Microsoft Word Послед doc
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| холодна.
4) рода и вида: сыгын – анъ «марал – зверь»; кайынъ - агаш «береза – дерево; адам - колхозчы «мой отец – колхозник» - деп бастауыш пен баяндауыштың жасалуының 4 түрін көрсетеді, біз есімді баяндауыштарын мысал ретінде алдық. Демек, автор есімнен болған «соок», «анъ», «агаш» баяндауыштарын, яғни сын есімді, зат есімді баяндауыштарын келтіреді, бірақ бұл жерде етістікті, есімді баяндауыштар деп бөлмейді [23, 225-226 бб.]. Осы бөлімінің «Сказуемое» деген тараушасында: «- Глагольное сказуемое; - именное сказуемое; - причастное сказуемое; - именное составное сказуемое; - причастное сказуемое составное – причастие + связка; - составное именное сказуемое со связкой тур; - составное именное сказуемое с глаголом-связкой э чисто именное сказуемое; - отрицательная форма именных сказуемых; - именное сказуемое бар и дъок» - деп баяндауыштардың түрлерін көрсетеді. Н.П. Дыренкова: «Простое именное сказуемое может быть чисто именным, т.е. быть выражено именем, и причастным. Чисто именное сказуемое выражается любым именем» - деп зат есімнен, сын есімнен, есімдіктен, есептік сан есімнен, «специальным именем количественным»: Алтай ичинде көлдөр көп «на Алтае много озер (озер много)», «именами бар и дъок» түрлерін мысалдар арқылы көрсетеді. -Зат есімнен жасалған баяндауыш: Кадын – турген суу «Катунь – быстрая река»; -сын есімнен: кышкы кун кыска, кышкы тун узун «зимний день короток, зимняя ночь длинна; -есімдіктен: менинъ ижемчилу унаганым ол «мой верный друг – он; -есептік сан есімнен: уч катап уч – тогус «трижды три – девять» [23, 234-241 бб.]. Түрколог ғалым А.М. Щербак өзінің «Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков» деген еңбегінде: «У тюркологов спор о том, что раньше имя или глагол, лишен той остроты, которую он приобрел в кругу индоевропеистов. На протяжении нескольких тысячилетий тюркологи неизменно подчеркивали господствующее положение имени и воспринимали как само собой разумеющееся, довольно позднее морфологическое выделение глагола» [24, 11 б.] – деп есім мен етістіктің қайсысы бұрын пайда болғанын, сөз таптарының сөз табы ретінде қалыптасуы туралы түркологиядағы пікірлерге назар аударғанымен, өзінің нақты шешімін айта алмайды. Сондай-ақ ғалымның мына пікірі есімді сөйлемдердің бұрын пайда болғандығын толық анықтайды: «Сложным, но не принципиальным для нас является вопрос о правомерности и обоснованности выдвинутой несколько десятилетий тому 25 назад гипотезы о поссесивной природе предикативных отношений в реконструктируемой модели пратюркского именного предложения. Сопоставляя материалы алтайских языков и анализируя особенности их структуры, Г. Винклер сделал вывод, что древнейшим и исходным для названных языков является предложение с поссесивной связью [24, 11-12 бб.]. Мұнда автор Г. Винклердің шешімін қолдай отырып, есімді сөйлемдердің бұрын пайда болғандығына күманданбайды жəне есімді сөйлемдердегі предикативті қатынастардың əлсіздігін атап өтеді. Құрмалас сөйлемдер туралы П.М. Мелиоранский, А.П. Поцелуевский, В.А. Гордлевский, А. Боровков, Н.К. Дмитриев, И.А. Батманов, Е.И. Убрятова, Н.А. Баскаков, Н.П. Дыренкова сияқты ғалымдардың еңбектерінен оқуға болады. Енді түркітанудағы есімді құрмалас сөйлемдер туралы пікір қозғаған ғалымдардың еңбектеріне назар аударсақ. А.П. Поцелуевский «Основы синтаксиса туркменского литературного языка» деген еңбегінде «Особые типы именных предложений» [25] деген тарауша береді. А.П. Поцелуевский де В.А. Гордлевский, А. Боровков сияқты құрмалас сөйлем түрінен сабақтас құрмалас сөйлем түрін ғана көрсетіп: «Сложноподчиненным называется такое предложение, в котором наряду с главным, или независимым суждением имеется еще одно или несколько подчиненых, или зависимых суждений» - деп сабақтас құрмалас сөйлемде басыңқы сөйлеммен қатар тағы бір немесе бірнеше бағыныңқы сөйлемнің болатынын сөз етеді. Құрмалас сөйлем баяндауыштарын: - простые предложения с отглагольными формами слов; - простые предложения с причастными формами слов; - простые предложения с инфинитивом; - простые предложения с прочими глагольно-именными формами – деп бөлген. Дегенмен баяндауыштың соңғы жасалуында «глагольно-именными» деген атауында есімді (именными) деген сөзі қосарланып тұр. А.П. Поцелуевский: «Отглагольная форма на «дык-дик» в настоящее время чаще всего употребляется в роли существительного: случай употребления ее в качестве собственно причастия сравнительно редки» - дей отыра, «дык-дик» жұрнақтарының есімді сөйлемге жататынын ескертеді [18, 229-232 бб.]. А. Боровков, В.А. Гордлевскийлерге қарағанда А.П. Поцелуевский жалпы есімді сөйлемді, есімді жай сөйлем, құрмалас сөйлемдер құрамында да есімді сөйлемдерді қөрсетіп, өз еңбегінде автор: Предикат именного предложения, особые типы именных предложений, сложноподчиненные предложения, именнные предложения со словом диймек в качестве предиката деген атаулармен береді. Ғалым түрікмен тіліндегі есімді сөйлемді екіге бөліп көрсеткен: именные предложения со словами «бар» и «ек» в качестве предиката – деп «бар» «жоқ» сөзді сөйлемдерді есімді сөйлемдерге жатқызады. Құрмалас сөйлемдер ретінде мысалы: Паны дүнйə гелдик, екдан бар болып, «Мы пришли в жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|