Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: Қазақстан республикасында инклюзивті қоғамды дамыту балалар үшін бірігейік

Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: ҚазаҚстан республикасында инклюзивті ҚоғаМды даМыту
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік 
инклюзия мен теңдік мүмкіндіктерін дамы-
ту бойынша жасалып жатқан іс-әрекеттер 
мүгедектігі бар балалардың мүдделерін тікелей 
қозғайтын бірқатар заңнамалық актілерді 
әзірлеуге ықпал етті. Арнайы заңнама тегін 
білім алу (осы санатқа жататын балалардың ба-
стауыш, орта және кәсіби оқу, сондай-ақ тегін 
жоғары білім алу), медициналық мекемелерде 
мамандандырылған ем алу, қызмет көрсету, 
материалдық көмек және әлеуметтік қолдау алу 
құқығын қарастырады. Ерекше мұқтаждықтары 
бар адамдар үшін қызмеке қолжетімділікті 
қамтамасыз ету саласындағы құрылыс нор-
малары мен стандарттарына байланысты 
заңнамалық актілер мүгедектігі бар балалардың 
барлық мұқтаждықтарын көрсетпейді, бірақ 
олардың мұқтаждықтарын жанама түрде есеп-
ке алады. Соңғы екі онжылдық ішінде адам 
құқықтарына, оның ішінде мүгедектігі бар 
балаларға қатысты қабылданған заңдар мен 
ережелер мүгедектігі бар балаларды әлеуметтік 
қорғау үшін берік негізбен қамтамасыз етіп 
қана қоймайды, сонымен қатар Қазақстанда 
әлеуметтік жұмыс тұжырымдамасын енгізген 
кезде осы санаттағы адамдардың бетпе-
бет келетін проблемалары мен ерекше 
мұқтаждықтарын көрсетеді. Өзінің мүгедектігі 
бар адамдар мен балалардың мұқтаждықтарын 
қанағаттандыруға бағытталған күш-жігерін 
растау мақсатында Қазақстан 2008 жылы 11 
желтоқсанда БҰҰ Мүгедектер құқықтары тура-
лы конвенциясына қол қойды. 
Қазақстан неғұрлым толық және жалпыны 
тегіс қамтитын заңнамалық базаны әзірлеуге 
қосымша мүгедектігі бар балаларға қатысты 
да бірқатар нормативтік өзгерістер енгізді. 
Қазақстан жүктіліктің бастапқы кезеңінде 
мүгедектікті уақытылы анықтауға ықпал 
ететін жаңа ережелерді қабылдады. Жаңа 
ережелер босанғанға дейінгі, перинаталды 
және неонаталды скринингтерге қатысты. 
Жаңа әдіс сонымен қатар бала жастағы ауру-
лар мен балалардың нәресте кезінен даму-
ын ықпалдастырып жүргізу үшін де енгізілді. 
Білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік 
қорғау секілді секторлар жаңа белеске өтіп, 
мүгедектігі бар балаларды анықтау, қорғау, 
қоғам өміріне араластыру және оларға тең 
мүмкіндіктерді қамтамасыз ету тұрғысынан 
өзіне жаңа рөлдерді қабылдады. Білім беру 
секторындағы педагогикалық бағалаулар 
дамудағы кешеуілдеу фактілерін анықтауға 
көмектесті. Әлеуметтік қорғау секторында бала 
мүгедектігінің деңгейі оның ауырлығына сүйене 
отырып бағаланады, сондай-ақ бір бөлігі 
еңбек нарығына араластыру болып табылатын 
әлеуметтік инклюзия келешегі бағаланады. 
Секторлар арасындағы күш-жігер біріктіріліп, 
сәби шақта даму қаупін анықтау үшін балаларға 
жаппай стандартты скрининг жүргізу басталды, 
ол адамның өмір бойында қоғамға интеграция-
лануы үшін стратегия әзірлеуге көмектеседі. 
Соңғы он жылда балалар мүгедектігі 
жағдайларына мониторинг жүргізу айтарлықтай 
жақсарды. 2005-2012 жж. кезеңінде еліміз 
бойынша тіркелген мүгедектігі бар балалар 
саны артты, бұл Қазақстан Республикасындағы 
мүгедектігі бар балалардың нақты және салы-
стырмалы санының өсуін ғана көрсетпейді, со-
нымен қатар мүгедектігі бар балаларды анықтау, 
тіркеу және кейіннен қорғау жағдайларының 
да артқанын көрсетеді. Мүгедектікке байланы-
сты әлеуметтік таңбаның басылуы азайғанына 
қарамастан, мүгедектігі бар балаларды жете 
есепке алмау фактілері әлі де сақталып отыр. 
Көптеген адамдардың билік органдарына рес-
ми хабарланбаған және мүгедектігі бар адам 
ретінде тіркелмеген «жасырын мүгедектігі» бар 
екеніне бірқатар дәлелдер бар. Қазақстан бой-
ынша мүгедектігі бар балаларды бөлу халықтың 
жалпы құрылымына сәйкес келеді, мүгедектігі 
бар балалардың неғұрлым абсолютті саны халық 
ең көп қоныстанған өңірлерде (Қарағанды, 
Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан об-
лыстарында) тіркелген. Мүгедектігі бар бала-
ларды тіркеу көрсеткіштерінің артуы бүкіл ел 
бойынша көптеген балалардың мемлекеттік 
қызметтермен және тиісті жеңілдіктермен 
қамтылғанын көрсетеді. Сөйтіп, денсаулық 
сақтау жүйесінің деректері 16 жасқа толмаған 
барлық мүгедектігі бар балалардың 88,2%-
ы алғашқы медициналық-санитарлық 
жәрдем көрсету емханаларында тіркелгенін, 
мүгедектігі бар балалардың 96%-дан астамы 
мемлекеттік жәрдемақы алатынын көрсетеді. 
Осы қызметтерді пайдалану деңгейі жақсы 
әсер қалдырып, соңғы жылдарда жағдайдың 
айтарлықтай жақсарғанын көрсететініне 
қарамастан, елдегі балалардың белгілі бір үлесі 
оларға заңмен кепілдендірілген жеңілдікті және 
қызметтерді пайдаланбайтыны туралы дерек-
тер бар. Сондықтан мемлекеттік жәрдемақы ал-
майтын мүгедектігі бар балалардың санын үнемі 
бақылап отыру және оған кедергі келтіретін 
себептерді уақытылы анықтау маңызды. 
Мүгедектігі бар балаларға инклюзивті 
білім беру және оларға тең мүмкіндіктерді 
қамтамасыз ету Қазақстан қол жеткізген 
көптеген нәтижелердің тағы бір саласы болып 
табылады. Мүгедектігі бар балалар мүгедектік 
7

деңгейіне байланысты жалпы, инклюзивті не-
месе арнайы мектепке дейінгі, бастауыш не-
месе институционалдық әлеуметтік мекеме-
лерге бара алады. Көптеген мүдделі адамдар, 
оның ішінде мұғалімдер, мүгедектігі бар және 
мүгедектігі жоқ балалардың ата-аналары, 
сондай-ақ мемлекеттік органдардың өкілдері 
инклюзивті сыныптар мүгедектігі бар оқушылар 
үшін ең жақсы білім беру ортасын қамтамасыз 
етеді деп санайды. Мұнымен қатар мүгедектігі 
бар балаларды жалпы білім беру мектептеріне 
тарту міндетті түзету, педагогикалық және 
психологиялық көмек тұрғысынан үлкен күш-
жігерді талап етеді. Сонымен қатар мүгедектігі 
бар балаларды біліммен қамту деректері мен 
көрсеткіштерінің жоқтығын ескере отырып, 
мүгедектігі бар балаларды жалпы білім беретін 
оқу орындарына араластыруда жағдайдың нақты 
жақсарғанын бағалау қиын. Дей тұрғанмен, 
орта және орта кәсіптік білім беру саласында 
белгілі бір ілгерілеушіліктер бар. Сөйтіп, 2002 – 
2012 жж. техникалық және орта кәсіптік білім 
беретін оқу орындарына баратын мүгедектігі 
бар және дамуында мүмкіндіктері шектеулі ба-
лалар саны артты. Мүгедектігі бар балалар үшін 
білім беру тегін болып табылғанымен, соңғы 
деректер квота бойынша білім беру грантын 
алуға өтінім берген мүгедектігі бар балалардың 
85%-ы ғана оны 2012 жылы алғанын көрсетеді. 
Бұл кәсіптік-техникалық және жоғары оқу 
орындарында оқумен қамтылған мүгедектігі 
бар балалардың санының өсіп отырғанына 
қарамастан, мүгедектігі бар балалардың білім 
алу жүйесіне интеграциялануы үшін әрі қарайғы 
шараларды қабылдау қажеттігі туралы дабыл 
қағады. 
Статистикалық деректер мен зерттелген ма-
териалдарда анықталған көптеген үрдістерді 
фокус-топтардағы талқылауларға қатысқандар 
мен сұралған респонденттер растады. 
Қазақстан Республикасында балаларды қорғау 
жүйесінде бұрынғыша қандай олқылықтар 
бар екенін анықтау үшін бес өңірде (Астана 
және Алматы ққ., Қарағанды, Қызылорда және 
Шығыс Қазақстан облыстарында) фокус-топ-
тарда тоғыз талқылау және 33 егжей-тегжейлі 
сұхбат жүргізілді. Қатысушылардың пікірлері 
мүгедектігі бар балаларға қатысты бірнеше 
негізгі бағыттар әлі де болса ел үшін өзекті бо-
лып табылады деген ұстанымға саяды.
Инклюзивті білім беру тұрғысынан респон-
денттер мынадай мәселелерді талқылады: 
1) білім беру мекемелері жаңартылуға және 
мүгедектігі бар балаларды қабылдау үшін қайта 
жабдықтаруға тиіс; 
2) инклюзивті мектептер мен сыныптар-
да жұмыс істеу үшін мұғалімнің көмекшісін, 
логопедтерді, физиотерапевтерді және т.б. қоса 
алғанда мамандандырылған қызметкерлерді 
енгізу қажет;
3) «оқушы-мұғалім» арасалмағының неғұрлым 
төмен болуы мүгедектігі бар балалардың білім 
алуға ықпалдасуындағы табыстарға ықпал 
етеді;
4) мүгедектігі бар балаларға қолайлы білім беру 
қарқынын қамтамасыз ету үшін мұғалімдерге 
мүгедектігі бар балаларға арналған ар-
найы жеке оқу бағдарламалары, білім беру 
саласындағы жұмыс жоспарлары және жоспар-
лар қажет; 
5) оқушылар мен олардың ата-аналары мүгедек 
балаларды сыныпқа апаруға бағдар ұстауға 
және дайын болуға тиіс.
Денсаулық сақтау саласына келетін болсақ, 
фокус-топтар мен респонденттер мынадай үш 
негізгі мәселені атап көрсетті: 
1) медициналық мекемелерге қолжетімділік;
2) тиісті босанғанға дейінгі скрининг пен пост-
диагностикалық консультацияларды қоса 
алғанда, сапалы медициналық қызметтің болуы; 
3) медициналық қызмет көрсетуге арналған 
әлеуметтік қорғау шараларына қолжетімділік. 
Әлеуметтік қатысу саласында көптеген ре-
спонденттер соңғы көптеген жылдар ішінде 
мүгедектігі бар адамдардың өмірінде бо-
лып жатқан айқын жақсару жағдайларын 
атап көрсетті. Респонденттер мүгедек емес 
балалардың әдетте мүгедектігі бар балалар-
мен ашық қарым-қатынас жасауға бейім 
екенін, әлеуметтік таңба белгілі бір деңгейде 
мұндай балалардың толымды өмір сүруі шек-
телген деп санайтын ата-аналар немесе билік 
органдарының өкілдерінен шығатынын хабар-
лады. 
Әлеуметтік қорғау респонденттер талқылаған 
әлеуметтік инклюзияның тағы бір саласы болып 
табылады. 
Ата-аналар мен қызмет көрсететін ұйымдар 
мыналарды хабарлады: 
1) мүгедектігі бар балаларға қомқорлық жа-
сау қымбат болып табылады, осыған орай 
мемлекеттік жәрдемақылар қажет болып табы-
лады;
2) жәрдемақылар пакеті көлемінің қомақты 
болуына қарамастан, көптеген отбасылар бюд-
8

Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: ҚазаҚстан республикасында инклюзивті ҚоғаМды даМыту
жет қаражатының тапшылығын бастан кешіріп 
отыр, өйткені олардың балаларына көрсетілетін 
белгілі бір қызметтер немесе материалдық 
қажеттіліктер қолдағы бар жеңілдіктермен 
қамтылмаған; 
3) мемлекеттік органдар жәрдемақылар мен 
жеңілдіктерді пайдалану тиімділігін шектейтін 
әлеуметтік қорғау шараларына қалай рұқсат алу 
және оларды тиімді пайдалану туралы шектеулі 
ақпарат ұсынады. 
Ең ақырында, респонденттер мүгедектігі бар 
балалардың құқықтарын заңнамалық және 
нормативтік-құқықтық база арқылы қорғау 
мәселесін талқылады.
Респонденттер анық негіздемелер 
әзірлеу саласында айтарлықтай жақсару 
жағдайларының бар екенін, бірақ оны іске 
асыру проблема болып қала беретінін атап 
көрсетті, өйткені: 
1) баланы мүгедектігі бар ретінде тану үшін 
Қазақстанда қабылданған стандарттардың 
халықаралық стандарттарға қарағанда 
мейлінше қатал бірнеше белгілері 
болғандықтан, мүгедектікті анықтаудың 
қолданыстағы критерийлері кейбір балалардың 
әлеуметтік артықшылықтарға қолжетімділігін 
алып тастауы мүмкін; 
2) елдің көптеген өңірлерінде, әсіресе медици-
на мен білім беру салаларында мамандар мен 
жабдықтар анық жетіспейтін ауылдық аудан-
дарда ақша қаражаты мен адам ресурстары 
бұрынғысынша жеткіліксіз;
3) қызметпен қамтуды кеңейтуге арналған 
қаржыландыру құрылымы (мысалы, мемлекеттік 
органдардың қоғамдық ұйымдарының қосалқы 
мердігерлігі арқылы) жүйелі және қолжетімді 
қызметті қамтамасыз ету үшін нақтыланып, 
түзетілуі тиіс. 
Құжаттарға, фокус-топтардағы талқылауларға 
және респонденттердің сауалдамаларына тал-
дау жүргізу барысында жинақталған ақпарат 
негізінде Қазақстан Республикасындағы 
мүгедек балаларды әлеуметтік интеграциялау 
және оларға тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету 
саласындағы ілгерілеушіліктер үшін бірнеше 
негізгі салалар анықталуы мүмкін. Төменде 
Қазақстанның мүгедектігі бар балалардың 
мейлінше әлеуметтік интеграциялануына және 
оларға тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге 
ықпал ете алатынына қатысты ұсынымдардың 
қысқаша жиынтығы мазмұндалған.

жүктеу/скачать 3,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: