Микробиология
жүктеу/скачать 3,31 Mb.
|
| Протеазалар. Осындай токсиндерге ботулиндік және сіреспелік нейротоксиндер және де В.anthracis-тің леталдық факторы жатады. Ботулотоксин (Bo NT) және тетаноспазмин (Te NT) цинк-металоэндопротеазаларға жатады. Бұл функциялық блокаторлар. Олар құрылысы бойынша ұқсас, бірақ макроорганизмге ену тәсілі бойынша ерекшеленеді. Ботулотоксин тағамдық ботулизм кезінде макроорганизмге, ал нәрестелерге құрамында бір немесе бірнеше ақуыздар бар үлкен кешендер түрінде энтеральді жолмен енеді, олар асқазан-ішек арнасында токсиннің төзімділігін қамтамасыз етеді. Ақуыздармен кешендер құрылмай тұрғанде C.tetani-дің ең алғашқы вегетативті түрлерімен тетаноспазмин түзіледі. Нейротоксиннің екеуі де протеолиттік ыдырау жолымен белсенділігі күшейіп ірімолекулалы белсенсіз полипептидтер түрінде синтезделеді. Нейротоксиндердің әрбір белсенді молекуласының құрамына жасушамен байланысу үшін қажетті және транслокациялауға жауап беретін домендерден тұратын ауыр тізбекше, және де протеазалық белсенділігі бар жеңіл тізбекше енеді. Синаптикалық көпіршіктерді перисимпатикалық плазматикалық мембраналармен түйістіріп және байланыстырғаннан кейін нейромедиатор босанып шығуы үшін жасушадағы бір топ ақуыздар токсиндердің нысанасы болып табылады. Ботулотоксин перифериялық нерв жүйесінің қозғаушы нейрондарының перисинаптикалық мембранасының бетіндегі рецепторлармен байланысады және нейрондардағы ақуыздардың протеолизін қоздырады. Бұл ацетилхолиннің секрециялануын тежеуге әкеледі де, бұлшық еттердің жиырылуына кедергі жасайды, нәтижесінде перифериялық нервтердің солғын салдануының дамуы байқалады.
Тетаноспазмин алдымен мотонейрондардың перисинаптикалық мембрана-сындағы рецпторлармен байланысады, содан кейін везикулярлық кері тасымал көмегімен жұлынға ауысады, сол жерде тежеуіш және қосылғыш нейрондарға енуі мүмкін. Осы нейрондардағы везикулоассоциацияланған мембраналық протеин мен синаптобревиннің ыдырауы ингибиторлық нейротрансмиттерлердің – глицин және гамма-аминобуторлы қышқылдың тосқалдануына әкеледі де, мотонейрондардың аса қозушылығын тудырады және бұлшық еттің тұрақты тырысып қалуына (спастикалық сал болу) әкеледі. Ол ацетилхолиннің бедсенділігін жоятын ингибитор болып табылады. Келтірілген токсиндер супертоксиндерге жатады, өйткені олардың ақуыздарға тән мүмкін болатын максимальді молекулалық массасы және соған сәйкес улық қасиеттері болады. Олар ең күшті биологиялық улар. Күйдіргі токсині ең көп зерттелген үшқұрамды А1-В-А2 токсиндерге жатады. Оның негізгі нысанасы макрофагтар, және де жоғарғы аффинды рецепторлары бар оған ұқсас жасушалар. Протективті антиген болып табылатын токсиннің ортақ В-суббірлігі ферменттік суббірліктердің жасуша цитолизіне бірыңғай ену механизмін қамтамасыз етеді, бұл оларға синергидті әсер ету үшін қажет. Алғашқыда протективті антиген эукариоттық жасушалардың аффинды рецепторларымен байланысады. Содан кейін нысана-жасуша протеазалары-фуриннің әсерінен одан молекулалық массасы 63 кД (ПА63) болатын белсенді түрі пайда болады.Ол летальдық фактор (А1) мен ісіктік факторды(А2) байланыстырып гептамерлер түзеді де, pH иондарын өткізуші (катиноселективті) арналарды қалыптастыруға және рецепторлық эндоцитоз жолымен жасуша цитолизіне А1 және А2 тасымалдауға қатысады. Летальдық токсин – металло-протеаза, оның нысанасы – протеинкиназалардың митогенанбелсендірушікиназа. Ол жасушаішілік қышқылды қоршау арқылы прелизосомалық кеңістіктен лизосомаға ауыса отырып, бірнеше минут бойы әсер етеді. Леталдық фактордың әсер етуі макрофагтар мен нейтрофилдерде оттектің белсенді түрінің өндірілуімен көрініс береді де, макрофагтарда асқын тотық қосындылары көбейіп, макрофагтың деструкциялануына әкеледі(цитотоксикалық әсер). Ісіктік фактор белсенсіз түрдегі микробтармен түзілетін, биохимиялық тұрғыдан кальциге және кальмодулинге тәуелді аденилатциклаза болып табылады. Бактерияларда болмайтын эукариоттардың ақуызымен – кальмодулинімен жасуша ішінде жанасқанда оның белсенділігі артады. Оның нысанасы АТФ болып табылады. Аденилатциклаза екіншілік мессенджерлердің синтезделуін индуцирлейді. Оларды зертханалық жағдайда Буавен (A.Boivin) және Месробяну (L.Mesrobeanu) әдісі бойынша үшхлорсутек қышқылымен өңдеу жолымен алуға болады. Толықты антиген, Буавен антигенінің құрамында 10%-ға дейін ақуыз болады. Ол грам-теріс бактериялардың жасуша қабырғасының құрамына кіреді. Мұндай кешендердің құрамы күрделі компоненттерден тұрады: кешеннің иммуногенділігін қамтамасыз ететін ақуыз-пептидтер; бактериялардың жасуша қабырғасының негізгі компоненті фосфатидихлолинді құрамына қосып алатын В фосфолипид; Са және Mg-дің екі валентті иондары; грам-теріс бактериялардың жасуша қабырғасының сыртқы мембранасының құрамына кіретін және эндотоксиннің өзі, оның негізгі компоненті (толықты антигеннің липополисахаридті фракциясы, ақуызсыз компоненті) болып табылатын ЛПС. Ең таза күйінде ЛПС-ті Вестфаль (O.Westphal) әдісі бойынша сулы-фенолдық экстракциялау жолымен алады. Карбол қышқылы ақуыздарды бұзады. ЛПС А липидтерден және меншікті полисахаридтерден тұрады. Соңғының құрамына З-дезокси-D-манно-октулозонды қышқылдың және гептозалардың қалдықтарының әсерінен пайда болған базистік бөлік-R-ядро, және де грам-теріс бактериялардың ЛПС-ң антигендік спецификалығын анықтайтын, О-спецификалық олигосахаридтік тізбектер кіреді. А липид және полисахаридтің R-ядросының құрылысы барлық грам теріс бактерияларды бірдей, бірақ айқын жеке даралық ерекшеліктері басымырақ кейбір бактерияларға (B.pertussis, B.abortus, B.fragilis, P.aeruginosa, C.violaceum, R.viridis, R.tenue) бұл заңдылық жатпайды. ЛПС-тің жекеленген компоненттері бактерия жасушасында бір-бірінен тәуелсіз түрде синтезделеді және хромосомада шоғырланған гендермен бақыланады. Вирулентті бактериялар ЛПС-ің толық құрылымын синтездейді және ЛПС-ің 2\3 бөлігін О-спецификалық тізбектер құрайтын, микробтың S-пішінді түрін түзеді. Вируленттілігі төмен бактериялардың О-спецификалық тізбектері жоқ, сондықтан олар микробтардың R-пішінді түрлерін түзеді. Олардың сыртқы мембранасында көптеген өткел-қуыстар болады, сондықтан олардың өткізгіштік қасиеті бұзылады. Эндотоксиндердің биологиялық белсенділігінің көрініс беруіне ЛПС-тің жекеленген компоненттері емес, оның барлық молекуласы жауапты. Ақуызды токсиндерге қарағанда эндотоксиндердің органотроптылығы және әсер ету спецификалығы болмайды. Грам-теріс бактериялар қоздырған интоксикацияның симптомдары бірдей болып келеді және ол пайда болған қабыну медиаторлармен байланысты. ЛПС-тің әсер етуі оның әсерінен биологиялық белсенді заттар бөліп шығаратын әртүрлі типтегі жасушалардың (тромбоцит, гранулоцит, эритроцит, лимфоцит, моноцит, макрофагтар) мембрандық компоненттері мен ЛПС-ің липид-липидті спецификалық және СД14 рецепторларының есебінен бейспецификалық өзара әсерлесуіне негізделген. ЛПС макроорганизмде 20-дан астам әртүрлі белсенді биологиялық заттардың синтезделуін іске қосады, олар эндотоксикоз патогенезінің себепшісі және пирогендік әсер ете алады. Оның негізгі тиісетін нүктесі макрофагтар болып табылады. Эндотоксиннің үлкен мөлшерде пайда болуы фагоцитоздың әлсіреуіне, айқын токсикоз дамуына, әлсіздікке, тыныс алуының қиындауына, іш өтуіне, жүрек-тамыр жүйесінің бұзылуына, қысымының төмендеуіне, гипогликемияға, лейкоцитозбен ауысатын лейкопенияға, тромбоциттердің агрегациялануына, гипотермияға әкеліп соғады. Грам-теріс бактериялардың бұзылуы нәтижесінде қанда эндотоксиндер көп мөлшерде жиналған кезде эндотоксиндік шок дамуы мүмкін. Эндотоксин шамалы мөлшерде пайда болғанда әлсіз токсикоз, дене температурасының көтерілуі және фагоцитоздың шамалы күшеюі байқалады. ЛПС тимус-тәуелсіз антигендерге жатады және В-лимфоциттердің поликлональді стимулденуін қоздырады, альтернативті жолмен комплемент жүйесін күшейтеді, адъювант болып табылады. Ішек жолындағы адам денесінің қалыпты микрофлорасының өкілдері тұрақты түрде түзілетін эндотоксиннің шамалы мөлшері макроорганизмнің иммунды жүйесінің жасушаларына қолайлы стимулдеуші әсер етеді. Ол макроорганизмнің бейспецификалық резистенттілігінің жоғарылауына, жұқпалы ауруларға төзімділігінің күшеюіне, радиорезистенттіліктің жоғарылауына және жасушалардың ісікке қарсы белсенділігінің артуына әкеледі. Альтернативті жолмен комплемент жүйесінің белсенділігінің артуы және поликлональдық стимулденуі нәтижесінде макроорганизм әр түрлі микробтармен кездесуге дайын тұрады және спецификалық қорғаныс факторлары пайда болғанға дейін оларға қарсы тұра алады. Екінші жағынан макроорганизмде поликлональды стимулятордың ұзақ уақыт болуы жасушалардың шектелген клондарының іске қосылуына және аутоиммунды реакциялардың дамуына әкелуі ықтимал. ЛПС енген кезде иммунды жауаптың даму барысында бірінші кезекте антитоксиндік белсенділігі жоқ О-антиденелер пайда болады. Полисахаридтің R-ядросына және А липидке қарсы антиденелер пайда болғаннан кейін интоксикациялық симптомдар азаяды. Өйткені олардың құрылысы грам-теріс бактериялармен бірдей болатындықтан, сол микроб қоздырған сепсистік процесті тек соған қарсы антиденелермен емдеуді қолдануға тырысады. Ақуызды токсиндерден ерекшелігі сол, эндотоксиндерден анатоксиндер алуға болмайды. ЛПС-тің антигендік спецификалығын зерттеу грам-теріс бактерияларды идентификациялау үшін пайдаланады. Инфекциялық процестің даму барысында микробтардың өсіп-өніп көбеюі нәтижесінде токсиндерден басқа бір қатар улы метаболизм өнімдері пайда болады (улы аминдер, холин, нейрин, жоғарғы майлы қышқылдар т.б.). Олардың әсер етуімен қатар бір мезгілде организмнің меншікті тіндері мен жасушаларының ыдырап-бұзылуы нәтижесінде пайда болған өнімдермен улануы, интоксикация дамуында маңызды рөл атқарады. Сонымен, патогенділік - өте күрделі полидерминантты сипатты процес. Микробтар патогенділігінің негізгі материалдық тасушылары – жасушаның морфологиялық құрылымдары, ферменттер және токсиндер. Макроорганизмде олар оқшауланып емес, кешенді түрде әсер етеді. Мысалы, тырысқақ қоздырғышының нейраминидазасы ащы ішектің шырышты қабатының эпителиялық жасушасына қоздырғыштың жабысуына және оның энтеротоксинінің жасушалардың ганглиозоидты рецепторларымен өзара әректтесуіне көмектеседі, ал гемо-цитотоксин, жасуша мембранасында қуыс-арналар түзіп, олардың осмостық зақымдануына әкеледі және жасуша мембранасының аденилатциклазасын қол жетерліктей етеді. Патогенділік факторларын олардың функциясы бойынша бөлу салыстырмасы болып табылады. Патогенділіктің бір факторы инфекциялық процестің әр түрлі фазасында қатысуы мүмкін, ал процестің бір фазасында патогенділіктің әр түрлі факторлары қатыса алады. Мысалы, бактериялардың капсуласы олардың адгезиялануына әсер етеді, фагоцитозға кедергі жасайды және альтернативті жолмен комплементті күшейтетін жасуша компоненттерін көлеңкелейді(экранирует). Грам-теріс ішек бактерияларының эндотоксиндері мен инвазиялық ақуыздары олардың инвазиялануына және интоксиакциялық симптомдардың дамуына әсер етуімен қатар, бактерияларды асқазандағы тұз қышқылы мен ферменттердің әсерінен қорғайды. Барлық патогендік факторлардың әсер етуі бірыңғай принциптік заңдылықтарға негізделген. Ол қоздырғыштың белсенді биомолекуласының (лигандтардың)нысана-жасушалардың бетіндегі комплементарлық құрылымдарды тану қабілеттілігімен байланысты. Олардың бір-бірімен байланысуы инфекциялық процестің дамуына себепші болады, бұл кездегі патологиялық көріністер әр түрлі ферменттер мен токсиндердің синтезделуімен байланысты. Микробтар патогендік факторларын тек қана макроорганизмде пайдаланып қоймай, олар қоршаған ортаға түскен кезде сол жердегі объектілерді колонизациялау және бәсекелестермен күрес кезінде тіршілік қабілеттілігін сақтау үшін де пайдаланады. жүктеу/скачать 3,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|