  
• 
  физикалық шамалардың және оның жүйелерінің бірліктерін ұйымдастыру;
  
• 
  өлшеудің әдістері мен құралдары;
  
• 
  өлшеудің дәлдігін анықтау әдістері (өлшеудің қателіктер теориясы);
  
• 
  өлшеу бірлігін және өлшеу құралдарының метрологиялық жарамдылығын қамтамасыз ету (заңды метрология);
  
• 
  эталондар мен өлшеу құралдарының үлгілерін жасау;
  
• 
  эталондарды бірлік өлшемдерін тарату әдістері жатады.
  

Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі тегін (сызықтық, сыйымдылық, салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты.

Метрология 3 бөлімнен тұрады: теориялық, заңдық және қолданбалы.
Теориялық метрология- метрологияның фундаменталдік негіздерімен бірліктер жүйесін құру мен физикалық тұрақтыларды және өлшеудің жаңа әдістерін жасаумен айналысатын метрология бөлімі.
Заңдық метрология- мемлекетте қолданысқа жіберілетін өлшеу бірліктеріне, өлшеу әдістеріне, өлшеу құралдарына және өлшеу лабораторияларына құқықтық деңгейде мемлекеттік тәртіпті орнатады.
Қолданбалы метрология- теориялық метрологияның тұжырымдарын және заңдық метрологияның нормаларын іс-әрекеттің барлық сфераларында практикалық қолданумен айналысады.
Өлшеудің тұтастығы- бұл өлшеу нәтижелері заңдастырылған шама бірліктерімен өрнектелетін және өлшеудің қателігі берілген ықтималдықпен орнатылған шекарада жататын өлшеудің жай-күйі. (1тарау,1бап,7пункт)
2. Метрологияның мақсаттары.
Негізгі міндет азаматтар мен экономика мүдделерін сенімді емес өлшеу нәтижелері, отандық және импортталатын өнімдердің қауіпсіздігі мен сапасын, процестерді (жұмыстарды) және қызметті қамтамасыз ету салдарынан қорғау болып табылады.
Мақсаттары:
1)Жасалатын және импортталатын өлшеу құралдарының белгіленген талаптарға сәйкестігіне сынау өткізу;2) техникалық (эталондық) базаны жетілдіру; 3) халықаралық талаптармен өлшем бірлікті қамтамасыз ету үшін метрология бойынша нормативтік құжаттарды үйлестіру; 4) метрология саласында кадрлар дайындау және біліктілігін арттыру; 5) өлшем бірліктерді қамтамасыз ету мәселелері бойынша жеке және заңды тұлғаларды ақпараттық қамтамасыз ету болып табылады.
3.Метрология дамуының қысқаша тарихы(шетелдер және Ресей).
Өлшемдер өте ерте пайда болды. Олар адамзаттың материалдық мәдениетті қайнар көзіне жатады. Олардың пайда болуы және дамуы өндіріс құралдарының дамуымен бірге жүреді, және материалдық ресурстардың сандық бағаларына және олардың түрлену процестеріне ие болу қажетін талап етті. Ертедегі уақытта адамдар біртекті объекттерді – малдардың басын, жауынгер санын және т.б. есептеумен өткізетін еді. Мұндай есеп өлшемнің шартты бірліктерін орнатуын және физикалық шамалар туралы түсініктерді енгізуді талап еткен жоқ. Есепті жүргізу үшін арнайы техникалық амалдарды пайдалануды және дайындауды қажет еткен жоқ. Қоғамның дамуы әр түрлі шамалардың – ара қашықтық, салмақ, өлшем, көлем және т.б. сандық бағаларына қажеттілікке алып келді. Бұл сандық бағаларды есепке түйістірді, ол үшін табиғаттық және антропологиялық бірліктер таңдап алынды. Мысалы: уақыт тәулікпен, жылмен өлшенеді, сызықтық өлшемдер – табан, шынтақ, ал қашықтық –қадаммен жолдағы тәулікпен. Орнатылған өлшемдер бірлігін қолдау үшін ертеде де эталондық (үлгілік) өлшемдер құрыла басталды. Оларға өте ұқыппен қарады: ертеде олар храмда, шіркеулерде, бағалы заттарды сақтайтын өте берік жерлерде сақталды. Түрлі себептерге байланысты шіркеулер татар-монғол қанау кезеңінде бұзылған жоқ. Өндірістің одан әрі даму процесінде арнайы құрылғылар құрылды –әр түрлі шамалардың сандық бағасына арналған өлшем амалдар. Осылай сағаттар, таразы, ұзындық өлшемдері және т.б. өлшеуіш құрылғылар пайда болды.
Метрология ғылым және тәжірибелік қызмет саласы ретінде ерте замандарда пайда болған. Ежелгі орыстық өлшеу жүйесінің негізін ежелгі гректік өлшем бірліктері салған, ал олар өз кезегінде Ежелгі Греция және Римнен алған.
Метрологияның күрт дамуына 1875жылы метрикалық конвенцияның (құрамында 17 мемл бар) қорытындысы себепші болды.
4. Қазақстандағы метрологияның даму тарихы. Метрологияның күрт дамуына 1875жылы метрикалық конвенцияның (құрамында 17 мемл бар) қорытындысы себепші болды. Қазақстандағы өлшеу техникасы мен өлшемнің даму тарихы Ресейдегі метрологияның қалыптасуымен тығыз байланысты. Қазақстан теориясындағы алғашқы кеңсе 1923 жылы Семипалатинск бөлімінің Омск салыстырып тексеру палатасы ретінде пайда болды. Оның мақсатына приборлардың қолдануға жарамдылығын анықтау болды. Олар өндірістегі, сатылымдағы приборлардың өлшемдері мен нақты өлшем мәндерін салыстырып тексерді. Бұны салыстырып тексеру ал кеңсені Салыстырып тексеруші орган деп атады.
1925 жылы Семипалатинск бөлімінің аты Өздік жеке салыстырып тексеру палатасына ауыстырылады. Олардың жұмыс аумағына Семипалатинск және Жетіқара облыстары жататын. Қазақстанның қалған териториясы Қазақстан Республикасынан тыс орналасқан салыстырып тексеру кеңселеріне жататын (Саратов, Оренбург және Орта Азия өлшем және таразы палаталары) [10,128].
1929 жылы 1 қазанда Семипалатинсктін өлшем және таразы палатасының аты Қазақстанның аймақтық өлшем және таразы салыстырып тестеру палатасына өзгертілді, оны Вильковский Н.З. басқарған.
Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің шешімі бойынша Қазақтың аймақты палатасы Семипалатинсктен республиканың Алма-Аты астанасына көшіріледі.
Бұл кезде Қазақстанда тек қарапайым приборлар: таразы, кірлер, сыйымдылық пен ұзындық өлшемдер мен манометрлер болған.
Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы, салыстырып тексеру органдардың санының өсуі мен приборлардың тексеру номенклатурасының кеңеюіне әкелді.
1931 жылы Қазақстанның Аймақты салыстырып тексеру палатасының аты Қазақстанның аймақты стандартизация палатасына ауыстырылды. Аймақты бюроға метрология мен стандартизацияның қолдану маштабтарын кеңейтіп, халық шаруашылықтың барлық салаларындағы сапа мен өндіру деңгейлерін көтеру үшін тиімді амалдарын табу тапсырылды.
1933 жылы Қазақстанның аймақты стандартизация бюросының аты Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразының өкілетті басқару орталығының басқармасына ауыстырылды. Одан кейін 1935 жылы Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразы бөліміне өзгертіледі, ал 1938 жылы Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің негізіндегі өлшеу құралдары мен өлшем істері жөніндегі өкілетті басқару комитетіне ауыстырылды.
1993 жылы 18 қаңтарда Қазақстан Республикасының үкімімен «Өлшем бірлігі туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен «Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту бағдарламасы» қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына тең құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД мемлекеттері «Стандартизация, метрология және сертификация саласында келісілген саясатты жүргізу» туралы келісім шартқа қол қойды [10,147].
5.Метрологияның ғылымдағы және өндірістегі рөлі.
Адамдардың практикалық іс-әрекетінде өлшеусіз жүргізілетін бірде-бір жер (область) жоқ.
Кез келген анализде, болжау жасауда, жоспарлауда, бақылауда, тіркеуде шикізаттың, дайын өнімнің саны және сапасы туралы сенімді ақпарат қажет. Осы ақпаратты біз физикалық шамаларды, көрсеткіштерді және параметрлерді өлшеу жолымен аламыз. Сенімсіз ақпарат өнімнің сапасының төмендеуіне, апатқа, ғылыми зерттеуде жалған тұжырымдарға, сауда – коммерциялық операцияларда алдауға алып келеді. Осыған байланысты мемелекет тарапынан өлшеуге деген бірегей саясат болуы керек. Осындай саясат метрологиялық қамтамасыз етумен де тығыз байланысты. Материалдық, энергетикалық және басқа да ресурстарды үнемдеу жолында метрологиялық қамтамасыз етудің маңызы өте зор, өйткені сенімді сандық өлшеулер экономияның бір негізі болып табылады.
Қазіргі кездегі таразылардың қателігі- 1% .
Электр энергиясын өлшейтін есептегіштердің қателігі - 2%.
Өлшеулер кезінде қолданылатын әдістемелер метрологиялық аттестациялау мен тіркеуден өту керек. Өлшеуге сынақтан өткен, метрологиялық аттестациялаудан өткен және эксплуатация кезінде периодты сенімдеу жүргізілген өлшеу құралдары ғана қолданылуы керек.
Өлшеу кез келген өнеркәсіп бұйымын жоспарлаудың, дайындаудың, сынаудың және бақылаудың барлық этаптарын қамтиды.
Өлшегіш техниканың даму деңгейі бойынша өнеркәсіпті дамыған елдердің ғылыми және техникалық потенциалның көрсеткіштері бағаланады.
6.Метрологиялық қамтамасыз етудің негіздері. Өлшеудің тұтастығы талап етілетін олардың дәлдігімен бірге қоғамдық мақсат болады.
Метрологиялық қамтамасыз етудің негіздері:

• 
  Ғылыми
  
• 
  Техникалық
  
• 
  Құқықтық
  
• 
  Ұйымдық
  

Осы негіздердің орындалуы қолданбалы метрологиялық қамтамасыз ету деп аталады. Метрологиялық қамтамасыз етудің техникалық негіздерін мыналар құрайды:

• 
  Мемлекеттік эталондардың жүйесі
  
• 
  Эталондардан барлық жұмысшы өлшеу құралдарына шама бірліктері размерін беру жүйесі
  
• 
  Барлық өлшеу құралдарының жиынтығы, сонымен қатар оларды құру, жөндеу және техникалық қызмет көрсету құралдары
  
• 
  Заттар мен материалдардың құрамы және қасиетінің стандартты үлгілерінің жиынтығы, сонымен қатар оларды құру құралдары
  

Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізін заңдық базалар және өлшеу тұтастығы жүйелерін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі(МӨЖ) құрайды.
МӨЖ- өлшеудің дәлдігін бағалауды және қамтамасыз етуді ұйымдарға және әдістемелеуге қатысты стандартты өзара байланыстағы ережелердің, талаптардың, нормалардың комплексін құрайды.
Метрологиялық қамтамасыз етудің ұйымдық негізі болып табылатын ҚР-ның метроллогиялық жүйесі, сонымен бірге метрологиялық деп мекемелер мен ұйымдардың желісін және метрологиялық қамтамасыз етуге бағытталған іс-әрекетін айтады.
7.Метрологияның заңдық базасы. ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету
туралы» заңы.
1-тарау. Жалпы ережелер(1 - 5 баптар)
2-тарау. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі(6 - 12 баптар)
3-тарау. Метрологиялық қызмет (13 - 16 баптар)
4-тарау. Өлшем құралдарының түрін бекіту, оларды өндіру, жөндеу, салыстырып тексеру және калибрлеу(17 - 20 баптар)
5-тарау. Мемлекеттік метрологиялық бақылау (21 - 28 баптар)
6-тарау. Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылық және дауларды шешу(29 - 30 баптар)
7-тарау. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстарды қаржыландыру(31 - бап)
Осы Заң Қазақстан Республикасында өлшем бірлігін қамтамасыз етудің құқықтық, экономикалық және ұйымдық негіздерін белгілейді, мемлекеттік басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың арасындағы метрологиялық қызмет саласындағы қатынастарын реттейді және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін, әрі Қазақстан Республикасының экономикасын өлшемнің теріс нәтижелері салдарынан қорғауға бағытталған.
1-тарауда 1 - 5 баптар аралығында карастырылған: 1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар; 2-бап. Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасы; 3-бап. Осы Заңның қолданылу аясы; 4-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету мақсаттары; 5-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудi мемлекеттiк басқару.
2-тарауда 6 - 12 баптар айтылады. Олар: 6-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк жүйесiнiң құрылымы; 7-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк жүйесiнiң объектiлерi; 8-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегі нормативтiк құжаттар; 9-бап. Шама бiрлiктерi; 10-бап. Шама бiрлiктерiнiң мемлекеттiк эталондары; 10-1-бап. Шама бiрлiктерiнiң эталондары; 11-бап. Өлшем құралдары; 11-1-бап. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдiстемелерi; 12-бап. Өлшемдердi орындау әдiстемелерi.
3-тарауда мына баптар жазылған: 13-бап. Метрологиялық қызметтiң құрылымы; 14-бап. Мемлекеттiк метрологиялық қызмет; 15-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк қызметтерi; 16-бап. Мемлекеттiк басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерi; 16-1-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласындағы техникалық сарапшылар; 16-2-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласында консалтингтiк қызметтер көрсететiн заңды тұлғалар.
4-тарауда 17 - 20 баптар көрсетілген: 17-бап. Өлшем құралдарының түрiн бекiту және оларды метрологиялық аттестаттау;18-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласындағы аккредиттеу; 19-бап. Өлшем құралдарын салыстырып тексеру; 20-бап. Өлшем құралдарын калибрлеу.
5-тарауда 21 - 28 баптар аралығы жазылған: 21-бап. Мемлекеттiк метрологиялық бақылаудың мақсаты; 22-бап. Мемлекеттiк метрологиялық бақылау объектiлерi; 23-бап. Мемлекеттік метрологиялық бақылау аясы; 24-бап. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мемлекеттік бақылау; 25-бап. Өлшем құралдарының шығарылуын, жай-күйiн және қолданылуын, өлшемдердi орындау әдiстемелерiнің қолданылуын, шама бiрлiктерiнiң эталондарын, метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын мемлекеттiк метрологиялық бақылау; 26-бап. Сауда операцияларын жасау кезiнде иелiктен шығарылатын тауарлардың санын мемлекеттiк метрологиялық бақылау; 27-бап. Кез келген түрдегi бума тауарларды ашу, сату және импорттан алу кезiнде олардың санын мемлекеттiк метрологиялық бақылау; 28-бап. Мемлекеттiк метрологиялық бақылауды жүзеге асыратын лауазымды адамдардың құқықтары; 28-1-бап. Мемлекеттік метрологиялық бақылауды жүзеге асыратын лауазымды адамдардың міндеттері.
6-тарауда мына баптар қарастырылған: 29-бап. Қазақстан Республикасының өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету туралы заңдарын бұзғандық үшiн жауаптылық; 30-бап. Осы Заң нормаларының бұзылуына қатысты дауларды шешу;
7-тарауда 31 – бап көрсетілген: 31-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету және мемлекеттiк метрологиялық бақылау жөнiндегi жұмыстарды қаржыландыру.
8. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң: Жалпы ережелер
1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар.Осы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:

1. 
   аккредиттеу - аккредиттеу жөнiндегi органның метрологиялық жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтердiң нақты түрлерiн жүзеге асыруға заңды тұлғаның құзыреттілігін ресми тану рәсімі;
   
2. 
   заңдық метрология - метрологияның уәкiлеттi мемлекеттiк орган атқаратын қызметке жататын және өлшем бiрлiктерiне, әдiстерiне, өлшем құралдары мен өлшемдiк зертханаларына қатысты мемлекеттiк талаптары бар бөлiгi;
   
3. 
   метрологиялық бақылау - мемлекеттiк басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерi метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын тексеру мақсатында жүзеге асыратын қызмет;
   
4. 
   шама бiрлiгi - 1-ге тең сандық мән шартты түрде берiлген белгiленген мөлшердiң физикалық шамасы;
   
5. 
   өлшем құралы - өлшем жүргiзуге арналған және нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар техникалық құрал;
   

2-бап. Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасы
1)Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және осы Заң мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады.
2) Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленген болса онда халықаралық шарттың ережелерi қолданылады.
3-бап. Осы Заңның қолданылу аясы
Осы Заңның күшi Қазақстан Республикасының аумағында өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етуге байланысты қызметтi жүзеге асыратын мемлекеттiк басқару органдарына, сондай-ақ жеке және заңды тұлғаларға қолданылады. 4-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету мақсаттары. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң негiзгi мақсаттары мыналар болып табылады:
1) Қазақстан Республикасы азаматтарының мүдделерiн және экономикасын өлшемнiң терiс нәтижелерi салдарынан қорғау;
2) отандық және импортталатын өнiмдердiң, процестердiң (жұмыстардың) және көрсетiлетiн қызметтердiң қауiпсiздiгi мен сапасын қамтамасыз ету;
3) материалдық және энергетикалық ресурстардың барлық түрлерiнiң дұрыс есебiн қамтамасыз ету;
4) iргелi зерттеулерде және ғылыми талдамаларда өлшем дұрыстығын қамтамасыз ету;
5) диагностика және сырқаттарды емдеу, адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауiпсiздiгiн бақылау, қозғалыс қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, қоршаған ортаны қорғау кезiнде сенiмдi өлшем нәтижелерiн қамтамасыз ету.
5-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудi мемлекеттiк басқару
1) Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi мемлекеттiк басқаруды Қазақстан Республикасының уәкiлеттi мемлекеттiк органы жүзеге асырады.
2) Уәкiлеттi орган:1) өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мемлекеттiк саясатты әзiрлеудi және іске асыруды ұйымдастырады; P061191;2) Қазақстан Республикасы метрологиялық қызметiнiң жұмысын үйлестiрудi жүзеге асырады; 3) мемлекеттiк шама бiрлiктерiнiң эталондарын бекiтедi;
9. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» заң: Заңда пайдаланылған
негізгі ұғымдар:
1) аккредиттеу - аккредиттеу жөнiндегi органның метрологиялық жұмыстар мен көрсетiлетiн қызметтердiң нақты түрлерiн жүзеге асыруға заңды тұлғаның құзыреттілігін ресми тану рәсімі;
2) заңдық метрология - метрологияның уәкiлеттi мемлекеттiк орган атқаратын қызметке жататын және өлшем бiрлiктерiне, әдiстерiне, өлшем құралдары мен өлшемдiк зертханаларына қатысты мемлекеттiк талаптары бар бөлiгi;
3) мемлекеттiк метрологиялық бақылау - уәкiлеттi органның және оның аумақтық бөлiмшелерiнiң өлшем құралдарының шығарылуын, жай-күйiн және қолданылуын, өлшемдердi орындау әдiстемелерiнің қолданылуын, шама бірліктерінің эталондарын, метрологиялық қағидалар мен нормалардың сақталуын, сауда операцияларын жасаған кезде иеліктен шығарылатын тауарлар санын, сондай-ақ өлшеп орау, сату және импорттау кезiндегі кез келген орам түріндегi өлшеп оралған тауарлардың санын бақылау жөнiндегi қызметi;
4) метрологиялық бақылау - мемлекеттiк басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерi метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын тексеру мақсатында жүзеге асыратын қызмет;
5) метрологиялық қызмет - қызметi өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етуге бағытталған субъектiлер жиынтығы;
6) өлшем - арнаулы техникалық құралдардың көмегiмен тәжiрибелiк жолмен физикалық шама мәнiн табу;
7) өлшем құралы - өлшем жүргiзуге арналған және нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар техникалық құрал;
8) өлшем құралын калибрлеу - мемлекеттiк метрологиялық бақылауға жатпайтын өлшем құралының метрологиялық сипаттамаларының шын мәндерiн айқындау мақсатында осы өлшем құралының көмегiмен алынған шаманың мәнi мен эталонның көмегімен айқындалған шаманың тиiстi мәнi арасындағы арақатынасты белгiлейтiн операциялар жиынтығы;
9) өлшем құралын салыстырып тексеру - өлшем құралының белгiленген техникалық және метрологиялық талаптарға сәйкестiгiн анықтау және растау мақсатында мемлекеттiк метрологиялық қызмет немесе басқа аккредиттелген заңды тұлғалар орындайтын операциялар жиынтығы;
10) өлшемдердi орындау әдiстемесi - орындалуы өлшем жүргiзудiң осы әдiстемесiмен белгiленген дәлдiкпен өлшем нәтижелерiнiң алынуын қамтамасыз ететiн операциялар мен ережелер жиынтығы;
11) өлшемдердi орындау әдiстемесiн метрологиялық аттестаттау - өлшемдердi орындау әдiстемесiнiң оған қойылатын метрологиялық талаптарға сәйкестiгiн белгiлеу (растау);
12) салғастыру - эталондар мен өлшем құралдарының метрологиялық сипаттамаларын зерттеудiң нәтижелерiн салыстыру;
13) уәкілетті орган - техникалық реттеу және метрология саласында мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
14) шама бiрлiгi - 1-ге тең сандық мән шартты түрде берiлген белгiленген мөлшердiң физикалық шамасы;
15) шама бiрлiгiнiң мемлекеттiк эталоны - уәкiлеттi органның шешiмiмен Қазақстан Республикасының аумағында бастапқы деп танылған шама бiрлiгiнiң эталоны;
10. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң»: Өлшем бірлігін қамтамасыз етуді басқару.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етуді басқару. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңның» 1 – тарау Жалпы ережелердегі 5 – бапта айтылған.
1. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметті мемлекеттік басқаруды ҚР уәкілетті органы жүзеге асырады.
2. Стандарттау метрология және сертификаттау жөніндегі уәкілетті орган:
1) өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік саясатты әзірлеуді және іске асыруды ұйымдастырады;
2) ҚР метрологиялық қызметінің жұмысын үйлестіруді жүзеге асрады;
3) мемлекеттік шама бірліктерінің эталондарын бекітеді;
3-1) ҚР аумағында қолдануға рұқсат етілуі мүмкін халықаралық бірліктер жүйесіне енбейтін шамаларды анықтайды;
4) метрология саласында ғылыми зерттеулер жүргізулерді ұйымдастырады;
5) шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын, шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын жасау, бекіту, сақтау, қолдану және салғастыру ережелерін белгіілейді, Қазақстан Республикасының шама бірліктерінің эталондық базасын жетілдіреді.
5-1) ҚР аумағында қолданылатын шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарының сипаттамасын белгілейді;
6) өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды әзірлеу тәртібін белгілейді және бекітеді;
7) өлшем құралдарына, әдістеріне және нәтижелеріне, өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелеріне қойылатын талаптарды анықтайды;
8) өлшем құралдарын қолдану, өндіру және жөндеу тәртібін белгілейді, өлшем құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу нәтижелерін салғастыруды ұйымдастырады,
9) өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізілімін жүргізуді ұйымдастырады;
10) мемлекеттік метрологиялық бақылауды ұйымдастырады және өткізеді;
11) метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұйымдарда ҚР атынан өкіл болады;
11-1) өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы сарапшы-аудиторларға және өлшем құралдарын салыстырып тексерушілерге қойылатын біліктілік талаптарын белгілейді;
12) өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында кадрлардың біліктілігін арттыруды және қайта даярлауды ұйымдастырады;
13) өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында лицензиялауды жүзеге асырады, өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы аккредиттеуге жататын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің тізбесін анықтайды;
14) өлшем құралдарының түрін бекіту туралы сертификаттардың, өлшем құралдарын метрологиялық аттестаттау туралы сертификаттардың, өлшем құралдарын салыстырып тексеру туралы сертификаттардың нысандарын белгілейді;
15) салыстырып тексеру таңбаларын дайындаудың, сақтаудың және қолданудың тәртібін белгілейді;
16) техникалық құралдардың өлшем құралдарына қатыстылығын белгілеудің тәртібін анықтайды;
17) «Жеке кәсіпкерлік туралы» ҚР Заңына сәйкес ведомстволық есептіліктің, тексеру нысандарын, тәуекел дәрежесін бағалау критерийлерін, жыл сайынғы тексерулер жоспарларын әзірлейді және бекітеді.
11. Қазақстан республикасы өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі (ҚР МӨЖ) мемлекеттік стандарты. Стандарттың қолданылу саласы.
ҚР СТ 2.0.-2005 стандарты 1. «Қазақстан метрология институты» республикалық мемлекеттік кәсіпорны дайындаған және енгізген. 2 .Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлігінің Техникалық реттеу және метрология комитетінің 2005 жылғы 8 қыркүйектегі №252 бұйрығымен бекітілген және қолданысқа енгізілген. 3. Алғашқы тексерудің мерзімі – 2010 жыл, тексерудің мерзімділігі – 5 жыл. 4. ҚР СТ 2.0.-2001 «ҚР МӨЖ. Негізгі ережелер» орнына енгізілген. 5. Стандарт Заңнамалық метрологияның халықараралық ұйымының «Метрология туралы заң» халықаралық құжатының талаптарын ескере отырып, әзірленген.
Осы стандарт ҚР Индустрия және сауда министрлігінің стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Комитетінің рұқсатынсыз ресми басылым ретінде толықтай немесе жартылай баспадан шығарыла, көбейтіле және таратыла алмайды.
Енгізілген күні 2006.07.01
Қоланылу саласы
Осы стандарт ҚР өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі аясында жүзеге асырылатын жұмыстардың мақсатын, мңндеттерін, қағидаларын, құрылымын, ұйымдастыруды және негізгі түрлерін белгілейді.
Осы стандарттың ережелерін мемлекеттік басқарма органдары, метрология жөнндегі техникалық комитеттер, ҚР аумағында өлшем бірлігін қамтамасыз етуге байланысты қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар қолдануы қажет.
12. ҚР МӨЖ негізгі мақсаты және негізгі міндеттері.
ҚР МӨЖ негізгі мақсаты және негізгі міндеттері. ҚР СТ 2.0.-2005 стандартының негізгі ережелерінде көрсетілген.
Қазақстан республикасы өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы аумағында өлшемдердің бірлігін және талап етілетін дәлдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мақсаттарына қол жеткізу үшін ҚР МӨЖ келесі негізгі міндеттерді шешуі қажет:

• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша қызметті басқарудың оптималдық қағидаларын әзірлеу;
  
• 
  Қолдануға жіберілетін шамалар бірліктерін анықтау;
  
• 
  Республиканың эталондық базасын құру және жетілдіру;
  
• 
  Метрологиялық нормаларды, ережелерді және талаптарды белгілеу;
  
• 
  Метрологияның негізгі ұғымдарын, терминдерін және анықтамаларын белгілеу;
  
• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік базаны құру және жетілдіру;
  
• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы ережелерді және талаптарды халықаралық, аймақтық ережелермен және талаптармен үйлестіру;
  
• 
  Экономика салаларындағы қызметті метрологиялық қамтамасыз ету;
  
• 
  Мемлекеттік метрологиялық қадағалауды жүзеге асыру;
  
• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында ақпараттық қамтамасыз ету.
  

13. ҚР МӨЖ негізгі қағидалары
ҚР МӨЖ негізгі қағидалары мыналар болып табылады:

• 
  Қазақстан Республикасы аумағында қолдануға жіберілген өлшемдер нәтижелерін заңдастырылған шамалар бірліктерінде келтіру.
  
• 
  Берілген ықтималдықпен белгіленген шекараларда болатын қателікпен (анықсыздықпен) өлшемдерді жүзеге асыру.
  
• 
  Шамалар бірліктерінің мөлшерлерін шамалар бірліктерінің мемлекеттік эталондарынан шамалар бірліктерінің эталондарына және өлшем құралдарына беру.
  
• 
  Қызметті заңнамалыққа және өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарға сәйкес жүзеге асыру.
  

14 ҚР МӨЖ обьектілері
ҚР МӨЖ обьектілері болып мыналар табылады:
-шамалар бірліктері
- шамалар бірліктерінің мемлекеттік эталондары және шамалар бірліктерінің эталондары
- өлшем құралдары
- өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелері
- өлшемдердің құралдарына, әдістеріне және нәтижелеріне қойылатын талаптар
- өлшемдерді орындау әдістемелері
- мемлекеттік басқарма органдарының ,өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерінің қызметі.
15 ҚР МӨЖ құрылымы
ҚР МӨЖ құрылымына мыналар кіреді:

• 
  ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық негізін құрайтын Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметі
  
• 
  ҚР МӨЖ техникалық негізін құрайтын шамалар бірліктерінің мемлекеттік эталондары және өлшем қралдары
  
• 
  ҚР МӨЖ нормативтік негізін құрайтын,өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды ұйымдастыруды және тәртібін регламенттейтін нормативтік құқықтық актілер және нориативтік құжаттар.
  

16.ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы » заңы: ҚР метрологиялық қызметінің құрамы.(13-бап)
Негізінен Метрологиялық қызметінің құрамы Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметінен тұрады.Оларға:

1. 
   Мемлекетік метрологиялық қызмет;
   
2. 
   Уақыт жане жиілік мемлекеттік қызметтері;
   

• 
  Заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық үлгілері;
  
• 
  Заттар мен материалдардың физикалық тұрақты шамалары жане қасиеттері туралы стандарттық анықтама деректері;
  
• 
  Сондай-ақ өлшем бірлігін қамтамасыз етудің өзге де мемлекеттік қызметтері;
  

3. 
   Мемлекеттік басқару органдарының, жеке жане заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері;
   
4. 
   Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы сарапшы – аудиториялар;
   
5. 
   Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында консалтингтік қызметтер көрсететін заңды тұлғалар
   

жатады.
17. ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы » заңы: Мемлекеттік метрологиялық қызметтің құрамы.(14-бап) Мемлекеттік метрологиялық қызметтің құрамы мыналардан:

1. 
   Стандартау, метрология жане сертификаттау жөніндегі уәкілетті органнан жане онығ аумақтық бөлімшелерінен;
   
2. 
   Шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын жасауды,жетідіруді, сақтауды жане қолдануды, шама бірліктерінің мөлшерлерін беру жүйелерін құруды қамтамасыз ететін,өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды әзірлейтін, шама бірліктерінің эталондарын, өлшем құралдарын салыстырып тексеру мен калибрлеу нәтижелерін салғастыруды, шама бірліктерінің жане жоғары дәлдікті өлшем құралдарын салыстырып тексеруді, ғылыми-зерттеу жұмыстарын, кадрлардың біліктілігін арттыру мен қайта даярлауды жүргізетін мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтан
   

тұрады.
18. ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы » заңы: Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік қызметтері.(15-бап)
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік қызметтері:

1. 
   Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік қызметтері уәкілетті органды жане оның аумақтық бөлімшелерін, мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықты, мемлекеттік басқару органдарының метрологиялыққызметтерін қамтиды.
   

Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік қызметтері уәкілетті орган бекітетін ережелер негізінде өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметті жүзеге асырады.

2. 
   Уақыт пен жиілік мемлекеттік қызметі аймақаралық жане салааралық үйлестіруді жүзеге асырады, уақыт пен жиіліктің өлшем бірлігін қамтамасыз етуге жане Жердің айналу параметрлерін анықтауға бағытталған жұмыстарды орындайды.
   
3. 
   Заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық үлгілерінің мемлекеттік қызметі аймақаралық жане салааралық үйлестіруді жүзеге асырады, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандарттық үлгілерін әзірлеуге жане ендіруге байланысты жұмыстардың орындалуын қамтамасыз етеді.
   
4. 
   Заттар мен материалдардың физикалық тұрақты шамалары мен қасиеттері туралы стандарттық анықтама деректердің мемлекеттік қызметі аймақаралық жане салааралық үйлестіруді жүзеге асырады, заттар мен материалдардың физикалық тұрақты шамалары мен қасиеттері туралы стандарттық анықтама деректерді
   

19. ҚР МӨЖ техникалық негізі
ҚР МӨЖ техникалық негізін мыналар құрайды:

• 
  Құрылуын және ұстауын мемлекет жузеге асыратын шамалар бірліктерінің мемлекеттік эталондарының жиынтығы;
  
• 
  Республика аумағында қолданылатын шамалар бірліктерінің эталондарының, өлшем құралдарының, сондайақ заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілерінің жиынтығы;
  
• 
  Заттар мен материалдардың физикалық константалары мен қасиеттері туралы стандартты деректерінің жиынтығы.
  

20. ҚР МӨЖ нормативтік негізі
ҚР МӨЖ нормативтік негізі ҚРда өлшемдердің бірлігін және талап етілетін дәлдігін қамтамасыз ету және ағалау бойынша жұмыстарға қойылатын талаптарды және жүргізу тәртібін анықтайтын, бірыңғай ережелер мен нормаларды беогілейтін нормативтік құқықтық актілердің және нормативтік құжаттардың кешенінен тұрады.
ҚР МӨЖ нормативтік құжаттары:

• 
  Негізгі, жалпы талаптарды, ережелерді, нормаларды белгілейтін және ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық әдістемелікережелері;
  
• 
  Өнімді,қызмет көрсетулерді, процесстерді бақылау талаптарын және әдістерін белгілейтін болып бөлінеді.
  

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құқықтық актілер және нормативтік құжаттар сәйкес қолданылады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарға сәйкес, мыналар жатады:

1. 
   Халықаралық стандарттар;
   
2. 
   Метрология бойынша аймақтық стандарттар, ережелер мен нұсқаулар;
   
3. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары;
   
4. 
   Мекемелер стандарттары;
   
5. 
   Қазақстан Республикасының метрология бойынша стандарттары;
   
6. 
   Басқа елдердің метрология бойынша ережелері, нормалары және нұсқаулары, мекеме стандарттары.
   

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттар мыналарды регламенттейді:

• 
  Шама бірліктері;
  
• 
  Шама бірліктерінің мемлекеттік эталондары және мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары;
  
• 
  Өлшем құралдарын салыстырып тексерудің және калибрлеудің әдістері мен құралдары;
  
• 
  Өлшем құралдарына және нормаланатын метрологиялық сипаттамаларға қойылатын талаптар;
  
• 
  Өлшемдердің дәлдік нормалары;
  
• 
  Өлшем нәтижелерінің және өлшемдердің дәлдігін көрсеткіштердің баяндалу тәсілдері және ұсыну нысандары;
  
• 
  Өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелері, өлшемдері орындау әдістемелері;
  
• 
  Заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілеріне, заттр мен материалдардың физикалық константалары мен қасиеттері туралы стандартты анықтамалы деректеріне қойылатын талаптар;
  
• 
  Өлшем құралдарын сынауды, метрологиялық аттестаттауды, салыстырып тексеруді және калибрлеуді және өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы басқа да жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу тәртібі;
  
• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы терминдер мен анықтамалар.
  

21. ҚР МӨЖ нормативтік негізі: Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттар
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарға сәйкес, мыналар жатады:

1. 
   Халықаралық стандарттар;
   
2. 
   Метрология бойынша аймақтық стандарттар, ережелер мен нұсқаулар;
   
3. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары;
   
4. 
   Мекемелер стандарттары;
   
5. 
   Қазақстан Республикасының метрология бойынша стандарттары;
   
6. 
   Басқа елдердің метрология бойынша ережелері, нормалары және нұсқаулары, мекеме стандарттары.
   

22.Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттар мыналарды регламенттейді:
-шамалар бірліктері;
-шамалар бірліктерінің мемлекеттік эталондары және мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары;
-өлшем құралдарын салыстырып тексерудің және калибрлеудің әдістері мен құралдары;
-өлшем құралдарына және нормаланатын метрологиялық сипаттамаларға қойылатын талаптар;
-өлшемдердің дәлдік нормалары;
-өлшемдер нәтижелерінің және өлшемдердің дәлдігін көрсеткіштердің баяндалу тәсілдері және ұсыну нысандары;
-өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемелері,өлшемдерді орындау әдістемелері;
-заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілеріне, заттар мен материалдардың физикалық константалары мен қасиеттері туралы стандартты анықтамалы деректеріне қойылатын талаптар;
-өлшем құралдарын сынауды ,метрологиялық аттестаттауды, салыстырып тексеруді және калибрлеуді және өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы басқа да жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу тәртібі;
-өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы терминдер мен анықтамалар;
23. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы:
ҚР МӨЖ жұмыстарын мемлекеттік басқаруды, Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметінің қызметін үйлестіруді,мемлекеттік басқарма органдарымен,жергілікті басқару органдарымен,өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша қоғамдық мекемелермен,басқа жеке және заңды тұлғалармен өзара әрекеттесуді уәкілетті орган жүзеге асырады.
Уәкілетті орган өз қызметін тікелей немесе оған бағынышты кәсіпорындар мен бөлімшелер арқылы жүзеге асырады.
Уәкілетті органның негізгі қызметтеріне мыналар жатады:
-өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатты әзірлеуді және жүзеге асыруды ұйымдастыру;
-Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметінің қызметін үйлестіруді жүзеге асыру;
- Қазақстан Республикасының аумағында қолдануға жіберілген шамаларды анықтау;
-метрология саласында ғылыми зерттеулерді жүргізуді ұйымдастыру;
-өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарды әзірлеу тәртібін анықтау;
МҒМО негізгі қызметтері мыналар болып табылады:
-өлшем бірліктері эталондарын дайындау,құру,сақтау және метрологиялық аттестаттау;
-шама бірліктерінің эталондық базасын құру және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасын дайындау және жүзеге асыруды іске асыру;
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік қызметтерінің қызметі уәкілетті орган бекітетін Ережелердің негізінде жүзеге асырылады.
УЖМҚ негізгі қызметтері мыналар болып табылады:
- техникалық құралдарды және УЖМҚ жүйелерін дамытуды және үздіксіз қызмет етуді қамтамасыз ету бойынша ғылыми-техникалық қызметті жүзеге асыру;
-уақыт пен жиілік бірліктерінің мөлшерлерін,УЖМҚ пайдаланылатын эталондардың негізінде Қазақстан Республикасындағы уақыттың ұлттық шкаласын жаңғырту және сақтау;
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды орындау және метрологиялық бақылауды жүзеге асыру үшін мемлекеттік басқарма органдары,жеке және заңды тұлғалар метрологиялық қызметтер құрады.
Мемлекеттік басқарма органдарының,жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері мемлекеттік басқарма органдарының,жеке және заңды тұлғалардың басшылары бекітетін Ережелердің негізінде жасалады.
Метрология бойынша халықаралық ынтымақтастық бойынша жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу Қазақстан Республикасының заңнамалығына сәйкес белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады.
24.Уәкілетті органның негізгі қызметтеріне мыналар жатады:
-өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік саясатты әзірлеуді және жүзеге асыруды ұйымдастыру;
-Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметінің қызметін үйлестіруді жүзеге асыру;
- Қазақстан Республикасының аумағында қолдануға жіберілген шамаларды анықтау;
-метрология саласында ғылыми зерттеулерді жүргізуді ұйымдастыру;
-өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарды әзірлеу тәртібін анықтау;
-өлшем құралдарын қолдану,өндіру және жөндеу тәртібін анықтау,өлшем құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу нәтижелерін салыстыруды ұйымдастыру;
-өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында кадрларды қайта дайындау және біліктілігін жоғарылатуды ұйымдастыру;
-өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізілімін жүргізуді ұйымдастыру;
-мемлекеттік метрологиялық қадағалауды ұйымдастыру және жүргізу;
-Қазақстан Республикасын метрология бойынша халықаралық және аймақтық мекемелерде таныстыру;
25. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы: МҒМО (мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық) негізгі қызметтері
МҒМО негізгі қызметтері мыналар болып табылады:

• 
  Өлшем бірліктері эталондарын дайындау, құру, сақтау және метрологиялық аттестаттау;
  
• 
  Шама бірлігінің эталондық базасын құру және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасын дайындау және жүзеге асыруды іске асыру;
  
• 
  Метрология саласында қолданбалы ғылыми зерттеулердің бағдарламасын дайындау және жүзеге асыруды іске асыру;
  
• 
  Шама бірліктерінің жаңа эталондарын, жоғары дәлдіктегі өлшем құралдарын құру бойынша ғылыми зерттеулерді, оларды дайындау және өндіру бойынша тәжірибелі конструкторлық жұмыстарды жүргізу;
  
• 
  Република төңірегінде шама бірліктері эталондарын айналмалы және радиалды салыстыруды ұйымдастыру және қатысу;
  
• 
  Метрология саласында заңды, нормативті және құқықты акттерді дайындау және іске асыруға қатысу;
  
• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында нормативті құжаттарды дайындауды, оларды мемлекетаралық және халықаралық нормалар және ережелермен үйлестіруді іске асырады;
  
• 
  Метрология саласында мемлекеттік стандарттарды, ұсыныстарды және де басқа нормативті құжаттарды, соның ішінде салыстырып тексеру әдістемелерін, өлшемнің әдістемелік орындалуын метрологиялық сараптау жүргізу;
  
• 
  Өлшем құралдарын сынау, өлшем құралдарын метрологиялық аттестаттау, өлшемнің әдістемелік орындалуы бойынша жұмыстар жүргізу;
  
• 
  Өлшем құралдарын өндіру, салыстырып тексеру, калибрлеу және жөндеу кезінде қойылатын квалификациялық талартарға заңды және жеке тұлғалардың сәйкестігіне тәуелсіз экспертті ағалау және техникалық тексеру жүргізу;
  
• 
  Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізілімін жүргізуді іске асыру;
  
• 
  МҒМО қызметіне тиісті өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша жұмыстарды жүргізу.
  

26. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы: УЖМҚ (уақыт пен жиіліктің мемлекеттік қызметі) негізгі қызметтері
УЖМҚ негізгі қызметтері мыналар болып табылады:

• 
  Техникалық құралдарды және УЖМҚ жүйелерін дамытуды және үздіксіз қызмет етуді қамтамасыз ету бойынша ғылыми техникалық қызметті жүзеге асыру;
  
• 
  Уақыт пен жиілік бірліктерінің мөлшерлерін, УЖМҚ пайдаланылатын эталондардың негізінде ҚРдағы уақыттың ұлттық шкаласын жаңғырту және сақтау;
  
• 
  Жердің айналу параметрлерін ақылау пункттерінде алынған ақпарат негізінде бүкіләлемдік уақыт пен Жер полюстерінің координаттарын анықтау және болжау;
  
• 
  Елдің уақыт пен жиіліктің эталондық дабылдарына, сондайақ байланыстың келісілген арналары бойынша Жердің айналу параметрлері туралы ақпаратқа деген сұраныстарын радио және теледидар апналары, спутниктік навигациялық жүйелері, Интернет басты желісі бойынша үздіксіз қамтамасыз ету;
  
• 
  ҚРның аумағында техникалық құралдар және жүйелер арқылы берілетін уақыт пен жиіліктің эталондық дабылдарын метрологиық бақылау;
  
• 
  Тұтынушыларды УЖМҚ ақпараттық дерктерімен қамтамасыз ету;
  
• 
  Эталондық бзаны,Жердің айналу параметрлерін анықтаудың техникалық құралдарын және уақыт пен жиіліктің эталондаық дабылдарын беру және қабылдау жүйесін жетілдіру бойынша ғылыми зерттеу және тәжірибелі конструкторлық жұмыстарды жүргізу;
  
• 
  Уақыттың Мемлекеттік қызметінен берілетін уақыт пен жиіліктің эталондық дабылдарының, Жердің айналу параметрлерінің сипаттамаларына қйылатын талаптарды талдау және болжау;
  
• 
  УЖМҚ мәселелері бойынша халықаралық ынтымқтастыққа қатысу;
  
• 
  ҚР аумағында уақытты санаудың белгіленген тәртібін сақтауды бақылау.
  

27. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы: СҮМҚ (заттар мен
материалдардың құрамы мен қаситеттерінің стандартты үлгілерінің
мемлекеттік қызметі) негізгі қызметтері
СҮМҚ негізгі қызметтері мыналар болып табылады:

• 
  Стандартты үлгілерді жасау және қолдану негізінде заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің бірлігін және талап етілетін дәлдігін қамтамасыз ету;
  
• 
  СҮМҚ қызмет етуін және дамытуын қамтамасыз ету бойынша аймақаралық және салааралық үйлестіруді жүзеге асыру;
  
• 
  Экономиканың стандартты үлгілерге деген сұранысын анықтау және болжау;
  
• 
  Тұтынушылар заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерін анықтау дәлдігіне қоятын талаптарын талдау және болжау жүргізу;
  
• 
  «заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты үлгілерінің бекітілген түрлері» бөлімі бойынша өлшем бірлігін қамтамасыз етудің Мемлекеттікжүйесінің Тізілімін жүргізу;
  
• 
  Стандартты үлгілерді жасауды, өндіруді, жүзеге асыруды және қолдануды регламенттейтін нормаларды және техникалық талаптарды белгілеу;
  
• 
  Стандартты үлгілердің түрлерін бекіту бойынша жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу;
  
• 
  Тұтынушыларды СҮМҚ анықтама ақпаратымен қамтамасыз ету;
  
• 
  СҮМҚ мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастыққа қатысу.
  

28. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы: САДМҚ (заттар мен материалдардың физикалық константалары мен қасиеттері туралы стандартты анықтамалы деректердің мемлекеттік қызметі) негізгі қызметтері
САДМҚ негізгі қызметтері мыналар болып табылады:
-стандартты анықтамалы деректерді ғылымда, өндірісте және білім беруде олардың негізінде өлшем бірлігін қамтамасыз ету мақсатында әзірлеу және қолдану бойынша аймақаралық және салааралық үйлестіруді жүзеге асыру;
-анық стандартты анықтамалы деректерді өнеркәсіптік өндірісте, ғылыми-техникалық қызметте, метрологияда, стандарттауда, өнімнің сәйкестігін бағалауда, коммерциялық қызметте, басқармада, адамдардың және қоршаған ортаның қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша қызметте қолдануды қамтамасыз ететін нормаларды, ережелерді және талаптарды әзірлеу;
-стандартты анықтамалы деректерге деген сұраныстарды анықтау және болжау;
-стандартты анықтамалы деректерді жасаудың бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру;
-стандартты анықтамалы деректер мәселелері бойынша ресми ақпараттық және анықтамалы басылымдар жүйелерін дамыту және жетілдіру;
-стандартты анықтамалы деректерді әзірлеу және қолдану мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастыққа қатысу;
-стандартты анықтамалы деректермен өнеркәсіптік, ғылыми мекемелерді және де басқа сұраныстарды қамтамасыз ету.
29. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы: Мемлекеттік басқарма органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерінің негізгі қызметтері
-қызметтің тексерілетін аясында өлшемдердің бірлігін және талап етілетін дәлдікті қамтамасыз ету;
-процестер мен қызмет көрсетулерді зерттеу, әзірлеу, өндіру, сынау, пайдалануды метрологиялық қамтамасыз ету бойынша қызметтің негізгі бағыттарын анықтау және жұмыстарды орындау;
-заңнамалықпен белгіленген метрологиялық нормалар мен ережелерді өз уақытында енгізу және сақтау;
-қолданылатын өлшем құралдарын салыстырып тексеру, калибрлеу және жөндеуді ұйымдастыру және жүргізу;
-өлшемдерді орындау әдістемелерін әзірлеу;
-нормативтік және техникалық құжаттаманы метрологиялық сараптау;
-метрологиялық бақылауды жүзеге асыру.
30. ҚР МӨЖ ұйымдастырушылық жұмысы: Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы сарапшы-аудиторлар қызметінің негізгі бағыттары
-лицензиялау кезінде біліктілік талаптарына сәйкестікке жеке және заңды тұлғаларға тәуелсіз сараптама баағалау жүргізу;
-заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін өлшем құралдарын салыстырып тексеру(калибрлеу) құқығына аккредиттеу кезінде техникалық зерттеу жүргізу;
-заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттау құқығына аккредиттеу кезінде техникалық зерттеу жүргізу;
-өлшеу, аналитикалық зертханаларды аккредиттеу кезінде техникалық зерттеу жүргізу;
-өлшем құралдарына сынақтар жүргізу;
-сынау жабдығына аттестаттау жүргізу;
-өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттау;
-техникалық құжаттаманы метрологиялық сараптау жүргізу;
-аналитикалық, сынау, өлшеу зертханаларында жағдайын бағалауды жүргізу.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласында сарапшы-аудиторлар ҚР СТ 2.45 сәйкес біліктілік талаптарына сәйкес келуі қажет.
31. ҚР МӨЖ басқа да жүйелермен өзара əрекеті
ҚР МӨЖ:
- техникалық реттеудің мемлекеттік жүйесімен;
- нормативтік құжаттарды әзірлеу және жетілдіру бойынша жұмыстарды жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттау жүйесімен;
- сертификатталатын өнімдердің, процесстердің және қызмет көрсетулердің сапасын және қауіпсіздігін бағалау бойынша жұмыстарды жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік сертификаттау жүйесімен;
- заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерінің метрологиялық жұмыстарды жүзеге асыру құқығына аккредиттеу кезінде Қазақстан Республикасыныңмемлекеттік аккредиттеу жүйесімен; - нормативтік құжаттарды үйлестіру және шамалар бірліктерінің мемлекеттік эталондарын салыстыру кезінде басқа елдердің ұлттық жүйелерімен өзара әрекетте болады.
32. Физикалық шамалардың өлшем бірліктері
Метрологияның нысандары (объектілері):
-физикалық шамалар;
-шам бірліктері ;
- бірліктердің эталондары ;
- өлшеу қателіктері ;
- өлшеу құралдары ;
- өлшеу жүргізудің әдістемелері.
Физикалық шамалар –әр түрлі физикалық объектілерге қатысты сапалық жағдайда жалпылама болып табылатын, ал сандық жағдайда әр қайсысына жеке-жеке индивидуалды болатын физикалық объектінің қасиеті.
Өлшеу – техниканың көмегімен өлшенетін шаманы оның бірлігі мен салыстыру операциясын айтады.
Шама бірлігі – өлшемнің сан мәні 1-ге тең физикалық шама.
Бірліктердің жасалу тарихы 3 этаптан тұрады:

1. 
   нәрселік немесе ағзалық мөлшерлер;
   
2. 
   ғылым мен техниканың дамуына байланысты бірліктерге заттық мөлшер ( XVII-XVIII) 1 кг – 4⁰ температурада тазаланған судың 1 дм³ көлемге қатысты салмағы;
   
3. 
   табиғатта фундаменталдық құбылыстарды қолдану.
   

33. СИ Халықаралық бірліктер жүйесі
Бірліктердің Халықаралық Жүйесі (SІ; СИ) — Өлшем мен салмақ жөніндегі 11-Бас конференцияда (1960) қабылданған физикалық шамалар бірліктерінің жүйесі. Кейін ол Өлшем мен салмақ жөніндегі 12 — 18-Бас конференцияда дәлелдене түсті. Оны КСРО -да қолдану 1963 жылдан басталды (ГОСТ 9867 — 61), ал 1982 жылдан ол міндетті түрде қолданыла бастады. Бірліктердің Халықаралық Жүйесінің артықшылығы — оның ғылым мен техниканың барлық саласын қамтитын әмбебаптығы және пропорционалдық коэффициенттері болмайтын теңдеулер негізінде құрылатын туынды бірліктерінің бір-бірімен үйлесімділігі. Сондықтан есептеу кезінде егер барлық шамалардың мәнін Бірліктердің Халықаралық Жүйесінің бірліктері арқылы өрнектейтін болсақ, онда формулаға бірлік таңдауға тәуелді емес коэффициeнттерді ендірудің қажеті болмайды. Берілген кестеде Бірліктердің Халықаралық Жүйесінің негізгі , қосымша және кейбір туынды бірліктерінің аталуы мен белгіленуі келтірілген. Алғашқы үш негізгі бірлік (метр, килограмм, секунд) механикалық табиғаты бар барлық шамалардың үйлесімді туынды бірліктерін құрастыруға мүмкіндік береді. Ал қалған төрт негізгі бірлік (ампер, кельвин, кандела, моль) механикалық табиғаты болмайтын шамалардың үйлесімді туынды бірліктерін құрастыру үшін қосылған (мысалы, ампер — электрлік және магниттік, кельвин — жылулық, кандела — жарық, моль — молекулалық физика мен химия саласындағы шамалар үшін). Ондық еселік бірліктер мен үлестік бірліктердің аталуы арнаулы қосымша жалғаулардың көмегімен құрастырылады.
Халықаралық бірлік жүйесі (International Sistem Units) — 1960 жылы Парижде өткен мөлшер мен салмақ туралы XI Генералдық конференцияда барлық ғылыми, техникалық, халықшаруашылығы салаларға және білім жүйесіне арналып, қабылдаған физикалық шамалардың әмбебап бірлік жүйесі.

Кесте 1 — SI негізгі бірліктері
Атауы	Халықаралық белгіленуі	Өлшемі
метр	m	ұзындық
килограмм	kg	масса
секунд	s	уақыт
ампер	A	ток күші
кельвин	K	термодинамикалық температура
моль	mol	зат мөлшері
кандела	cd	жарық қарқыны

Метр (фр. metre, гр. metron – өлшем) – бірліктердің халықаралық жүйесіндегі (СИ) ұзындықтың негізгі өлшем бірлігі. 1960 жылға дейін Метрдің эталоны – ұзындықтың штрихты өлшемі платина-иридий қоспасынан жасалып, Севр қаласындағы (Париж қаласының жанындағы) Өлшеуіштер мен таразылар жөніндегі халықаралық бюрода сақталған білеуше (брусок) болған. Өлшеуіштер мен таразылар жөніндегі 11-Бас конференция (1960) Метрдің жаңа анықтамасын қабылдады: “Метр – Криптон-86 атомының 2р10 және 5d5 деңгейлерінің аралығындағы ауысуы сәйкес келетін сәуле шығаруының вакуумдағы 1650763,73 толқын ұзындығына тең ұзындық”. КСРО-да алғашқы эталоны ұзындық бірлігі – метрді қайта жаңғыртуға және оның өлшемін ұзындықтың басқа өлшемдеріне таратуда құрамында ұзындықты дәл өлшеуге арналған интерферометр бар аппаратуралар кешенін қолданды. Метрдің алғашқы эталоны Метрді 5Ч10–9 м-ден аспайтын орташа квадраттық ауытқумен қайта жаңғыртуға мүмкіндік береді.
Килограмм - массаның бірліктердің халықаралық жүйесіндегі негізгі бірлігі. Килограмм Өлшемдер мен салмақтар жөніндегі халықар. бюрода (Парижмаңындағы Севрде) сақтаулы халықаралық прототиптің массасына тең. Килограммның прототипі диаметрі мен биіктігі 39 мм цилиндр гирь түрінде платина-иридий қорытпасынан (платина 90%, иридий 10%) жасалған. Белгіленуі: кг. Килограммның үлестік бірлігі – грамм да кеңінен қолданылады.
Секунд — (лат. secunda dіvіsіo — екінші бөліну) (бастапқыда градустың, одан кейін сағаттың) — 1) уақыттың жүйелік бірлігі; СИ жүйесіндегі өлшем бірлігі. Белгіленуі — С; 1 с — Cs атомының (өлшемдер мен салмақтар бойынша 13-Бас конференцияның резолюциясы бойынша, 1967) аса жұқа екі деңгейінің арасынан өткен сәуле шығаруының 9 192 631 770 периодына тең.
2) Жұлдыздық секунд — жұлдыздық тәуліктің — бөлігіне немесе 0,997 269 566 секундқа тең уақыт;
3) Бұрыштық секунд — жазық бұрыштың жүйеден тыс бірлігі. Белгіленуі 1=(1/360)4,84813710 радиан.
Ампер —

• 
  электр тогы күшінің Бірліктердің халықаралық жүйесіндегі (СИ) бірлігі. Француз физигі А.М. Ампердің (1775—1836) есімімен аталған. Белгіленуі: А. 1 А — бос кеңістікте (вакуумда) бір-бірінен 1 м қашықтықта параллель орналасқан, шексіз ұзын әрі өте жіңішке дөңгелек қималы, түзу екі өткізгіш бойымен өткенде, осы өткізгіш ұзындығы 1 м болатын бөлігінде 2*10^-7 Н-ға тең өзара әсер күшін туғызатын, өзгермейтін ток күшіне тең. 1 А=3*10⁹ СГСЭ бірлігі = 0.1 СГСМ бірлігі;
  
• 
  магниттік қозғаушы күштің (ескі атауы — ампер-орам) Бірліктердің халықаралық жүйесіндегі бірлігі. Бұл жерде 1 А — күші 1 А болатын тұрақты ток контурымен ілініскен тұйық контур бойындағы магниттік қозғаушы күшке тең. 1 А = 0.4 π гильберт = 4π * 3 *10⁹ СГСЭ бірлігі.
  

Кельвин(К) – термодинамикалық температураның бірліктердің халықаралық жүйесіндегі (СИ) өлшеу бірлігі. Ол судың үштік нүктесі термодинамик. темп-расының 1/273,16 бөлігіне тең. 1968 жылға дейін Кельвин градусы (ӘК) деп аталып келді. 1К=1°С.
Моль (моль, mol) – бірліктердің халықаралық жүйесіндегі (СИ) зат мөлшерінің өлшем бірлігі. Заттың 1 моліндегі молекулалар (атомдар, иондар немесе қандайда бір басқа заттың құрылымдық элементтері) саны 0,012 кг 12С (атомдық массасы 12-ге тең көміртегі нуклиді) құрамындағы атомдар санына, яғни 6,022*1023-не тең; қ. Авогадро заңы.
Кандела(лат. candela – шам, шырақ), – жарық күшінің бірліктердің халықаралық жүйесіндегі өлшеу бірлігі; Кандела – толық жарық көзінің көлденең қимасы 1/600000 м тең ауданынан осы қимаға перпендикуляр бағытта шыққан жарық күші.
34.СИ Халықаралық бірліктер жүйесінің артықшылығы.
СИ Халықаралық бірліктер жүйесінің артықшылығы: СИ бірліктер жүйесінің әмбебаптылығы, шама бірліктерінің унификациялануы, канаринттілігі, ыңғайлылығы болып табылады. СИ Халықаралық бірліктер жүйесі бір жағынан негізгі бірліктерді сенімді және дәл көрсетуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан , әлемнің барлық елдеріне түсінікті етуге мүмкіндік береді, ол бірліктер жүйесінің халықаралық болуы үшін басты шарт болып табылады. Халықаралық жүйе СИ алдындағыларға қарағанда дәл және әмбебап болып саналады.
35. СИ Халықаралық бірліктер жүйесінің негізгі бірліктерінің анықтамалары.
СИ Халықаралық бірліктер жүйесінде жеті негізгі бірліктер бар олар: ұзындық бірлігі-метр (халықаралық белгіленуі-m, қазақшасы-м) вакумдағы жарықтың 1/299792458 үлес секундта жүріп өтетін жол ұзындығы; масса бірлігі-киллограмм(халықаралық белгіленуі-kg, қазақшасы-кг) килограмның халықаралық үлгісінің массасына тең масса; уақыт бірлігі-секунд (халықаралық белгіленуі – S, қазақшасы – С ) сыртқы өрістер әсер етпеген 133-цезий атомының негізгі күйінің аса жұқа құрылымының екі деңгейінің арасындағы ауысуға сәйкес келетін сәулеленудің 9192631770 периоды; Электр тогының күш бірлігі- ампер (халықаралық белгіленуі-А, қазақшасы-А)- вакуумда бір-бірінен 1-м арақашықтықта жатқан екі параллель шексіз ұзын дөңгелек қима ауданы өте кішкентай өткізгіштер арқылы өтетін тоқ күші; мұнда өткізгіш ұзындығының әрбір метіріне осы өткізгіштердің арасында 2*10^(-7) Н-қа тең күшті тудырытын ток әсер етеді; термодинамикалық температура бірлігі-кельвин (халықаралық белгіленуі-К, қазақшасы-К) –судың үштік нүктесінің термодинамикалық температурасының 1/273,16 бөлігі; заттар мөлшерінің бірлігі-моль (халықаралық белгіленуі-mol, қазақшасы- моль)- массасы 0,012-кг көміртегі-12 нуклидінде бар атомдар саныны тең құрылымдық элементтері бар, жүйе заттарының мөлшері; жарық күшінің бірлігі- кандела (халықаралық белгіленуі- cd, қазақшасы- кд)- шығу көзінен берілген бағытта таратылатын және осы бағыттағы энергиялық күші 1/683 Bт/ср- қа тең, жиілігі 540*10^(12) Гц монохроматты сәуле шығаратын жарық күші.
36. . СИ Халықаралық бірліктер жүйесінің қосымша бірліктерінің анықтамалары.
Негізгі бірліктерден басқа СИ жүйесінде қосымша бірліктер пайдаланылады, олар- жазық және денелік бұрыштарды өлшеу үшін – радиан және стерадиан. Радиан- шеңбердің екі радиусының арасындағы бұрыш, олардың арасындағы доғаның ұзындығы радиусқа тең. Тәжірибеде мынадай бірліктер пайдаланылады: градус = 2 /360 рад= 0,017453 рад; минут = /60= 2,9088* рад; секунд = /60= /3600 = 4,8481 * рад; Стерадиан – сфераның бетінде қабырғасы сферанаың радиусына тең квадратты қиып алатын төбесі сфераның центірінде орналасқан денелік бұрыш.
37.Бірліктер жүйесін құрудың негізгі принципі, негізгі бірліктер және туынды бірліктер. Бірлік жүйесі түсінігін негізгі және туындының жиынтығы ретінде ең алғаш рет 1832 жылы неміс ғалымы К.Ф. Гаусс ұсынған. Бұл жүйеде негізгі ретінде мыналар қабылданды: ұзындық бірлігі – миллиметр, масса бірлігі – миллиграмм, уақыт бірлігі – секунд. Бірліктердің бұл жүйесі абсолютті деп аталды.Бұл жүйені құрудың негізгі принципі: негізгі бірліктер таңдап алу арқылы, туынды бірліктерді физикалық теңдеулер көмегімен шығару. Негізгі бірліктер – басқа бірліктермен салыстырғанда, еркін және тәуелсіз .Бірліктердің тарихи жағдайы 3 этаптан тұрадцы: 1. Нәрселік және ағзалық, 2.Бірліктерге заттық мөлшердің қолданыла басталуы, 3.Табиғаттағы фундаментальдік құбылыстарды қолдану. Негізгі жөне туынды бірліктердің жиынтығы физикалық шамалардың бірліктер жүйесі деп аталады. Бірліктердің бірінші жүйесі болып метрлік жүйе саналады, мұнда ұзындықтың негізгі бірлігі болып метр қабылданған, салмақ бірлігі ретінде - +4°С температурадағы химиялық таза судың 1 см3 салмағы - грамм алынған. 1799 жылы метр мен килограмның алғашқы үлгісі (эталоны) жасалған. Бұл екі бірліктерден басқа метрлік жүйеге өзінің бастапқы нұсқасында аудан (ар - қабырғасы 10 м квадрат ауданы), көлем (стер - бүйірі 10 м-ге тең кубтың көлемі), сыйымдылық (литр - бүйірі 0,1 м-ге тең кубтың көлемі) бірліктері енген. 1881 жылы СГС физикалық шамалардың бірліктер жүйесі қабылданған, оның негізгі бірліктері: сантиметр - ұзындық бірлігі, грамм - масса бірлігі, секунд - уақыт бірлігі. XX ғасырдың басында итальяндық ғалым Джорджи МКСА деп аталған және әлемде кең таралған тағы бір бірліктер жүйесін ұсынды. Бұл жүйенің негізгі бірліктері: метр, килограмм, секунд, ампер (ток күшінің бірлігі), ал туынды бірліктер: күш бірлігі - ньютон, энергия бірлігі - джоуль, қуат бірлігі - ватт. Бірліктердің Халықаралық Жүйесі (SІ; СИ) — Өлшем мен салмақ жөніндегі 11-Бас конференцияда (1960) қабылданған физикалық шамалар бірліктерінің жүйесі. . Оны КСРО-да қолдану 1963 жылдан басталды (ГОСТ 9867 — 61), ал 1982 жылдан ол міндетті түрде қолданыла бастады. Бірліктердің Халықаралық Жүйесінің артықшылығы: 1. СИ бірліктер жүйесінің әмбептылығы, 2. Шама бірліктерінің унификациялануы, 3.жүйенің когеренттілігі, 4.жүйенің ыңғайлылығы. Бірліктердің Халықаралық Жүйесінде негізгі, қосымша және кейбір туынды бірліктері көрсетілген. Алғашқы үш негізгі бірлік (метр, килограмм, секунд) механикалық табиғаты бар барлық шамалардың үйлесімді туынды бірліктерін құрастыруға мүмкіндік береді. Ал қалған төрт негізгі бірлік (ампер, кельвин, кандела, моль) механикалық табиғаты болмайтын шамалардың үйлесімді туынды бірліктерін құрастыру үшін қосылған (мысалы, ампер — электрлік және магниттік, кельвин — жылулық, кандела — жарық, моль — молекулалық физика мен химия саласындағы шамалар үшін). Ондық еселік бірліктер мен үлестік бірліктердің аталуы арнаулы қосымша жалғаулардың көмегімен құрастырылады.
38. Физикалық шамаларды өлшеу. Физикалық шаманы өлшеу дегеніміз - оны өлшем бірлік ретінде алынған біртекті басқа бір шамамен салыстыру.Физикалық шамаларды арнайы аспаптардың көмегімен өлшейді. Ең қарапайым өлшеу құралдарының бірі - сызғыш. Оның көмегімен кашыктықты және денелердің сызықтық мөлшерін: ұзындығын, енін, биіктігін өлшейді. Қуралдың бетіне тірсірілген бөліктер мен сандар аспап шкаласы деп аталады. Тек шкала бар болса ғана аспаптың көрсетуі, яғни өлшенетін шаманың мәні туралы бағамдауға болады. Көп жағдайда аспап бетінде шкаламен катар өлшенетін шаманың бірлігі де қысқаша жазылады. Мысалы, ток күшінің бірліктері: амперметр - (А), миллиамперметр (мА) деп, ал көлем бірліктері: см3, дм3, литр (л) деп жазылады. Өлшеулерді дұрыс жүргізу үшін аспап шкаласындағы бір бөліктің құнын таба білу қажет.Аспап шкаласындағы бөліктің құны өлшенетін шаманың шкаладагы кез келген екі мәнінің айырымын сол мәндердің арасындағы бөліктердің санына бөлу арқылы анықталады. Өлшеудің түрлері, сапасы,әдістері сонымен қатар қателіктері болады. Өлшеу түрлері: тікелей өлшеу, жанама өлшеу, жиынтық өлшеу және бірлесіп өлшеу. Өлшеудің сапасы: дәлдік, сенімділік, дұрыстық, түйісу және қайта жаңғырту. Өлшеу әдістері: тікелей өлшеу әдісі,жанама өлшеу әдісі, контактылық әдіс, контактылық емес әдіс, бірден бағалау әдісі,мөлшермен салыстыру әдісі. Өлшеу қателіктері:абсолюттік және салыстырмалы қателік; Қателіктің классификациялануы: дөрекі, жүйелік, кездейсоқ.
39. ГОСТ 8.417 – 81. Физикалық шамалардың бірліктері. Өлшемдер аясындағы негізгі базалық стандарт ГОСТ 8.417-81 «ГСИ. Физикалық өлшем бірліктері» болып табылады. Негізгі физикалық шaмaның бірлігі берілген жүйeнің негізгі бірлігі бoлып табылады. “Физикалық шамалар бірліктері МӨЖ” ГОСТ 8.417-81 ӨЖ біpліктеpінің жүйесі пайдаланылады, онда 7 негізгі және 2 қосымша бірліктер қабылданған.Туынды бірлік - теңдeуді нeгізгі бірліктеpмен байлaныстыратын, осы теңдеумен құрылған біpліктеp жүйесінің тyынды физикалық шамасының бірлігі.ӨЖ жүйесінің физикалық шaмаларының негізгі және қocымша бірліктері: Ұзындық ( l метр м ); Масса(m килограмм кг); Уақыт (t cекунда с); Электp тoгының күші (I ампер А); Теpмодинамикалық тeмперaтурa (T кeльвин К ); Зат мөлшеpі (n, v моль); Жарық күші ( J канделла кд); Қoсымша: Жазық бұpыш ( pадиан рад); Денелік бұрыш (стерадиан ср ). Арнайы атaуы бар, ӨЖ жүйесінің туынды бірліктeрі: Жиілік (герц Гц); Күш, салмақ (ньютон Н); Қысым, мехaникалық кернеу (паскаль Па); Энергия, жұмыс, жылу мөлшері ( джоуль Дж); Қуат ( ватт Вт); Элeктр мөлшeрі ( кулон Кл) ; Электр кернeуі потенциал, (ЭҚК вольт В ); Эл. Сыйымдылық (фарад Ф); Эл. кeдергі (ом Ом); Эл. өткізгіштік (сименс См); Магниттік индукция ағыны ( вебер Вб ); Магниттік индукция ( тесла Тл); Индуктивтілік ( гeнри Гн); Жаpық ағыны ( J люмeн лм ); Жарықталғaндық ( люкc лк); Радионуклидтің активтілігі ( беккерель Бк); Иoндаушы сәуле шығaрудың жұтылғaн дозасы ( грeй Гр ); Сәуле шығарудың эквивалентті дoзасы ( зиверт Зв). Туынды бірлікті анықтау үшін: - оның бірліктері негізгігe қабылданатын, физикалық шаманы тaңдау керек;- осы бірліктердің өлшемін aнықтaу керек;- шамаларды байланыстырaтын теңдeуді таңдау керек;- пропорционалдылық коэффициентін бірге (немесe басқа тұрақты санға) теңеcтірy керек.Туынды бірліктер когерентті және когерентті емес болуы мүмкін.Кoгeрентті деп жүйенің басқа бірліктерімен онда сандық көбейткіш бірге тeң болып қабылданған теңдеумен байлaнысқан, физикалық шаманың тyынды бірлігі аталады.Физикалық шама бірліктері жүйелік және жүйeден тыс деп бөлінеді. Жүйелік - қабылданған жүйелердің біреуіне кіретін, физикaлық шама бірлігі. Бaрлық негізгі, туынды, еселік және үлестік бірліктер жүйелік болып тaбылады. Жүйеден тыс бірлік - қабылданған бірліктер жүйелеpінің бір де біріне кірмейтін, физикалық шама бірлігі.ӨЖ бірліктеріне қатысты жүйеден тыс бірліктeрді 4 түргe бөлeді:- ӨЖ бірліктерімен тең рaуалы (мысалы: масса бірлігі - тоннa; жазық бұрыш - градус, минута, cекунда; көлем - литр; уақыт - минyтa, cағат, тәулік; аудан - гектар және т.б.);- арнайы oблыстарда қoлдануғa paуaлы (аcтрономиялық бірлік - парсек, жaрықтық жыл; оптикалық күш бірлігі - диoптрия; физикадағы энеpгия бірлігі - электрон-вольт және т.б.);- ӨЖ бірліктерімен тeң қолданылуға уақытша payaлы (теңіз навигацияcында - теңіздік миля; зеpгерлік істегі масса бірлігі - карат);- қолдaнудан алынған (қысым бірлігі - сынап бағанының мм; қуат бірлігі - ат күші және т.б.).Физикалық шамалардың ecелік және үлестік біpліктерін aжыpатады. Есeлік - бұл жүйeлік немеcе жүйедeн тыс бірліктен тұтас сан есе aртатын, физикaлық шама бірлігі. Үлестік - бұл физикалық шама бірлігі, оның мәні жүйелік немесе жүйеден тыс бірліктен тұтаc сaн есе кем болады. Ондық еселік жәнe үлeстік бірліктерді және олардың атaуларын құруға арналғaн көбейткіштер және қосымшалар: экса Э , деци д, петa П , санти с , теpa Т, милли м , гига Г , микрo мк, мега М, нано н, кило к , пико п, гeкто г, фемтo ф, дека да, атто а. ӨЖ бірліктері жүйеcінің басқалардың алдында артықшылықтары:- әмбебаптылығы, яғни ғылым мен теxниканың баpлық облыстарын қамтyы;- өлшеудің барлық облыстары мен түрлеpін бірыңғайлауы;- шамалардың кoгеренттігі; - бірліктерді жоғары дәлдікпен ұдайы өcіру мүмкіндігі;- ауысымдық коэффициeнттeрдің жоқтығына бaйланысты формулалap-дың жазылуын ықшaмдауы;- еселік және үлестік бірліктерді құpyдың біpыңғай жүйеcі;- рауалы бірліктердің caнын азайтyы.
40.Физикалық шамалардың сипаттамалары
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы 2000жылғы 7маусымдағы №53-II ҚР-ның Заңында 1-тарау,1-бабында пайдаланылатын негізгі ұғымдар:
Аккредиттеу-аккредиттеу жөніндегі органның метрологиялық жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің нақты түрлерін жүзеге асыруға заңды тұлғаның құзыреттілігін ресми тану рәсімі.
Заңдық метрология-метрологияның уәкілетті мемлекеттік орган атқаратын қызметке жататын және өлшем бірліктеріне,әдістеріне,өлшем құралдары мен өлшемдік зертханаларына қатысты мемлекеттік талаптары бар бөлігі.
Метрологиялық бақылау-мемлекеттік басқару органдарының,жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері метрологиялық ережелер мен нормалардың сақталуын тексеру мақсатында жүзеге асыратын қызмет.
Метрологиялық қызмет-қызметі өлшем бірлігін қамтамасыз етуге бағытталған субъектілер жиынтығы.
Өлшемнің тұтастығы-нәтижелері заңдастырылған шама бірліктерінде көрсетілген және өлшем қателігі берілген ықтималдықпен бекітілген шектегі өлшемнің жай-күйі.
Өлшем құралы-өлшем жүргізуге арналған және нормаланған метрологиялық сипаттамалары бар техникалық құрал.
Өлшем құралын калибрлеу-өлшем құралының метрологиялық сипаттамасының шын мәнін және мемлекеттік меторлогиялық бақылауға жатпайтын өлшем құралының қолдануға жарамдылығын анықтау мақсатында сол өлшем құралының көмегімен алынған шама мәні мен эталон арқылы анықталған шаманың тиісті мәні арасындағы ара қатынасты белгілейтін операциялар жиынтығы.
Шама бірлігі-1-ге тең сандық мән шартты түрде берілген белгіленген мөлшердің физикалық шамасы.
Шама бірлігінің мемлекеттік эталоны-уәкілетті органның шешімімен ҚР-ның аумағында бастапқы деп танылған шама бірлігінің эталоны.
41.Өлшеудің түрлері
Өлшеудің 4 түрі бар:
1.Тікелей өлшеу-ізделініп отырған мәнді тәжірибе барысында өлшеу құралының көмегімен бірден анықтауды айтады.Бұл жағдайда физикалық шаманың мәні өлшегіш құралды объектіге жанастыру арқылы табылады.Мысалы:дененің қлшемін микрометрмен,уақытты секундомермен табу және т.б.Тікелей өлшеуді
X=Q
формуласымен өрнектеуге болады,мұндағы Х-табылатын шаманың мәні,ал Q-тәжірибеден тікелей анықталған мәлімет.Тікелей өлшеулер машина жасау өндірісінде,технологиялық процесстерді бақылауда кеңінен қолданылады.
2.Жанама өлшеу-табылатын шаманың мәнін өлшегіш құралды объектіге жанастырмастан,тікелей өлшеу нәтижелері мен ізделініп отырған шамалардың арасындағы белгілі функциялық тәуелділіктің көмегімен табуды айтады.Жанама өлшеуді мынадай формуламен қрнектеуге болады:
Х=f ( , , ,…)
Мұндағы Х-табылатын шаманың мәні , , ,...-тікелей әдіспен табылған шамалар.Мысалы:тікелей өлшеу әдісімен табылған денелердің геометриялық өлшемдерін пайдаланып,олардың көлемін есептеп табу,өткізгіштің кедергісін,ұзындығын және көлденең қимасының ауданын тікелей өлшеп,оның меншікті кедергісін табу және т.б.
3.Жиынтық өлшеу-екі немесе бірнеше аттас шамаларды бір мезгілде өлшеуді айтады.өлшеу тікелей жүргізіледі,өлшеу нәтижелері бойынша теңдеулер жүйесі құрылып,соны шешеді.Мысалы:кір тастарының әр түрлі терулерін тікелей өлшеп,бір тастың массасын біле отырып,қалғандарының массасын анықтау жатады.
4.Бірлесіп өлшеу-екі немесе бірнеше әр аттас шамаларды бір мезгілде өлшеп,олардың арасындағы тәуелділікті табу.Мысалы: 20 температурадағы өткізгіштің кедергісін және әр түрлі температурада өлшегіш резистордың температуралық коэффициентін өлшеу жатады.
42. Өлшеудің принциптері.Өлшеу әдістері.
Өлшеудің принципі-өлшеу процесіне қандай да бір табиғат құбылыстарының немесе эффектілердің қолданылуы.Мысалы:Зеебек эффектісі.
Өлшеу әдістері:
1.Тікелей өлшеу әдісі-ізделініп отырған мәнді тәжірибе барысында өлшеу құралының көмегімен бірден анықтауды айтады.Бұл жағдайда физикалық шаманың мәні өлшегіш құралды объектіге жанастыру арқылы табылады.Мысалы:дененің қлшемін микрометрмен,уақытты секундомермен табу және т.б.Тікелей өлшеуді X=Q формуласымен өрнектеуге болады,мұндағы Х-табылатын шаманың мәні,ал Q-тәжірибеден тікелей анықталған мәлімет.Тікелей өлшеулер машина жасау өндірісінде,технологиялық процесстерді бақылауда кеңінен қолданылады.
2.Жанама өлшеу әдісі-табылатын шаманың мәнін өлшегіш құралды объектіге жанастырмастан,тікелей өлшеу нәтижелері мен ізделініп отырған шамалардың арасындағы белгілі функциялық тәуелділіктің көмегімен табуды айтады.Жанама өлшеуді мынадай формуламен қрнектеуге болады: Х=f ( , , ,…)
Мұндағы Х-табылатын шаманың мәні , , ,...-тікелей әдіспен табылған шамалар.Мысалы:тікелей өлшеу әдісімен табылған денелердің геометриялық өлшемдерін пайдаланып,олардың көлемін есептеп табу,өткізгіштің кедергісін,ұзындығын және көлденең қимасының ауданын тікелей өлшеп,оның меншікті кедергісін табу және т.б.
3.Контактілік әдіс-прибордың сезімтал элементінің өлшенетін объектімен контактіге келуі.
4.Контактілік емес әдіс-керісінше,прибордың сезімтал элементі өлшенетін объектімен тікелей контактіге келмейді,бірақ әрі қарай анықтауды жалғастыруға болады.Мысалы:Пирометрмен температураны өлшеу.
5.Бірден бағалау әдісі-практикадағы ең көп қолданылатын әдіс,прибордың көрсеткіші арқылы бірден қолдану,қателік жіберілетіндіктен кемшілігі үлкен.
6.Мөлшермен салыстыру әдісі-таза спецэфикалық жерде қолданылады,өлшенетін шама мөлшер жаңғыртатын шамамен салыстырылады.Мысалы:бір жағына өлшенетін шама,екінші жағына кірлерді қойып өлшеу жатады.
43. Өлшеу нəтижелерінің сапасы
Өлшеу сапасы – сапаның 5 сипаттамасы бар:

1. 
   Дәлдік (точность)
   
2. 
   Сенімділік (достоверность)
   
3. 
   Дұрыстық
   
4. 
   Түйісу
   
5. 
   Қайта жаңғырту
   

Өлшеудің дәлдігі өлшеу нәтижесінің өлшенетін шаманың шын мәніне жақындылығын көрсететін өлшеудің сапасы. Дәлдік толық қателіктің мейлінше аз болуы. Толық қателік Δх = , соңғы мән: , - сенімдік ықтималдылығы. Дәлдік салыстырмалы қателіктің ( ) кері шамасы Мысалы, , ал дәлдік 10-ға тең болады.Өлшеудің нәтижесінің сенімділігі дегеніміз өдшеу нәтижесіне деген сенім дәрежесі , - сенімдік ықтималдылығы. Ықтималдық теориясы өлшеу нәтижесінің шаманың шын мәніне жақындығының дәрежесін бағалайды. Өлшеу сенімді болады , егер өлшеу нәтижелері ықтималдық теориясы элементтеріне бағынса.Өлшеудің дұрыстығы деп қателіктің жүйелік құраушысының 0-ге жақындауын айтады. Жүйелік қателігі аз болатын қателік ең дұрыс өлшеу.Түйісу дегеніміз бірдей жағдайларда алынған өлшеу нәтижелерінің бір-біріне жақындығы.Қайта жаңғырту дегеніміз әр түрлі жағдайларда алынған өлшеу нәтижелерінің жақындығы.
Дәл – өлшеу нәтижесі шын мәнге жақын.
Сенімділік – өлшеу нәтижесі толығымен ықтималдық прибордың нәтижесіне бағыну керек.
Дұрыстық – прибор қателігі дәл, дұрыс болуы керек, яғни 0-ге жақынболуы керек.
Түйісу – өлшеу нәтижелері бір-біріне жақын болуы керек.
Қайта жаңғырту – әр түрлі жағдайларда өлшеу нәтижелері бірдей болуы керек.
44. Өлшеу қателігі
45. Жүйелік қателіктер.
Өлшеу қателіктері – өлшеу нәтижелерінен шын мәннен немесе нақты мәннен айырымын айтады.
Абсолют қателік: , t=1;2;3…n.
Салыстырмалы қателік формуласы
Салыстырмалы қателік дәлдіктің кері шамасы.
Қателіктің классификациялануы. Қателік түрлері: дөрекі,кездейсоқ, жүйелік.
Оператордың жіберген қателігі – ағаттық.
Жүйелік қателік – бірнеше өлшеу нәтиже кезінде тұрақты болып қалатын немесе бір заңдылықпен көрсетіледі.
Жүйелік қателіктің түрлері:

1. 
   Инструменталдық.
   
2. 
   Прибордың дұрыс орналаспауынан кететін қателік.
   
3. 
   Сыртқы әсерден туындайтын қателік.
   
4. 
   Әдістемелік қателік.
   
5. 
   Субъективті қателіктер.
   
6. 
   Тұрақты және айнымалы жүйелік қателіктер.
   
7. 
   Кездейсоқ қателіктер (бірнеше өлшеу кезінде қайталанып отырады).
   

Өлшеудің қателігі деп өлшем нәтижесінің шаманың шын мәнінен ауытқуы немесе нақты мәнінен ауытқуы.
Туындауының 4 себебі бар:
1)Өлшеу құралдарының жетілмегендігінен;2)Өлшеу әдістерінің жетімсіздігі; 3)оператордың жұмысқа дайын болмауы; 4)сыртқы әсерлер.
1.Өте дөрекіөлшеу құралдары немесе өлшеу құралдарының өлшемдерінің өзгеріп кетуі. 2. Өлшеу әдістерінің жетімсіздігі. 3.Оператордың дайын болмауы, оператор бәрін білуі керек. 4.тәжірибеге сыртқы әсер көп әсер етеді, мысалы вибрация, температура, ылғалдылық т.б.
Қателіктің түрлері:
Өрнектелу тәсілдері бойынша қателіктер екіге бөлінеді: абсолют және салыстырмалы.Абсолют-өлшеу нәтижесінің шын немесе нақты мәнінен айырымы.
= (1)
абсолют қателік

өлшеу нәтижесі
шын мәні
Нақты мән арифметикалық орта мән. Салыстырмалы қателік абсолют қателіктің шын мәнге немесе нақты мәнге қатынасы.
; * 100%;
; * 100%;
Көріну сипаты және аңғару тәсілдері бойынша қателіктер үшке бөлінеді:
1.Ағаттық (дөрекі) 2)Жүйелік 3)КездейсоқАғаттық, оператордың өзінің жіберетін қателігі.Жүйелік, бірнеше рет қайталап өлшегенде тұрақты болып қалатын немесе өзгеріп отыратын қателік.Жүйелік қатынастың күрделілігі өлшеу санына байланысты емес. Прибордың көрсетуінің өзгеріп кетуі.Туындау себептері бойынша жүйелік қателік беске бөлінеді:1.Инструменталды қателіктер (прибордың қателігі)
2.Өлшеу құралдырының дұрыс орнатылмауынан туындайтын қателіктер3.Сыртқы әсерге қатысты туындайтын қателік.4.Теориялық қателіктер (әдістемелік қателіктер)
5.Субъективті қателіктер Субъективті қателік.
(Байқалу тәсілдері бойынша) көріну сипаты бойынша жүйелік қателіктер 2-ге бөлінеді: Тұрақты және айнымалы.Тұрақты уақыт бойынша қателіктің мәні және таңбасы өзгермейді.Айнымалыда өзгереді.Айнымалы қателіктің 3 бөлігі бар: прогрессивті қателіктер-тұрақты түрде монотомды өсіп немесе кеміп отыратын қателіктер (аккумулятор); периодты қателіктер-период түрде қайталанып отыратын қателіктер (секундомер); күрделі заңмен өзгеретін қателіктер-күрделі түрде кездесетін қателіктер.
Кездейсоқ қателік деп қайталап өлшеген кезде кездейсоқ түрде өзгеріп отыратын қателіктерді айтады.
Кездейсоқ факторлар өлшеу құралы.Өлшеу құралдарының дұрыс орнатылмауынан туындайтын қателіктер үшке бөлінеді: 1)Жекелеген адам ағзасының индивидуалды ерекшелігіне байланысты.2)оператордың өмірге дағдылануына байланысты
3)адам ағзасының реакциясы
47. Шама бірліктерінің эталондары. ГОСТ 8.057 – 80
Шама бірліктерінің эталондары - бірліктің размерін өлшеу құралдарына беру мақсатында оларды сақтап, және қайта жаңғыртатын техникалық құралдар. Эталондар 3 түрге бөлінеді: Халықаралық , мемлекетаралық, ұлттық. Мем.эталондар 3-ке бөлінеді: 1-ретті, арнайы, 2-ретті. Бірініші ретті эталондар – мемлекет деңгейінде бірліктің размерін өте үлкен дәлдікпен жасалған. Арнайы жерде ғана сақталады және бір ғана жалқы болады. Арнайы эталондар кей жағдайларды бірліктің размерін басқа эталондарға беру техникалық жағынан қиын. Сол кезде қолданылады. Екінші ретті эталондардың қолданылуының бірнеше себебі бар: 1) 1-ретті эталондардың тез тозып кетпеуін қамтатмасыз етеді. 2) сенімдеу жұмыстарын рационалды жүргізеді; 3) эталондарды түйістіріп салыстыруды қамтамасыз етеді; 4) эталондар сақтайтын және қайта жаңғыртатын бірліктің размерлерінің өзгеруін бақылау және қадағалау. 2-ретті эт-р 2-ге бөлінеді: 1) эталон көшірмелері; 2) салыстыру эталондар.
Эталон көшірмелерден бірліктің размері жұмысшы эталндарға беріледі. Салыстыру эталондары эталондарды бір-бірімен өзара түйістіріп салыстыруды жүргізеді. Жұмысшы эталндар бірліктің размерлерін өлшеу құралдарына беру мақсатында қолданылады.
48. Өлшеу құралдарының түрлері
Шама бірлігін іс жүзінде өлшеу үшін нормаланған қателіктері бар өлшем құралдары деп аталатын техникалық құралдар қолданылады. Өлшем құралдарына жататындар: өлшемдер, өлшемдік түрлендіргіштер, өлшеуіш аспаптар, өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер, өлшеуіш жабдықтар.
Өлшем (физикалық шаманың өлшемі, ҚР СТ 2.1-2000) деп берілген мөлшердегі физикалық шаманы жаңғырту (сақтау) үшін қолданылатын өлшем құралы. Өлшемнің бұл құралдарына кірлер, ұзындықтық ұштың өлшемдері, т.б. жатады. Тәжірибеде бір мәнді және көп мәнді өлшемдер, сондай-ақ өлшемдер жиыны және магазині қолданылады. Бір мәнді өлшемдер бір мөлшердегі шамаларды жаңғыртады (кірлер). Көп мәнді өлшемдер физикалық шаманың бірнеше өлшемдерін бейнелейді. Мысалы, миллиметрлік сызғыш заттың ұзындығын сантиметрмен де, миллиметрмен де көрсете алады.
Өлшемдік түрлендіргіш - өлшеуіш ақпараттың сигналын өңдеу немесе сақтау үшін, сондай-ақ көрсеткіш құрылғыға беру үшін қолайлы күйге түрлендіру қызметін атқаратын өлшем құралы. Өлшемдік түрлендіргіштерге өлшеуіш аспаптардың конструкторлың сызбасына кіреді, не онымен бірге қолданылады, бірақ түрлендіргіштің сигналдары бақылаушыға тікелей сезілмейді. Мысалы, түрлендіргіш кернеуді күшейту үшін, компьютер жадысына ақпаратты жіберу үшін қажет болуы мүмкін. Түрленетін шаманы кіруші, ал түрлендіру нәтижесін - шығушы шама деп атайды. Өлшеуіш түрлендіргіштің негізгі метрологиялық сипаты болып, түрлену функциясы деп аталатын кіруші және шығушы шамалар қатынасы саналады.
Өлшеуіш аспаптар - өлшеуіш ақпаратты пайдаланушыға қабылдауға ыңғайлы түрде алуға мүмкіндік беретін өлшем құралдары. Тікелей әсер ету аспаптары сәйкес градуировкасы бар көрсету құрылғыларында өлшенетін шаманы бейнелейді. Мұнда физикалық шама тегі өзгермейді. Тікелей әсер ету аспаптарына, мысалы, амперметр, вольтметр, термометр жатады. Салыстыру аспаптары өлшенетін шаманы мәні белгілі шамалармен салыстыруға арналған. Мұндай аспаптар ғылыми мақсаттарда кең қолданылады, сондай-ақ сәулелену көздерінің жарыңтығы, сығылған ауаның қысымы сияқты шамаларды өлшеу үшін тәжірибеде кең қолданылады.
Өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер - өлшем объектісінің бір немесе бірнеше физикалық шамасын өлшеу үшін, қосалқы қондырғылармен функционалдық белгісі бойынша біріктірілген өлшем құралдарының жиынтығы. Әдетте, мұндай жүйелер автоматтандырылған және ақпараттық жүйеге енуін, өлшеу процесінің автоматтандырылуын, пайдаланушы қабылдау үшін өлшеу нәтижелерінің өңделу мен сипатталуын қамтамасыз етеді. Мұндай қондырғылар (жүйелер) бақылау үшін де пайдаланылады (мысалы, өндірістік үдерістерді), ол әсіресе статистикалық баңылау әдісі үшін, сондай-ақ сапаны басқаруда пайдаланылады.
Өлшеуіш жабдықтар - шаманы өлшеудің қосалңы құралдары. Олар дәлдіктің жоғарғы деңгейі қажет болғанда өлшеу нәтижелеріне түзетулерді есептеу үшін қажет. Мысалы, егер аспаптың көрсетулері қатаң шектелген (құжатта көрсетілген) температура кезінде дәл болса, термометр қосалқы құрал бола алады. Өлшеуіш жабдықтар қосалңы құралдың өзінің қателіктерімен байланысты өлшеулер нәтижелеріне белгілі бір қателіктерді енгізетінін ескерген жөн. Метрологиялық ережелер бойынша өлшем құралдары екі түрге бөлінеді: жұмысшы өлшем құралдары және эталондар. Жұмысшы өлшем құралдары техникалық құрылрылардың, технологиялық үдерістердің, сыртқы ортаның параметрлерін анықтау үшін қолданылады. Жұмысшы құралдар лабораториялық (ғылыми-зерттеулер үшін), өндірістік (технологиялық үдерістердің сипаттамаларын қамтамасыз ету және бақылау үшін), алаңдық (ұшақтар, автомобильдер, кемелер үшін) болуы мүмкін. Жұмысшы құралдарының әрбір түрі айрықша көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Осылайша, өлшемнің лабораториялық құралдары - ең дәл және сезгіш, ал олардың нәтижелері жоғары тұрақтылықпен сипатталады. Өндірістік құралдар өндірістік процестің түрлі факторлары: температура, ылғалдылық, т.б. сияқты факторлардың әсеріне қарсы тұру қасиетіне ие. Алаңдық құралдар сыртқы әсер етулердің кең шектерінде үнемі өзгеріп отыратын жағдайларда жұмыс істейді
49. Өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары.
1. Шкала бөлігінің құны прибордың көрсеткішін бір бөлікке ауыстыра алатын өлшенетін шаманың мәні С= хmax/N.
2. Өлшеу шегі (өлшеу диапазоны) – прибордың көрсеткішін бүкіл шкала бойынша ауыстыратын өлшенетін шаманың мәні хmax= С* N.
3. Прибордың сезімталдығы – шкаланың бір бөлігіне кері шама S= 1\C = N\ хmax.
4. Прибордың қателігі – (1) рұқсат етілетін абсолют негізгі қателік Δ=± a. (2) рұқсат етілетін келтіретін негізгі қателік. = Δ\XN. (3) рұқсат етілетін салыстырмалы негізгі қателік. = Δ\X.
5. Прибордың класс қателігі - 1,5  =±1,5%.
50. Өлшеу құралдарын сынау. ГОСТ 8.383-80. Өлшеу құралдарын мемлекеттік сынау.
Өлшеу құралдарын сынау - сынау объектілеріне түрлі сынау әсерлерін қолдана отырып, өлшеу құралдарының белгіленген нормаларға сәйкестік дәрежесін анықтау үшін өткізілетін операциялар жиынтығы. Сынау 2 мақсатта жүргізіледі: 1. Өлшеу құралдарының типін бекіту; 2. Орнатылған типке сәйкестігін анықтау. Өлшеу құралдарын сынауға қызығушылық танытқан заңды тұлғалар уәкілетті органға өтініш береді. Шешім аз болса, сынақ жүргізілетін орталық анықталады, аты көрсетіледі. Сынақ жүргізілетін мекемелер: 1. Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық; 2. Басқа да заңды тұлғалар.
Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтар және заңды тұлғалар аккредитацияланған болу керек. Аккредитация- уәкілетті органдар тарапынан заңды тұлғалардың жұмысын жүргізуге метрологиялық құзыреттілігін ресми тану. Аккредиттеу нәтижесі оң болса аккредит аттестациясы беріледі, мерзімі – 5 жыл. Сынаудың нәтижелері аккедиттеу берілген уәкілеттік органға беріледі, олар тексереді. Нәтижесі оң болса, сынау сертификатын береді. Ол мемлекеттік рейстерде тіркелу керек.
51.ӨҚ аттестациялау
Метрологиялық аттестаттауға республика аймағында жеке данада енгізілетін немесе әзірленетін (бір жыл ішінде бір өтінушімен үш өлшемқұралынан көп емес) және мемлекеттік метрологиялық қадағалауды іске асыру саласында қолданылатын өлшем құралдары жатады, оның ішінде:
−автоматтандырылған бақылау, басқару жүйелеріне және басқа жүйелерге (кешендер) кіретін өлшеуіш каналдар;
−республикада жеке данада әзірленетін және жабдықталатын эталондар;
−осы шарт пен режимнен айырмашылығы бар олар үшін метрологиялық және техникалық сипаттары нормаланған немесе осы сипаттарға әсер етуші олардың конструкциясына өзгерістер енгізілген, шарттар мен режимде қолданылатын сериялап шығарылған өлшемқұралдарының жеке даналары;
−сериялап шығарылатын өлшем құралдарының жеке даналары, олар үшін жеке метрологиялық сипаттамалар белгіленеді.
Өлшем құралдарын метрологиялық аттестаттауға мемлекеттік басқару органдары, өлшем құралдарын өндіретін, пайдаланатын, жабдықтайтын жеке және заңды тұлғалар (бұдан әрі – өтінушілер) ұсынады.
Өлшем құралдарына метрологиялық аттестаттау жүргізу тәртібі.Өлшем құралдары метрологиялық аттестаттауға МҒМОға мынадайқұжаттар жинағымен ұсынылады:
−өлшем құралдарына метрологиялық аттесттау жүргізуге өтініш;
−өлшем құралдарын әзірлеуге техникалық тапсырма немесе оны алмастыратын өлшем құралына талаптары бар құжат және техникалықшарттар (егер оларды әзірлеу қарастырылған болса);
−пайдалану құжаттары (техникалық тапсырмамен қарастырылған көлемде);
−өлшем құралдарын метрологиялық аттестаттау бағдарламасыныңжобасы;
−өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемесінің жобасы (салыстырып тексеру әдістемесінің пайдалану құжаттарында жоқ кезінде);
−әзірлеушімен алдын-ала жүргізілген зерттеулердің (сынаулардың) хаттамасы, егер олар техникалық тапсырмамен қарастырылған болса.
Автоматты басқару және басқа да жүйелерге (кешендер) кіретін өлшеуіш каналдар үшін қосымша ұсынады:
−жүйеге техникалық құжаттар (кешендер);
− метрологиялық аттестаттауға жататын өлшеуіш каналдардың тізімі, метрологиялық аттестаттау туралы сертификаттар немесе өлшеуіш каналдың құраушы элементтері болып табылатын өлшем құралдарын салыстырып тексеруді растайтын құжаттар.
Метрологиялық аттестаттауға ұсынылатын салыстырып тексерушіқондырғылар үшін қосымша, олардың құрамына кіретін өлшем құралдарын салыстырып тексеру немесе метрологиялық аттестаттау туралы сертификаттар ұсынылады.
Метрологиялық аттестаттау бағдарламасы және салыстырып тексеруәдістемесі өлшем құралдарын әзірлеушімен немесе оны тұтынушымен (жабдықтаушымен) әзірленеді және МҒМОмен бекітіледі. Метрологиялықаттестаттау бағдарламасын және өлшем құралдарын салыстырып тексеруәдістемесін келісім шарт негізінде МҒМОның әзірлеуіне, өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдістемесі жобасының орнына аттестаттауғаұсынылған өлшем құралдары үшін шет елдермен әзірленген салыстырып тексеру әдістемесін ұсынуға болады.
52.Өлшеу құралдарые сенімдеу.ГОСТ 8.061-80 Сенімдеу схемалары.Өлшеу құралдары- бірліктің размерін сақтап және қайта жаңғыртатын метрологиялық сипаттамалары бар техникалық құралдар.Сенімдеу деп- өлшеу құралдарына орнатылан талаптарына сәкестігін анықтау және растау мақсатында уәкілетті органдар жүргізетін операциялар жиынтығы.Сенімдеу операциялары мемлекеттік қадағаланады.Сенімдеу нәтижелері бойынша өлшеу құралдары жарамды және жарамсыз екендігі анықталынады.Егер сенімдеу нәтижесі бойынша өлшеу құралдарының жарамсыздығы анықталса оларды өлшеуден алып тастайды.Бұл ең төменгі жолдан- өлшеу құралдарынан басталады.Сенімдеудің бірнеше тәсілдері мен түрлері бар.Сенімдеу түрлеріне:бірінші ретті, периодты, кезектен тыс,инспекциялық,сараптамалық жатады. Сенімдеу тәсілдеріне бірден түйістіріп салыстыру, компараторлар арқылы, эталондр бойынша сенімдеу және мөлшер жаңғыртатын шамалар бойынша сенімдеу тәсілдері жатады.Сенімдеу операциясы мемлекеттік қадағаланатын және бақыланатын болғандықтан сенімдеу нәтижелері заңдастырылған түрде рәсімделеді: Сенімдеу процедурасы бойыеша протакол жасалынады. Шешім уәкілетті органдар тарапынан оң болса,сенімдеу туралы сертификат беріледі.Өлшеу құралдарын сенімдеу және сенімдеу схемалары ГОСТ 8.061-80 стандарты бойыеша қаралады.Бұл стандарт бойынша сенімдеу схемаларының сызбасы көрсетілген.Схема үш жолдан тұрады: 1.Бірінші жол-бірінші және екінші ретті эталондар жатады;2.Екінші жол- жұмысшы эталондар; 3.Үшінші ретті жол- өлшеу құралдары жатады.Сенімдеу схемасының негізгі параметрлнріне өлшеу құралдарының қателіктері, номинал мәндері, атаулары, өлшеу құралдарының физикалық шамалары, диапазоны, сенімдеу әдістері жатады.
53.Өлшеу құралдарын калибрлеу.Салыстырып тексеруге жатпайтын өлшем құралдары өндіруден немесе жөндеуден шыққанда, импорт бойынша әкелінгенде, пайдаланылу кезінде, осы өлшем құралдарының әзірленушісі, иесі немесе тұтынушысы белгілеген тәртіппен калибрленедіӨлшем құралдарын калибрлеуді шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарына бағындырылған эталондарды пайдалана отырып, аккредиттелген заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтері жүргізеді.Өлшем құралдарын калыбрлеу нәтижелері өлшем құралдарына басылатын калибрлік белгімен, немесе метрологиялық сипаттамалардың шынайы мәндері міндетті түрде көрсетілітін калибрлеу туралы сертификатпен, сондай- ақ пайдалану құжаттарындағы жазумен куәландырылады.Өлшеу құралдарын калибрлеу туралы ҚР СТ 2.0-2005 стандартына сай ҚР-ң Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі Заңындағы 4-тарау, 20-бабында көрсетілген.
54.Мемлекеттік метрологиялық қадағалау. Метрологиялық ережелер мен нормалардың бұзылғандығы үшін жауапкершілік.Мемлекеттік метрологиялық бақылау ҚР-ң Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы Заңының 5- тарау 21-28 баптарында жазылған.мемлекеттік метрологиялық қадағалау және бақылауды осы Заңның негізінде ҚР-ң басқа да нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттардың және нормативтік құжаттардың талаптарын жеке және заңды тұлғалардың сақтауын мақсатында уәкілетті орган және оның аумақтық бөлімшелері жүзеге асырады.Мемлекеттік қадағалаужәне бақылау тексерісі үш формада жүргізіледі:1.Жоспарлы турде жүргізілнтін тексеріс үш жылда бір рет; 2.Жоспарсыз- мемлекеттік басқару органдары мен заңды тұлғалар шағым түсірсе;3.Қайталап тексеру- алдын- ала берілген нұсқаулардың орындалуын тексеру.Мемлекеттік метрологиялық қадағалау және бақылау обьектілеріне: шама бірліктерінің эталондары, өлшем құралдары, өлшемдерді орындау әдістемелері,өлшем тұтастығын қамтамасыз ету бойынша жеке және заңды тұлғалардың іс- әрекеті жатады.Егер мемлекеттік метрологиялық қадағалау және бақылау кезінде метрологиялық ережелер мен нормалардың бұзылғандығы анықталса онда осы заң аясында жауапкершілікке тартылады. Метрологиялық ережелер мен нормалардың бұзылғандығы үшін жауапкершілік- табылған кемшіліктерге қатысты жеке және заңды тұлғаларға келесі шаралар қолданылады:1.Лицензия мерзімін тоқтату; 2.Алты ай мерзімге аккредитация аттестатын кері қайтару; 3.Әкімшілік тарапынан сөгіс; 4.Кінәлілерді қылмыстық жазаға тарту үшін материалдарды сотқа беру.Өлшеужің тұтатығы және Заңдылықтарының бұзылғандығы үшін азаматтарға 5-10 дейінгі, қызметтегі жеке тұлғаларға 50-100 дейінгі, ал заңды тұлғаларға 200 айлық есептеу көрсеткіші есебінде айыппұл салынады.
55.Метрологиялық қызмет
13-бап. Метрологиялық қызметтiң құрылымы
ҚР-ның метрологиялық қызметi:
1)мемлекеттiк метрологиялық қызметтен;
2) уақыт және жиiлiк мемлекеттiк қызметтерiнен; заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерiнiң стандарттық үлгiлерiнен; заттар мен материалдардың физикалық тұрақты шамалары және қасиеттерi туралы стандарттық анықтама деректерден, сондай-ақ өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң өзге де мемлекеттiк қызметтерiнен;
3) мемлекеттiк басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерiнен;
4)өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы техникалық сарапшылардан;
5)өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласында консалтингтiк қызметтер көрсететiн заңды тұлғалардан тұрады.
14-бап.Мемлекеттiк метрологиялық қызмет
Мемлекеттiк метрологиялық қызмет:
1) стандарттау метрология және сертификаттау жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органнан және оның аумақтық бөлiмшелерiнен;
2) шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын жасауды, жетілдіруді, сақтауды және қолдануды, шама бірліктерінің мөлшерлерін беру жүйелерін құруды қамтамасыз ететін, өлшем бірліктерін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды әзірлейтін, шама бірліктерінің эталондарына салғастыру жүргізетін, өлшем құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу нәтижелерін салғастыруға қатысатын, өлшем құралдарын сынауды, метрологиялық аттестаттауды, шама бірліктерінің эталондары мен жоғары дәлдiктi өлшем құралдарын салыстырып тексеруді, ғылыми-зерттеу жұмыстарын, кадрлардың біліктілігін арттыруды және оларды қайта даярлауды қамтамасыз ететін мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтан тұрады.
15-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк қызметтерi
1.Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк қызметтерi уәкiлеттi органды және оның аумақтық бөлiмшелерiн, мемлекеттiк ғылыми метрологиялық орталықты, мемлекеттiк басқару органдарының метрологиялық қызметтерiн қамтиды. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк қызметтерi уәкiлеттi орган бекiтетiн ережелер негiзiнде өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi жүзеге асырады.
2.Уақыт пен жиiлiк мемлекеттiк қызметi аймақаралық және салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады, уақыт пен жиiлiктiң өлшем бiрлiгін қамтамасыз етуге және Жердiң айналу параметрлерiн анықтауға бағытталған жұмыстарды орындайды. ҚР-ның уақыт пен жиiлiк мемлекеттiк қызметi мемлекеттік метрологиялық бақылау саласында қолдану үшін міндетті болып табылатын уақыт пен жиiлiк бiрлiктерiнiң мөлшерлерiн жаңғыртуды, сақтауды және беруді жүзеге асырады.
3.Заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерiнiң стандарттық үлгiлерiнiң мемлекеттiк қызметi аймақаралық және салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады, заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерiнiң стандарттық үлгiлерiн әзiрлеуге және ендiруге байланысты жұмыстардың орындалуын қамтамасыз етедi.
4.Заттар мен материалдардың физикалық тұрақты шамалары мен қасиеттерi туралы стандарттық анықтама деректердiң мемлекеттiк қызметi аймақаралық және салааралық үйлестiрудi жүзеге асырады, заттар мен материалдардың физикалық тұрақты шамалары мен қасиеттерi туралы стандарттық анықтама деректердi әзiрлеуге және ендiруге байланысты жұмыстардың орындалуын қамтамасыз етедi.
16-бап. Мемлекеттiк басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерi
1.Мемлекеттiк басқару органдары, жеке және заңды тұлғалар қажет болған жағдайларда өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi жұмыстарды орындау, сондай-ақ метрологиялық бақылауды жүзеге асыру үшiн метрологиялық қызметтер құрады.
Осы Заңның 23-бабында көзделген салалардағы жұмыстарды орындау кезiнде метрологиялық қызметтердiң құрылуы немесе ұйымдастыру шараларының жүргiзiлуi мiндеттi болып табылады.
2.Мемлекеттiк басқару органдарының, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерiнiң жұмысы уәкiлеттi мемлекеттiк органмен келiсiлген нормативтiк құжаттарға сәйкес жүзеге асырылады.
16-1-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласындағы техникалық сарапшылар
1.Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласындағы техникалық сарапшылар өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласындағы жұмыстарды жүзеге асырады.
2.Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласындағы техникалық сарапшылардың қызметi өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi нормативтік құқықтық актілер мен нормативтiк құжаттарға сәйкес жүзеге асырылады. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы техникалық сарапшыларды аттестаттау уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен бес жылда бір рет жүзеге асырылады.
16-2-бап. Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласында консалтингтiк қызметтер көрсететiн заңды тұлғалар
Өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету саласында консалтингтiк қызметтер көрсететiн заңды тұлғалар өз қызметiн өлшем бiрлiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi нормативтік құқықтық актілер мен нормативтiк құжаттарға сәйкес жүзеге асырады.
56. Өлшеуді орындаудың əдістемелері: Жалпы мəселелер
Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету үшін алғашқы және мерзімді тексерілген, сынақтан немесе метрологиялық аттестатаудан өткен өлшеу құралдарын ғана емес, сондай-ақ өлшеуді орындаудың аттестатталған әдістемелерін қолдану қажет. 1972 жлы «Өлшеуді орындаудың әдістемелерін стандарттауға және аттестаттауға қойылатын жалпы талаптар М55» 8.010-72 МСТ бекітілді. Осы уақыттан бастап метрологиялық ұғымдар арасында «өлшеуді орындау әдістемесі» (ӨОӘ) пайда болды.
8.010-72 МСТ бекіткеннен кейін өлшеуді орындау әдістемесіне әдістемелік құжаттар және стандарттар пайда болды. Мемлекеттік метрологиялық қадағалау саласында қолданылатын ӨОӘ аттестаттау бойынша жұмыстар басталды.
1993 жылы 18қаңтарда ӨОӘ міндетті метрологиялық аттестаттау көзделген «Өлшеуді бірлігі туралы» ҚР-ның Заңы қабылданды.
2000 жылғы 7 маусымда қабылданған «Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР-ның жаңа Заңының өлшеуді орындау әдістемесіне арналған 12-бабында былай деп айтылған:
1. Мемлекеттiк метрологиялық бақылау жүзеге асырылатын салаларда қолданылатын өлшемдердi орындау әдiстемелерi мiндеттi метрологиялық аттестатталуға және өлшем бiрлiгiн қамтамасыз етудiң мемлекеттiк жүйесi тiзiлiмiнде тiркелуге жатады.
2. Өлшемдерді орындау әдістемелерін әзірлеу және метрологиялық аттестаттау тәртібін, сондай-ақ метрологиялық қызметтерді өлшеуді орындау әдістемелерін аттестаттау құқығына акредиттеуді стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша уәкілетті орган белгілейді.
Өлшеуді орындау әдістемелеріне жаңа талаптар қоя отырып, ҚР-ның Мемстандарты «Өлшеуді орындау әдістемелері. Әзірлеу, аттестаттау және қолдану тәртібі» 2.18-2001 ҚР СТ және «ҚР-ның акредиттеу жүйесі. Метрологиялық қызметтерді өлшеуді орындау әдістемелерін аттестаттау құқығын акредиттеу тәртібі» 7.6-2001 ҚР СТ мемлекеттік стандарттары әзірледі.
2.18-2001 ҚР СТ ӨОӘ әзірлеу, аттестаттау және қолдану тәртібін, сондай-ақ негізгі деректердің құжаттарына, әдістеріне, ӨОӘ арналған өлшеу құралдарына, ӨОӘ құжаттарына және ӨОӘ қолдануды бақылаға қойылатын талаптарды белгілейді. Аталған стандарт жаңадан әзірленетін және қайта қаралатын ӨОӘ, оның ішінде сандық химиялық талдау әдістемесіне қолданылады. Стандарт қолданысқа енгізілгенге дейін әзірленген ӨОӘ құжаттар оларды қайта қарағанға дейін күшінде қалады.
ӨОӘ әзірлеу туралы шешім бұйымның (үрдістің) өлшенетін параметрлер номенклатурасына талдау жасағаннан кейін және стандартталғандар және аттестатталғандар арасынан ӨОӘ алдан-ала таңлап алғаннан кейін бұйымдарды немесе үрдістерді әзірлейдің ерте кезеңдерінде қабылданады.
ӨОӘ әзірлеу қажеттігі өлшеуді жүргізудің нақты шарттары үшін талап етілетін дәлдікпен өлшеу құралдарының жоқтығынан талап етілетін дәлдікті қамтамасыз ету мүмкін болмайтындығына, өлшеудің қателіктеріне ықпал ететін факторлар санының ұлғаюына, өлшеуді жүргіщу шарттарының күрделенуіне, өлшеудің дәлдігіне қойылатын талаптарды көтеруге, өлшеудің жанама әдістеріне негізделген өлшеу жүйелерін және кешендерін пайдалауға негізделген.
Өлшеу дәлдігінің нормалары ӨОӘ әзірленгенге дейін беріледі, ал ӨОӘ кепілді нақты дәлдігі оны әзірлеу үрдісінде және метрологиялық зерттеулерде анықталады.
2.18-2001 ҚР СТ талаптарына сәйкес ұйымдар мен кәсіпорындар төменде ұсынылған нысан бойынша мемлекеттік қадағалау саласында қолданылатын ӨОӘ құжаттарының тізбесін, 2.18-2001 ҚР СТ талаптарына сәйкес келмейтін ӨОӘ құжаттарын жеке алумен, жасауы тиіс.

ӨОӘ регламенттелген құжаттың атауы және белгілеу	Өлшенетін шаманың атауы	ӨОӘ мақсаты	Цех, учаске, технологиялық үрдіс	Аттестаттау туралы ақпарат

2.18-2001 ҚР СТ талаптарын қанағаттандырмайтын мемлекеттік метрологиялық қадағалауды қолдану саласында пайдаланылатын ӨОӘ құжаттар жойылуы немесе қайта қаралуы және аттестатталуы тиіс.
Егер кәсіпорын ӨОӘ аттестаттауды өз күшімен өткізуді болжайтын болса, онда кәсіпорынның ӨОӘ аттестаттауды өткізетін мамандарын және метрологиялық қызметтерді ӨОӘ аттестаттауды өткізу құқығына акредиттеуге арналған іс-шараларды дайындауды жоспарлау қажет.
57. Өлшеуді орындау әдістемелеріне құжаттар
«ҚР МӨЖ. Терминдер және анықтамалар» 2.1-2000 ҚР СТ сәйкес өлшеуді орындай әдістемесі – өлшеу кезінде олардың орындалуы қабылданған әдіске сәйкес кепілді әлдікпен қажетті өлшеу нәтижесін алуды қамтамасыз ететін операциялар мен ережелердің белгіленген жиынтығы.
Кепілді дәлдікпен, мүмкінді шектен аспайтын қателікпен алынған өлшеу нәтижесі өлшеу бірлігін қамтамасыз етудің маңызды шарттарының бірі болып табылады.
Анықтамадан ӨОӘ өлшеудің технологиялық үрдісі ұғымын беретіні көрінеді. Сондықтан ӨОӘ үрдіс ретінде және ӨОӘ құжат ретінде ажырату қажет.
ӨОӘ барлығы да ӨОӘ құжатпен регламенттелмеген және сипатталмаған. Қарапайым өлшеу құралдарының көмегімен шаманы тікелей өлшеу үшін (электр шамасын қалқанша құралмен және басқалармен өлшеу) құжатталған ӨОӘ талап етілмейді. Мұндай жағдайларда конструкторлық немесе технологиялық құжаттамада өлшеу құралдарының типтерін және негізгі метрологиялық сипаттамаларын көрсету жеткілікті болып табылады.
ӨОӘ құжатта регламенттеу қажеттігін тапсырыс беруші өнімді немесе объекті әзірлеу кезінде талап ете алады, ол туралы әзірлеуге техникалық тапсырмада көрсетіледі.
Қазіргі уақытта ӨОӘ әр түрлі техникалық құжаттамада регламенттеледі: стандарттарда немесе олардың тарауларын, техникалық шарттардың «Бақылау (сынау, талдау, өлшеу) әдістері» тарауында бұйымдарды пайдалану бойынша нұсқаулықтарда, технологиялық карталарда, технологиялық құжаттарда, фармокопеялық статьяларда.
Бұл құжаттарда өлшеуді орындаудың бірқатар талаптары қамтылған, бірақ өлшеу дәлдігінің көрсеткіштері тіралы мәліметтер жиі қамтылмайды.
Техникалық құжаттардың алуан түрлі болуы және өз уақытында осы құжаттар рәсімделген КҚБЖ «Конструкторлық құжаттаманың бірыңғай жүйесі), ТҚБЖ (Технологиялық құжаттаманың бірыңғай жүйесі), ӨТДБЖ (Өндірісті технологиялық дайындаудың бірыңғай жүйесі) стандарттарында ӨОӘ өзірлеуге және регламенттеуге қойылатын талаптардың жоқ болуы ӨОӘ өлшеу дәлдігінің кепілді көрсеткіштері туралы мәліметтерді көрсетпей физикалық шаманың маңызын анықтаумен немесе өлшеу әдісімен ауыстыруға әкеп соғады.
МӨЖ талаптарына сәйкес ӨОӘ техникалық құжаттама ӨОӘ талаптарын сақтаумен кепілдік берілетін өлшеу дәлдігінің көрсеткіштері міндетті түрде көрсетілуі тиіс.
Бұл кепілдік ӨОӘ алдын-ала зерттеу рәсімімен, ӨОӘ құжаттарға метрологиялық сараптама жасаумен және ӨОӘ кейінгі аттестаттаумен қамтамасыз етіледі.
ӨОӘ регламенттеу нысаны, оның барлық элементтеріне қойылатын талаптардың толықтығы мен айқындығы аталған әдістемеге берілетін өлшеу дәлдігінің көрсеткіштерімен өлшеу нәтижесін алу үшін аса маңызды.
ӨОӘ регламенттеу кезінде конструкторлық және технологиялық құжаттарда әдіске, құралдарға, шарттарға және өлшеу алгоритміне қойылатын талаптар 8.010-99 МСТ және 2.18-2001 ҚР СТ сәйкес болуы тиіс.
58. Өлшеуді орындау әдістемелерін жасау.
Өлшеуді орындау әдістемелерін (ӨОӘ) әзірлеу кезінде мына операцилар орындалады:
1) ӨОӘ әзірлеу үшін негізгі деректерді қалыптастыру;
2) ӨОӘ үшін әдістер мен өлшеу құралдарын таңдау;
3) өлшеуді дайындау және орындау, нәтижелерді өңдеу кезінде операциялардың дәйектілігін және мазмұнын белгілеу;
5) өлшеудің нәтижелерінен алынатын қателіктерді бақылаудың нормативтерін және рәсімдерін әзрлеу;
6) ӨОӘ құжатты әзірлеу;
7) ӨОӘ құжат жобасының метрологиялық сипаииамасы;
8) ӨОӘ метрологиялық аттестаттау және ӨОӘ өлшеу бірлігін қамтамасыз етудің Мемлекеттік жүйесінің тізіліміне енгізу.
59. Өлшеуді орындау әдістемелеріне құжаттты жасау
ӨОӘ күрделілігіне және қолдану саласына байланысты жеке құжатта( стандартта, нұсқаулықта,ұсыныста) немесе құжаттың тарауында немесе бөлігінде (стандарттың тарауында, техникалық шарттарда,конструкторлық немесе технологиялық құжатта) баяндалады.
Олар арқылы ӨОӘ іске асырылатын өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларын есепке алу тәсілдері бойынша қателіктердің кепілді сипаттамалары өлшеу құралдарының және көмекші техникалық құрылғылардың кез келген данасын қолдану мүмкіндігін ескере отырып белгіленетін типтік ӨОӘ және қателіктерінің кепілді сипаттамалары өлшеу құралдарының, көмекші техникалық құрылғылардың нақты данасының дербес қасиеттерін ескере отырып белгіленетін дербес ӨОӘ болып бөлінеді
ӨОӘ регламенттейтін құжаттың мазмұны
мынадай болуы тиіс.
ӨОӘ белгілеуде ӨОӘ қолдану саласы, өлшенетін шаманың атауы және сипаттамасы,егер олар өлшеу қателіктеріне ықпал ететін болса, өлшеу обьектісінің сипаттамасы көрсетіледі.
Өлшеу шарттары номиналдық мағына немесе ықпал ететін шамалардың мүмкінді мағынасының диапазоны шекарасының түрінде беріледі.
Өлшеу қателіктеріне қойылатын талаптар оның жоғарыда сипатталған барлық құрамдас бөліктерін ескере отырып белгіленеді.