Microsoft Word Послед doc

26
затларымызды алып, соган ялы сойдылар. «Воры... взяв все наши вещи, 
облупили нас, как липку. Егер осы сөйлемдерді талдасақ, бірінші сөйлем 
сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауыш бар болып негізгі сөзге көсемше 
тұлғалы көмекші етістіктің ықпалынан есімді аралас сөйлем жасалған, екінші 
сөйлем қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас сөйлемге жатады [18, 224-225 бб.]. 
Сондай-ақ автор осы еңбегінің «Сложноподчиненые предложения» деген 
тарауында: «Зависимым может быть не только глагольное предложение, но и 
именное. Зависимые именные предложения входят в состав главного, замещая 
отдельные его члены. Так, например, в сложном предложении: Гамзасы ок, 
кирпиги пейкамы гөрдим бу гиже. «Я сегодня ночью видел красавицу, у которой 
брови, как стрелы, а ресницы подобны наконечникам стрел [18, 230 б.] - есімді 
сөйлемдер: гамзасы ок («ее брови стрелы) жəне кирпиги пейкам («ее ресницы-
наконечники стрел)- басыңқы сөйлемнің баяндауышына тура толықтауыш 
болып тұрғанын көрсетіп, бағыныңқы сыңарының баяндауышы тек қана 
етістікті сөйлем емес, есімді сөйлем де болатынын ескертеді. Демек, 
түркітануда есімді сөйлем мəселесін алғаш рет зерттеген А.П. Поцелуевский 
болды.
А.Н. Кононов өз еңбегінде жай сөйлемдерді: повествовательные 
предложение, вопросительное предложение, модальное предложение, ал 
құрылымына қарай двусоставное, односоставное, простое распространенное 
предложение, второстепенные члены предложения, неполное предложение-деп 
бөліп қарастырды.
Құрмалас сөйлемдерді: 
-сложносочиненное предложение;
-сложноподчиненное предложение;
-сложноподчиненное предложение с союзными словами - деп үш топқа 
бөліп қарастырды. Автор: «Сложносочиненное предложение состоит из двух 
или 
нескольких 
простых 
предложений, 
которые 
могут 
быть 
нераспространенными 
и 
распространенными, 
с 
простыми 
членами 
предложения, или с развернутыми членами предложения, полными или 
неполными, двусоставными или односоставными». Демек, құрмалас сөйлемдер 
əр түрлі жай сөйлемдерден құралатынын көрсетеді [26, 227 б.].
Бұл анықтамадан біз А.Н. Кононовтың пікірі бойынша құрмалас сөйлем 
оның ішінде салаластың құрылымы жай сөйлемге ұқсас болып келетінін, 
сондай-ақ салалас сөйлемнің құрылымы жай сөйлемдер сияқты жалаң, 
жайылма, толымды, толымсыз, жақты немесе жақсыз, бірақ бұл жерде автор 
есімді құрмалас сөйлемдер туралы пікірін білдірмейді. Дегенмен ғалымның 
еңбегінен мына мысалдарды келтірсек: «Кеча коронғу, қор еғмыңда (С. Аний) –
ночь темна, идет снег. Онла бошлиғи – Зуннунхужа, рузғарни кампир 
бошқаради – Глава семьи – Зуннун-ходжа, хозяйство ведет старуха» [27]. Осы 
екі сөйлемнің бірінші сөйлемдерінің баяндауыштары қараңғы – сын есімі жəне 
Зуннунхуджа – жалқы есімі арқылы есімді сөйлемдер жасалған. 

27
А.Н. Кононов та жоғарыдағы авторлар сияқты сабақтас құрмалас сөйлемге 
көп көңіл бөліп, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы туралы: «сказуемое 
придаточного предложения выражаются:
1) прошедшим временем условного наклонения; 
2) настоящим- будущим временем условного наклонения; 
3) формами условной модальности» [27, 409 б.].
Автордың бұл пікірінен, əрине, сабақтас құрмалас сөйлемнің 
баяндауыштары тек етістіктен болатынын байқаймыз.
Н.А. Баскаков құрмалас сөйлемдерді басқа ғалымдарға қарағанда тереңінен 
зерттеп, салалас, сабақтас, аралас құрмалас сөйлем деп 3 топқа бөліп, 
əрқайсысының өзіндік белгілерін атап көрсетті. Сонымен бірге құрмалас 
сөйлемнің бұл түрлерін іштей тағы да бірнеше түрлерге бөлді. Н.А. Баскаков та өз 
еңбегінде салалас құрмалас сөйлемнің жасалуын тек етістікті сөйлемдер арқылы 
көрсеткен. Демек, есімді сөйлемдер туралы пікір қозғалмаған [28, 236 б.].
ХІХ ғасырдың 60-80 жылдары орыс тіл білімінің өкілдері А.А. Потебня, 
Ф.И. Буслаев, Ф.Ф. Фортунатов жəне Потебняның шəкірті Д.Н. Овсянико-
Куликовский етістікті жақтаушылардың бірі болып саналды.
А.А. Потебня: «...предложение невозможно (кроме случая опущения 
глагола) без verbum finitum, само по себе без verbum finitum составляет 
предложение» [29, 310 б.]. Осы пікірін «Мысль и язык» деген еңбегінде 
басқаша білдірді: « Для нас предложение немыслимо без подлежащего и 
сказуемого. Подлежащее может быть только в именительном падеже и 
сказуемое невозможно без глагола; мы можем не выражать этого глагола, но 
мы чувствуем его присутствие, мы различаем сказуемостное (предикативное) 
отношение от определительного» - осылай автор сөйлемнің басымдық күші 
баяндауышта екендігін сеніммен айтады [30, 110 б.]. А.А. Потебня орыс 
тіліндегі етістіктің тарихи жағын зерттеу барысында: «В русском языке по 
направлению к нашему времени увеличивается противоположность имени и 
глагола» [29, 84 б.] - дей отыра, сондай-ақ: «Высказывая вышеприведенное 
мнение о невозможности в наших языках предложения без глагола, я не 
утверждал, что vb fin есть явление первобытное, и не отвергал возможности 
найти под последним наслоением этих языков следы другого порядка вещей» 
[29, 84 б.] – деп есімдер мен етістіктер арасында қарама-қайшылықтардың 
көбеюінің, дегенмен автордың есімді сөйлемдер туралы əлі толық пікірге 
тоқталмағандығын көреміз. 
Автордың «Из записок по русской грамматике»деген еңбегінде тілдегі 
лексикалық, грамматикалық көріністердің қалыптасуы туралы: «… На основе 
сравнительного изучения памятников славянской письменности приходил к 
выводу: по направлению к прошлому уменьшается различие между именным 
существительным и прилагательным, уменьшается «гегемония глагола в 
предложении, уменьшается и постепенно сходит, но не удельный вес 
гипотаксиса и увеличивается удельный вес паратаксиса» [29, 75 б.] – дей отыра, 
тарихи ескерткіштер тілдерінде есімдердің басым екенін, ал етістіктердің 
сөйлемдерде «гегемониясының» азаюының, тіпті қолданыстан кетуін жəне 

28
тарихи жағынан есімді сөйлемдердің бұрын қалыптасты деген ойын да 
білдіреді.
В.В. Виноградов А.А. Потебняның теориясы бойынша мынадай 
көзқарастарын айтты: «Глагол, по Потебне, - это высшая, наиболее 
отвлеченная, наиболее конструктивная и прогрессирующая категория языка» 
[31, 338 б.] - деп, А.А. Потебня В. Гумбольд пен Штейнтальдың көзқарастарына 
сүйене отырып, етістіктің өзіндік теориясын шығарғанын сөз етеді. 
В.В. Виноградов «Русский язык» деген еңбегінің «Глагол» деген 
бөлімінде: «Глагол – самая сложная и самая емкая грамматическая категория 
русского языка. Глагол наиболее конструктивен по сравнению со всеми 
другими категориями частей речи» [31, 337 б.] - деп етістіктің басқа сөз 
таптарынан ең күрделі, ең сиымды грамматикалық категория жəне басқа сөз 
таптарымен салыстырғанда ерекше екендігін атап өтеді. Осы еңбегінде автор 
есім мен етістікті бөлу туралы бұрыннан айтылып келе жатқанымен, жалпы бұл 
мəселе ХVІІІ ғасырдан бастап қолға алынғанын сөз етеді. Сондай-ақ автор 
етістік сөз табы туралы орыс тіл білімінде əр түрлі пікірлердің орын алғанын, 
соның негізінде Фортунатов мектебі етістік сөз табын сөз табы емес, сонымен 
бірге етістікке сөз табы ретінде көңіл аударылмағанын ескертеді. Содан кейін 
автор ойын былай жалғастырады: «Впрочем, в последнее время, все 
представители фортунатовской школы постепенно вернулись к признанию 
глагола самостоятельной грамматической категорией. Глаголу были 
возвращены все права и в морфологии. Оказалось, что другой путь изучения 
русского глагола шире и надежнее» [31, 337 б.] – бұл пікірінен біз есімдерге 
қарағанда етістік туралы пікірлер əр түрлі екенін байқаймыз. 
В.В. Виноградов: «С организацией глагола был связан переход от древнего 
именного строя предложения к глагольному. В своей эволюции глагол все 
более и более развивает энергию отвлеченности» [31, 338 б.]. Автордың бұл 
пікірінен есімді сөйлемдердің бұрын қалыптасқандығын мойындайтынын, бірақ 
етістіктердің тез қарқынмен көбеюінің жəне олардың қолданылу аясының да 
артуын байқаймыз. Ал автордың мына пікірінен: «Дальнейшая история глагола 
– история вытеснения им имен с основных грамматических позиций, история 
отглаголивания других категорий, история роста глагольных типов 
предложения за счет номинативных, именных. Категория действия, процесса, 
силы, энергии все более и более ограничивает сферу именных категорий. Она 
содействует логической концентрации речи, устраняя раздробленность 
элементов предложения» [31, 338 б.] – енді етістікті сөйлемдер есімді 
сөйлемдерді ығыстырып жəне басқа категориялардың да етістікке айналуын 
байқаймыз. Дегенмен, автор осы еңбегінде қазіргі орыс тіл білімінде 
«смысловая емкость имен возрастает. Расширяют свои значения и имена 
действия» - деп мына мысалдарды береді: «Устройство на работу» - взрывное 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: