ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА

 

402 

4.  Ю.А.  Лигачева  Принципы  отбора  учебного  материала  для  подготовки  специальной 

литературы  на  русском  языке  в  группах  с  техническим  профилем  обучения.  Русский  язык. 

М., 1971. 

 

Түйін

 

Мақалада мамандықтар бойынша тілді оқыту әдістері туралы айтылады. 

 

This article deals with the methods of teaching language profession 

 

 

 

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ ОБУЧЕНИЯ РАБОТЕ СО СЛОВАРЯМИ 

УЧАЩИХСЯ СТАРШИХ КЛАССОВ

 

 

Еркибаева Г.Г.

 

Южно-Казахстанский государственный педагогический институт 

Шымкент қ., Қазақстан professor-erkibaeva@mail.ru 

 

Психологические   основы   использования   словарей  требуют рассмотрения ряда вопросов:  

1. Объективные законы развития психики.  

2. Особенности развития психики в подростковом возрасте.  

3. Психические особенности учебной деятельности подростка.  

4. Связь обучения и развития в психологическом аспекте.  

5. Роль использования словарей в развитии мыслительных действий.   

6.  Деятельностный  подход  как  методологический  и  объяснительный  принципы  в 

процессе использования словарей.  

7.  Формирование    познавательного    интереса    как    основной    мотив  учебной 

деятельности.  

8. Формирующий эксперимент: 

а) игры на развитие памяти с использованием словарей; 

б) игры на развитие мышления с использованием словарей; 

в) игры на развитие внимания с использованием словарей. 

Учебно-воспитательный  процесс  может  стать гораздо  эффективнее,  если  будет  теснее 

увязываться  с  объективными  закономерностями  развития  психики  ребенка,  которого 

обучают и воспитывают. 

У человека с момента его рождения и до глубокой старости происходит закономерный 

и последовательный процесс развития его психики, прогрессирующее и в целом необратимое 

количественное,  качественное  и  структурное  преобразование  психических  процессов  или 

функций  психики,  выполняемых  ею  при  взаимодействии  субъекта  с  окружающей  средой  и 

действительностью. 

Современные  теоретические  положения  о  закономерностях  психического  развития,  о 

зависимости  развития  от  обучения  определяют  ведущую  роль  словарей  в  формировании 

психического, умственного развития школьника. 

Основное  положение  о  ведущей  роли  обучения  в  развитии  психики  было  обосновано 

Л.С.  Выготским,  согласно  которому  обучение  должно  идти  впереди  развития:  "Всякое 

является источником развития, вызывающим к жизни ряд таких процессов, которые без него 

вообще возникнуть не могут" [1, 386]. 

Вслед  за  Выготским  П.Я.Гальперин  и  Д.Б.  Эльконин  развили  и  обосновали      идею   

ведущей    роли    обучения.      Так,    Д.Б.  Эльконин  отмечает:  "Обучение  и  учение,  с  одной 

стороны,  и  психическое  развитие,  с  другой,  —  вещи  разные.  Но  именно  учение  в  меру 

научения ведет к развитию... Развитие возможно лишь в том случае, если происходит учение 

 

403 

и  научение.  И  лишь  пока  человек  хоть  чему-то  учится,  он  развивается.  Вне  учения  нет 

развития, а учение (следовательно, и обучение) есть форма развития" [2, 74]. 

Психологический  смысл  связи  обучения  и  развития  состоит  в  том,  что  обучение  не 

равно развитию, но влияет на него определенным образом. 

Обучение есть процесс, происходящий между двумя — тем, кто учится и тем, кто учит, 

а  развитие  касается  только  каждого из них  в отдельности  (развиваются  ученик  и  учитель  в 

совместной деятельности). 

Отсюда,  психическое  развитие  человека  протекает  по  определенным  объективным 

законам, о которых сам человек не догадывается и не подозревает, то есть развитие — процесс 

объективный,  протекающий  независимо  от  сознания  и  воли  индивида.  И  хотя  объективный 

процесс развития и зависит от наследственных задатков, он непременно и неразрывно связан с 

социальной  средой  и  протекает  под  влиянием  социально-предметной  деятельности,  которой 

ребенок начинает овладевать почти сразу после своего появления в свет. 

Развитие  психики  непосредственно  зависит  от  учения  (учебной  деятельности, 

обучения),  так  как  на  протяжении  всей  своей  жизни  человек  всегда  чему-нибудь  учится, 

сначала  с  помощью  родителей  и  вообще  взрослых,  затем  в  школе,  вузе  и  потом,  всю 

последующую  жизнь  учится  и  совершенствуется  в  практической  профессиональной 

деятельности. 

Обучение  является  формой  развития,  не  тождественно  самому  развитию  ребенка. 

Приводимые  в  движение  внутренние  процессы  развития  должны  учитывать,  по 

Л.С.Выготскому, лишь зону ближайшего развития обучаемого. 

Развитие  человеческих  задатков,  превращение  их  в  способности  —  одна  из  задач 

обучения  и  воспитания,  решить  которую  без  знания  психологии  нельзя.  В  структуру 

задатков  и  способностей  входят  многие  процессы,  свойства  и  состояния  человека.  По мере 

их  развития  совершенствуются  и  сами  способности,  приобретая  нужные  качества.  Знание 

психологической  структуры  развитых  способностей,  законов их  формирования  необходимо 

для правильного выбора методов обучения и воспитания. Учет "зоны ближайшего развития" 

ребенка  необходим  и  в  методической  системе  работы  со  словарями.  Поэтому  мы      будем   

рассматривать   процесс   обучения   с   точки   зрения психологических теорий и концепций, 

получивших признание в современной школе. 

Обучение  —  процесс,  основная  цель  которого  состоит  в  развитии  способностей 

школьника.  Обучение,  реализуясь  через  различные  виды  теоретической  и  практической 

учебной деятельности, ориентировано, в конечном счете, на интеллектуальное и когнитивное 

развитие ученика, так как оно имеет дело с познавательными процессами. Средства учебной 

деятельности  следует  рассматривать  в  трех  планах.  Во-первых,  это  интеллектуальные 

действия,  лежащие  в  основе  познавательной  и  исследовательской  деятельности  — 

мыслительные  операции:  анализ,  синтез,  обобщение,  классификация  и  др.,  без  которых 

никакая  умственная  деятельность  невозможна.  Во-вторых,  это  знаковые,  языковые, 

вербальные средства, в форме которых усваивается знание, фиксируется и воспроизводится 

собственный  индивидуальный  опыт.  В-третьих,  это  фоновые  знания,  посредством  которых 

структурируется индивидуальный опыт, тезаурус обучающегося. 

Так как мы хотим научить ученика старшего школьного возраста работе со словарями, 

развить  у  него  познавательные,  исследовательские  интересы  в  работе  над  словом, 

сформировать  логическое,  абстрактное  мышление,  позволяющее  осуществить  действия  по 

анализу,  синтезу,  обобщения  словарного  материала,  то  должны  учитывать  особенности 

психологической  структуры  учебной  деятельности  старшего  школьника,  способного  к 

овладению самостоятельной деятельностью в работе со словарями. 

Старший  школьный  возраст  -  это  период  ранней  юности,  характеризующийся 

наступлением  физической  и  психической  зрелости,  поэтому  при  обучении  словарям  на  это 

нужно  обратить  серьезное  внимание.  Школьники  в  этом  возрасте  отличаются  достаточно 

высокой  работоспособностью,  относительно  меньшей  утомляемостью.  Развитие  нервной 

 

404 

системы  поднимается  на  более  высокую  ступень,  что  обусловлено  рядом  специфических 

особенностей познавательной деятельности. 

Основным  предметом  учебной  деятельности  старшеклассника  является  структурная 

организация,  комплексирование,  систематизация  индивидуального  опыта,  расширение 

информации за счет возрастания познавательного интереса. 

У старшеклассников складывается особая форма учебной деятельности, основанной на 

элементах  анализа,  сравнения,  обобщения,  что  обеспечивает  успех  в  работе  по 

сопоставлению  словарей  родного  и  русского  языков.  В  мышлении  старших  школьников   

преобладает    аналитико-синтетическая    деятельность,  стремление  к  сравнениям,  поэтому 

использование словарей родного и русского языка является наиболее эффективным методом.  

Включение  старшего  школьника  в  новый тип учебно-профессиональной  деятельности 

требует  формирования  языковой  базы  по  избранной  им  специальности.  В  решении  задач 

овладения 

профессиональной 

лексикой 

большую 

помощь 

окажут 

двуязычные 

терминологические  словари,  которые  определяют  содержание  учебной  деятельности 

старшего  школьника  —  основы  знаний  в  области  различных  наук.  Результатом  учебной 

деятельности  является  усвоение  некоторого  способа  преобразующих  действий  с  объектом 

деятельности, что способствует развитию  умственных способностей. Под  усвоением нужно 

понимать  не  только  запоминание  знаний,  а  умение  переводить  теоретические  знания  в 

практические  умения,  то  есть  умение  оперировать  знаниями  при  решении  разнообразных 

жизненных задач [3]. 

Если  акт  коммуникации  совершается  на  мало  усвоенном  языке,  то  у  говорящего  и 

слушающего совершается двойное кодирование по типу "код первого языка — код второго 

языка  —  озвучивание  —  переход  —  восприятие  звуков  —  декодирование  на  второй  язык  — 

декодирование  на  первый  язык  —  понимание".  В  результате  двойного  кодирования 

получается  так  называемая  переводная  речь  и  переводное  понимание  чужой  речи.  Здесь 

немаловажную роль играют двуязычные словари. 

Всякая 

познавательная 

деятельность 

включает 

ряд 

психических 

процессов: 

восприятие,  внимание,  память,  воображение,  мышление  и  речь;  а  обучение  второму  языку 

нужно  рассматривать  как  познавательную  деятельность.  Научение  русскому  языку  как 

второму  чаще  всего  протекает  на  другой  мотивационной  основе,  чем  научение  родному. 

Родной язык усваивается ребенком на основе противоречия между потребностью общения и 

накапливания новой информации, отсутствием средств для такого общения. Второй язык на 

такой  же  мотивационной  основе  усваивается  только  в  тех  случаях,  если  окружающие 

ребенка  условия  рождают  потребность  общаться  средствами  не  одного,  а  двух  языков  (в 

двуязычных семьях). 

Школьное обучение русскому языку как второму в школе с казахским языком обучения 

обычно  не  создает  противоречия  между  потребностью  и  средствами  общения.  Оно 

выдвигает  требования  к  цели  изучения  языка.  Если  учащиеся  сами  хотят  изучать  второй 

язык,  то  научение  протекает  на  основе  познавательных  интересов  и  стремления  овладеть 

вторым, русским языком. 

Мотивы,  которые  определяют  преобладание  интереса  к  тому  или  другому  предмету, 

многообразны. В основном они сводятся к следующим. 

1.  Непосредственный  интерес  к  самому  содержанию  предмета,  к  тому  содержанию 

действительности, которое в нем отражается. 

2. Интерес вызывает характер той умственной деятельности, которую требует предмет. 

З.  В  некоторых  случаях  интерес  вызывается  тем,  что  данный  предмет  ему  хорошо 

дается. 

4.  Опосредованный  интерес  к  предмету  вызывается  связью  с  его  будущей 

деятельностью. 

Поэтому  эффективность  работы  со  словарями  определяется,  в  первую  очередь, 

сформированностью  познавательного  интереса  учащихся  к  данным  средствам  обучения, 

пониманием их роли в развитии двуязычия и многоязычия. 

 

405 

Интерес  является  мотивом  или  мотивационным  состоянием,  побуждающим  к 

познавательной деятельности. 

Основными  психологическими  условиями  возникновения  познавательного  интереса  в 

процессе обучения являются следующие: 

1)  получаемые  знания  обладают  новизной  для  обучаемых,  так  как  повторение 

известных истин не обеспечивает обучения и развития; 2) знания осознаются как полезные 

для  учащихся,  т.е.  объективное  значение  этих  знаний  приобретает  для  них  личностный 

смысл;  3)  создание  на  уроке  творческой  обстановки  мыслительного  поиска  обеспечивает 

усвоение  знаний  при  решении  учебных  задач;  4)  активность  поисковых  действий  получает 

положительную оценку; 5) на уроке складывается ситуация творческого конкурса.

 

Все эти психологические условия познавательного интереса характерны и для процесса 

работы  со  словарями.  Их  использование  осознается  учащимися  с  точки  зрения  новизны, 

полезности 

личностного 

развития 

творческих 

способностей, 

поощряется 

как 

самостоятельная деятельность. 

Для  того,  чтобы  воспитать  билингвов  в  школе  с  казахским  языком  обучения  (где 

ученики  отлично  владеют  родным,  казахским,  языком  и  понимают  русский,  но  не  всегда 

могут  использовать  его  в  коммуникативных  целях),  учителю  нужно  знать  психологию 

усвоения неродного языка учащимися школьного возраста. По этому поводу Л.С.Выготский 

пишет, что "ребенок никогда не начинает усвоение родного языка с изучения азбуки, чтения 

письма,  с  сознательного  и  намеренного  построения  фразы,  с  словесного  определения 

значения  слова,  с  изучения  грамматики,  но  все  это  стоит  в  начале  усвоения  иностранного 

языка.  Ребенок  усваивает  родной  язык  неосознанно  и  ненамеренно"  [4,291].  Из  этого 

следует, что развитие родного языка у  учащихся идет снизу вверх, в то время как развитие 

иностранного языка — сверху вниз. В первом случае очень рано формируются элементарные 

свойства  речи  и  только  позже    развиваются  ее  сложные  формы,  связанные  с  осознанием 

фонетической  системы  языка,  его  морфологии  и  синтаксиса.  Во  втором  случае  раньше 

развиваются  высшие,  сложные  свойства  речи,  связанные  с  осознанием  и  намерением 

овладеть  языком,  а  элементарные  свойства  речепроизводства  и  речевосприятия  возникают 

позже. 

Отсюда изучение одного языка способствует изучению другого, и, основываясь на этой 

теории, обучение словарям мы начинаем  с  понимания словаря  на родном, казахском языке 

как  учебного  пособия,  в  котором  раскрываются  лексико-грамматические  особенности 

словарного языка. 

Л.В.Щерба,  подчеркивая  роль  родного  языка  в  мыслительных  операциях  учащихся, 

писал:  "Опыт  показал,  что  можно  изгнать  родной  язык  из  процесса  обучения    (и  тем 

обеднить  этот  процесс,  не  давая  иностранному  никакого  оружия  для  самозащиты  против 

влияния  родного),  но  что  изгнать  роднойязык  из  голов  учащихся  в  школьных  условиях  — 

невозможно [5, 56]. 

По  мнению  Л.С.Выготского,  при  изучении  второго  языка  учащемуся  не  приходится 

усваивать новые понятия о предметах, он сопоставляет новые слова с понятиями на родном 

языке.  В  установлении  психологических  особенностей  влияния  родной  речи  на  овладение 

неродной  нужно  использовать  прием  сопоставления  особенностей  лексико-грамматических 

систем  конкретных  языков  (русского  и  казахского).  Следовательно,  взаимодействие  и 

взаимовлияние языков и проистекающие отсюда специфические явления в речи школьника, 

должны  рассматриваться  в  связи  с  аналогичными  явлениями,  предшествующими  им  в 

индивидуальном  сознании  [4].  Поэтому,  опираясь  на  психологические  данные  о 

взаимовлиянии  языков,  обучая  школьников  работе  по  использованию  словарей,  мы 

опираемся на знания школьников о словарях на родном, казахском, языке.  

 

ЛИТЕРАТУРА 

 

 

406 

1.  Выготский  Л.С.  Избранные  психологические исследования.  -  М:  АПН   СССР, 1956.        

-363 с. 

2. Элъконин Д.Б. Психическое развитие в детском возрасте. – М.: Воронеж, 1995.-174 с. 

3.  Бадмаев  Б.Ц.  Психология  в  работе  учителя:  В  2  кн.  -  М.:  Гуманит.изд.    центр 

ВЛАДОС,  2000. - Кн.1: Практическое пособие по теории развития, обучения и воспитания-

240 с.-(Психология для    всех).  

4. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. – М.: АПН РСФСР, 1956. 

-    363 с. 

5.  Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность.  – Л.: Наука, 1974.- 156 с. 

 

Түйін

 

Мақалада 

мектеп 

оқушыларының 

тілін 

сөздік 

жұмыс 

арқылы 

дамытудың 

психологиялық аспектісі қарастырылған. 

 

 

 

ИНТЕРАКТИВТІК ӘДІСКЕ ҚҰРЫЛҒАН ТАПСЫРМАЛАРДЫҢ ҚҰРМАЛАС 

СӨЙЛЕМДЕРДІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚПЕН ОҚЫТУДАҒЫ ТИІМДІЛІГІ

 

 

Ерғожина

 Ш.Л., п.ғ.к. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті 

Алматы қ., Қазақстан 

 

Дидактиканың  негізгі  проблемалары  оқу  жүйесінің  заңдылықтарын,  ұстанымдарын 

және оқытудың  тиімді  әдіс-тәсілдерін  көрсетеді.  Білімнің  сапалылығы  да  мұғалімнің  оқыту 

әдістері мен тәсілдерді шебер меңгеруі арқылы жүзеге асады.  

Ю.К. Бабанскийдің зерттеуі бойынша, оқыту әдістері мұғалім мен оқушылардың өзара 

әрекетінің  негізінде  білім,  тәрбие  және  таным  процесінің  жетілдірілуі  деп  дәлелденген 

болатын.  Оқушыларға  құрмалас  сөйлемдерді  меңгерту  үшін  шығармашылықпен  оқытуға 

лайықты  әдістерді    анықтау  қажет.  Бұл  бағыттағы  мұғалімнің  жүргізген  жұмысы  оқыту 

әдістеріне тікелей байланысты. 

Қазақ тілін оқыту  грамматиканың  белгілі жүйелілігі мен тәсілдерді таңдау  бірлігінде 

қарастырылады. Оқыту әдістемесі сабақтастық, тақырыпты жүйелі байланыстыру, мазмұнын 

толықтыра, оқушыға білім мен тәрбиені ұштастыру арқылы жүзеге асады.    

 

Қазақ  тілін  шығармашылықта  оқыту  –  ұлттық,  әлемдік  рухани  мәдени  мұраның 

диалектикалық  бірлігін  сақтай  отырып  білім  беру,  оқушының  жеке  тұлғасын  дамытып, 

ғылыми  білім  негізін  игерту,  ұлттық-рухани,  адамгершілігі  мол,  Отансүйгіш,  эстетикалық 

талғамды,  еңбексүйгіштік    тәрбие  бере  отырып,  осы  білімнің  өмірдегі  қажеттіліктерін 

түсіндіріп,  кәсіби  мамандыққа  баулумен  байланыстыру.  Яғни,  құрмалас  сөйлемді  оқытуда 

шығармашылықпен  жұмыс  істеу  –  ұлттық,  әлемдік  рухани  мәдени  мұралардың 

сабақтастығында,  жеке  басының  ғана  емес,  өз  халқының  мүддесі  мен  қоғамдық  мүддені 

ұштастыра  білетін,  жан-тәнімен  сезіне  білетін  тұлғаны  жан-жақты  жетілдіру.  Жас  ұрпақты 

оқытудағы міндеттердің бірі – олардың жас ерекшелігін, ақыл-ойының даму ерекшеліктерін 

ескере отырып дамыта оқыту. 

Оқытуда  шығармашылықпен  жұмыс  істеу  барысында  көптеген  оқытудың  жаңа  әдіс-

тәсілдері  қолданылады.  Оқыту  әдістемесінде  бұрын  қарастырылып  жүрген  интерактивтік 

әдістің  құрмалас  сөйлемдерді  шығармашылықпен  оқыту  үшін  де  маңызды  екендігі 

тәжірибеде  дәлелденіп  жүр.  Оқытудың  бұл  түрі  баланың  оқу  -танымдық  әрекетінің 

белсенділігін  арттыруда  өте  тиімді.  Баланың  шығармашылық  ойлауын  ойын  арқылы 

ұйымдастыру  балаларға  жағымды  көңіл  -  күй  туғызып,  қабілеттерін  арттырады.  Әдістеме 

ғылымында интерактивті әдістерге «Дидактикалық ойындар» деп іскерлік ойындарды көптеп 

пайдаланып  жүрміз.  Дәстүрлі  оқыту  тұсында  да  дидактикалық  ойындардың  түр-түрлісін 

 

407 

мүғалімдер  сабағына  лайықтап,  әркім  өз  деңгейінде  пайдаланып  келді.  Қазіргі  таңда 

оқытуды технологияландыру үрдісі іскерлік ойындарды түрлендіріп, дамытып жаңа мақсатта 

пайдалануды ұсынды. 

Сабақтың  тиімділігін  арттырудың  маңызды  бір  жолы  –  сабақта  атқарылатын  жұмыс 

түрлерінің  сан  алуандығы.    К.Д.Ушинский  бала  қажымай-талмай  жұмыс  істеу  үшін  оның 

қызығушылығын жоймай, шаршатпай, бір сарынды немесе бір жақты емес әртүрлі іс-әрекет 

қажет  екендігін  айтқан.  Егер  сабақтарда  жұмыстың  алуан  түрлілігі  қамтамасыз  етілсе, 

балалар білім игеруде жетістікке жетеді. 

Оқушылардың  интерактивті  әдіс  арқылы  мынандай  қасиеттері  қалыптасады:  ойындар 

оқушыларды  инновациялық  іс-әрекетке  кіргізеді  де,  өзін-өзі  тануына  мүмкіндік  жасайды; 

дарыны  мен  қабілетін  ашып,  жеке  тұлғалық  қасиеттерін  дамытады;  мақсатқа  өз  бетімен 

жетуіне  жетелейді;  өзін  -өзі  басқаруына  түйткіл  болады;  тапқырлық,  шапшаңдық, 

жинақылық секілді қасиеттерін дамытады; білімді тереңдетеді, толықтырады; ауызекі сөйлеу 

тілдері, сөздік қорлары байиды; өзін еркін сезінуге дағдыландырады. 

Ойынның  өмірдегі  және  баланың  дамуындағы  зор  рөлін  әр  кезеңде  қайраткерлер  мен 

педагогтар атап айтқан. Ойын кезінде балалардың алдында әлем, дүниенің айқындалатынын 

және  жеке  тұлғаның  шығармашылық  қабілетінің  ашылатынын  В.А.Сухомлинский  айта 

келіп,  ойынсыз  толық  мәнді  ақыл-ойдың  дамуы  болмайтындығын  және  болуы  да  мүмкін 

еместігін  айтады.  Оқытудың  ойын  формасы  –  соңғы  жылдардағы  педагогикалық 

жаңалықтардың  ішіндегі  қолайлыларының  бірі.  Себебі  оқушы  ғана  емес,  жалпы  адам  үшін 

ойын – белсенділікпен, өзін көрсетуге, үйренуге әсер етеді. «Ойын өзінің тек мазмұнымен де 

балаларды  бірден  жаңа  бір  өлшемге  шығарып,  жаңа  психологиялық  жағдайға  әкеледі». 

Отандық  әдіскерлердің  ішінде  оқытуды  ойын  арқылы  ұйымдастырудың  қырларын, 

жолдарын,  тиімділігін  айқындап,  зерттеп  жүрген  әдіскерлер  аз  емес.  А.Нарқұлованың 

пікірінше,  қазақ  білім  беру  жүйесінде  ең  алғаш  ойындарды  қолданған  ұстаз  – 

А.Байтұрсынов.  Тәжірибе  көрсеткендей  әдеттегі  бірсарынды  сабақтарда  сыныптағы 

үндемейтін балалар ойын кезінде белсенділік көрсететін кездері жиі кездеседі. Өйткені ойын 

кезінде  тең  құқыққа  қолы  жетіп  қана  қоймай,  алдыңғы  қатарлы,  әрекетшіл  болып, 

басқаларды  өзіне  тартатындай  мүмкіндікке  ие  болады.  Олардың  әрекеттерін  еркін  және 

батыл  болып  ойлаудың  тереңдігін  көрсете  бастайды.  Бұл  –  ойлаудың  өжеттігі,  дәстүрлі 

еместігі.  Басқа  әрекеттер  сияқты  сабақтағы  ойын  әрекеті  де  негізделген  болып,  оқушылар 

оның  қажеттігін  сезіну  керек.  Ол  ойын  әрекеті  өтетін  жағдайдың  көңілдің,  түсіністіктің, 

жағымды атмосфераның талап пен ойын орнының безендірілу дайындығына байланысты. Ол 

үшін  мұғалім  балалар  ерекшеліктерін,  мінез,  темперамент,  ұйымшылдық,  тәртіп,  ерік,  т.б. 

жағдайларын  ескеріп  ұйымдастыруы  қажет  және  мазмұны  мен  жүрісін  анықтау  керек.  Оқу 

ойындарының  мазмұны  қызықты,  балаларды  тартатындай  болып,  әрбір  ойын  әрекеті 

оқушылар үшін құнды, белгілі бір қорытынды алумен бітуі керек. 

 

    

 

Сабақтарда  ойын  әрекеттері  игерілген  білім,  білік,  дағдыға  сүйене  келіп, 

оқушылардың  өз-өздеріне  және  айналасындағыларға  сыни  көзқарасы  қалыптасып,  іс-әрекет 

кезінде  орынды  да,  тиімді  шешім  қабылдауына  мүмкіндік  туғызады.  Мұндағы  басты  бір 

қойылатын  әлеуметтік-психологиялық  талап  –  шынайы  қатынас  практикасы  мен  ойынның 

логикалық үйлесімділігінің болуы. 

Құрмалас  сөйлемдерді  оқытуда  шығармашылықпен  жұмыс  жүргізу  негізінде 

дидактикалық ойынның түрлері іріктелініп алынды. Олар: 

Тапқырлық ойындар 

Іскерлік ойындар 

Рөлдік ойындар 

Ойын  жаттығуларының  ішінде  тапқырлық  ойындар  жеткіншектердің  сабаққа 

қызығушылығын  арттыруға  бағытталады  және  олардың  танымдық  белсенділігін  күшейтуде 

ерекше  қызмет  атқарады.  Олардың  ойлауын,  іскерлік  дағдысын  қалыптастырып,  қабілетін, 

дарынын  дамытады.  Танымдық  қызығушылықты  арттыруға  байланысты  алынған 

 

408 

жаттығулар оқушының өз бетімен орындайтын танымдық қызметіне негізделеді. Бұл тарапта 

мұғалім бағыт-бағдар беріп отыруы арқылы оқушылар іс-әрекетке енеді. 

Тапқырлық ойындарының негізгі ерекшелігі: берілген әр сұраққа бір дұрыс жауап, бір 

бұрыс  жауаптан  беріліп  отырады.  Оқушылар  дұрыс  жауапты  табу  барысында  талдау, 

жинақтау, ойлау әрекеттерін жүзеге асырады. Бұл берілген білімді есте сақтауға көмектеседі.  

Мысалы, салалас құрмалас сөйлем бойынша, қарсылықты салалас тақырыбына өтілген сабақ 

төмендегідей ұйымдастырылды. 

Сабақтың тақырыбы: Себеп-салдар салалас 

Сабақтың  мақсаты:  а)  білімділік:  Себеп-салдар  салалас  құрмалас  сөйлемнің  өзіндік 

ерекшелігін,  ережесін,  өзіндік  белгілерін,  жасалу  жолын  түсініндіру,  басқа  салаластардан 

ажырата білу. 

ә)  дамытушылық:  Іс-әрекетті  шығармашылықпен  игеру  машығын,  логикалық  ойын 

дамыту; 

б) тәрбиелік мәні: Тапқырлыққа,  еркіндікке тәрбиелеу. 

Өтілген сабақты тиянақтау үшін «Кімнің ойы жүйрік» ойыны алынды. 

Ойынның 

мақсаты: 

Оқушылардың 

себеп-салдар 

салалас 

құрмалас 

туралы 

білімін бекіту арқылы оқушы шығармашылығын шыңдау. Ойлау 

қабілетін 

дамыту,  қоғамдық  ортаға  байланысты  тілдік  қарым-қатынасты  игерту.  Сөз  төркініне 

мән бере біліп, оны өмірмен байланыстыруға үйрету. 

Ойынның  ережесі:  Тақтада  кейбір  сөздері  түсіріліп  тасталған  өлең  беріледі.  Көп 

нүктенің орнына өз талғамымен оқушы сөздерді қояды. Өлеңге лайықталған бірнеше дұрыс 

нұсқа  мен  бірнеше  бұрыс  нұсқа  араластырыла  көрсетіледі.  Оқушы  өз  қалауымен  сөзді 

таңдайды. 

Ойынға уақыт беріледі, жылдамдық танытуы қажет. 

1- әрекет Көп нүктенің орнына әркім өз талғамымен сөздер қойып ұйқастырып, өлеңді 

жалғастыру. 

Хан емессің... 

Қалың елді... 

Теріңе зорға сыйыпсың. 

Ұры-қары зұлымның, 

Бәрін өзіңе... 

Жанға жауап бермейтін, 

Қиял мінез... 

Дүниені жұтса тоймайтын, 

Түпсіз жатқан... 

Керекті  сөздер:  қыңырсың,  қисықсың,  ылаңсың,  жылатып,  ұрысып,  қырыпсың, 

қараттың, жиыпсың, ұйытып, қараусың, қызықсың, бұзықсың, құдықсың. 

2-әрекет.        Құралған        өлең  жолдарын  бұзып,    себеп-салдар  салалас  құрмаластың 

жасалу жолдары арқылы қайтадан жасау. 

Ойынның      тиімділігі:  оқушылар  ойын  еркін  дәлелдеп,  сыныптастарының  алдында 

және  бөгделердің  жанында  өзін  ұстай  білуге  дағдыланады.  Өзін-өзі  оқытуға,  іс-әрекетті 

шығармашылықпен игеруге машықтанады. Жаңалық ашуға бейімделеді. 

Ойынның  маңызы:  құрмалас  сөйлемдер  синтаксисінен  алған  теориялық  білімді 

шығармашылықпен  ұштастыру  қабілеті  дамиды.  Алдыңғы  жаттығулардың  жетістігі 

шығармашылық  тапсырмаларды  орындауда  көрінді.  Себебі  теориялық  танымның 

шығармашылықпен байланысты екені дәлелденді. 

Сабақ  барысында  сабақтас  құрмалас  сөйлемдерді  тапқырлық  ойындар  арқылы  игерту 

оқушылардың  сабаққа  белсенділігін  арттырады.  Құрмалас  сөйлемнің  синтаксисі  күрделі 

бөлім. Сондықтан оны оқушыларға жеңіл меңгерту үшін, олардың шығармашылық қабілетін 

дамыту  мақсатында  тапқырлық  ойындардың  қызметі  ерекше.  Мысалы  мезгіл  бағыныңқы 

сабақтас  тақырыбын  өткенде  қолданылатын  ойындарға  «Мағынасын  сақта»  ойынын 

ұсынғанды жөн көрдік. 

 

409 

Ойынның  мақсаты  –  оқушылардың  ойлауын,  іскерлік  дағдысын  дамыту,  өз  ойын  тез 

жинақтауға,  бір-бірімен  пікір  алмасып,  ой  қорыту  әрекетін  жылдамдатуға,  өзін-өзі 

басқаруына, өз бетімен мақсатқа жетуіне жетелеу. 

Ойын ережесі: Берілген Төле бидің толғауын оқып шығып, мағынасын сақтай отырып, 

оқушылар өз сөздеріне айналдыра мезгіл бағыныңқы сабақтас жасау. 

1-әрекет. Өлеңді қара сөзге жылдам айналдыру. 

Төле бидің нұсқасы 

 

Хан көзі жетпес қайғыны, 

           Екі ел егес болғанда, 

Қашықта жатып көремін.     

басын қосар төремін.  

 

1-әрекет.  Мезгіл бағыныңқы сабақтастардың бағыныңқы, басыңқы сыңарларын сызып, 

бағыныңқы  болып  тұрған  баяндауыштардың  жасалу  жолдарын  жарыса  анықтау.  Кім 

жылдамдық танытар екен? 

Ойынның  тиімділігі:  Оқушылар  ойын  арқылы  мезгіл  бағыныңқы  сабақтас  құрмалас 

сөйлемнің  ерекшеліктерін  игереді,  жасалу  жолын  меңгереді.  Шығармашылық  қабілеті 

артады. 

Аралас құрмалас сөйлемге байланысты тағы мынандай тапқырлық ойын жаттығуларын 

ұсынуға болады: 

1-әрекет.  Алдын-ала  үйден  көркем  әдебиеттерден  аралас  құрмалас  сөйлемге 

байланысты бірнеше мысал жинап келу тапсырылады. Оқушылар екі топқа бөлінеді. Әр топ 

өздерінің  мысалдарының  ішінен  ұқсас  сөзі  бар  мысалдарды  іріктейді  де,  келесі  топ  үшін 

тақтаға сөйлемдерді жазады. Тақтаға жазылған сөйлемдер бойынша белгілі бір оқиғасы бар 

мәтін  құрап,  ауызша  айтып  берілуі  тиіс.  «Сын  тұрғысынан  ойлау»  бойынша  «Болжау» 

стратегиясын пайдаланған жөн. 

2-әрекет.  Берілген  аралас  құрмалас  сөйлемдердің  баяндауыштарының  қайсысы 

тиянақты, қайсысы тиянақсыз екендігін ажырату. Тақта ортасынан сызықпен бөлінеді де, екі 

топқа  арналған  бірнеше  аралас  сөйлемдер  жазылған  көрнекілік  ілінеді.  Ал  екі  топ 

оқушыларының  қолына  «тиянақты»,  «тиянақсыз»  деп  жазылған  бірнеше  қима  қағаз 

үлестіріліп  беріледі.  Ойын  басталған  кезде  екі  топ  жарыса  отырып,  сөйлемнің 

баяндауыштарының  үстіне  тиянақты  болса  «тиянақты»  қимасын,  тиянақсыз  болса 

«тиянақсыз»  қимасын  тез  арада  жабыстырады.  Ойын  аяғында  бір-бірінің  қатесін  түзейді, 

жеңімпаз топ анықталады. 

Ойынның  мақсаты:  Құрмалас  сөйлемнің  бір  түрі    аралас  құрмалас  сөйлемнен  алған 

білімдерін бекіте отырып, оқушының шығармашылық үрдісін дамыту. 

Ойынның 

тиімділігі: 

ойын 

арқылы 

теориялық 

білімді 

қабылдайды. 

Өздері  жасаған  өнімнің  құрылымын,  мазмұнын  саралауда  мақсатқа  жетеді.  Сонымен  бірге, 

олардың шығармашылық қабілеттері жетіледі, теориялық білімін тереңдетеді. 

Іскерлік ойындарды сабақта қолдану арқылы оқушылардың құрмалас сөйлемді оқытуда 

шығармашылықпен  жұмыс  істеудегі  алған  білімдерін,  шығармашылықтың  әдіс-тәсілдерін 

меңгерудегі үйренген білік-дағдыларын тереңдетеді, шығармашылық қабілеттерінің дамуына 

көмектеседі.  Іскерлік  ойындар  кезінде  оқушылар  өздерінің  ұяң  мінезін,  жасқаншақтық 

қасиеттерін  жойып,  өзіндік  қиялына  ерік  береді.  Бұл  бағытта  сабақта  «  Дәлелді  сөз» 

пікірталас ойыны таңдалды. 

Бұл  ойынды  жүргізу  үшін  сабақты  әдебиет  пәнімен  байланыстырған  тиімді. 

Оқушыларға  өздеріне  таныс  мәтін,  Т.Ахтанов  шығармасы  «Күй  аңызы»  мәтіні,  таңдалып 

алынды. Әр оқушы алдында мәтіннің болуы шарт.  

1-әрекет. Мәтінді 2-3 минут көз жіберіп еске түсіру. 

2-әрекет.  Мәтін  бойынша  Естемес  күйіне  иіген  нарды  саумаған  қыз  әрекеті  «дұрыс» 

дегендер  бір  бөлек  жиналады,  «дұрыс  болмады»  деген      пікірдегі  оқушылар  бір  бөлек 

топтасады. 

Мәтін: 

 

410 

«  ...Күйші  көзі  Жаңылға  түсті...  Қыз  нардың  емшегін  қысып  ұстап,  қатып  қалыпты. 

«Апыр-ау,  бұл  неге  саумай  тұр»,-деп  ойлады  Естемес.  Нардың  желіні  тырсиып  барады. 

Естемес қыздың әдейі саумай тұрғанын байқады. «Екі күйші, өнерлеріңді  бірдей салыңдар» 

деген қыз сөзінің астары енді ашылып, есіне қайта түсті. Дір етіп шошынып қалған күй әлгі 

тапқан  жайма  шуақ  биігінен  төмендеп,  қайтадан  мұңлы  сазға  ауысып,  күңіреніп  барады. 

Сәлден  кейін  жалт  еткен  арманынан  айырылып  қалғандай  күй  тағы  бір  талпынды.  Естемес 

Жаңылға  енді  бір  қарағанда,  сығымдап  қысқан  сүйріктей  ақ  саусақтың  арасынан  шым-

шымдап сүт тамып тұрды. Күйшінің де көзінен жас тамып кетті: «Заманым өткен екен ғой» 

деп аһ ұрып, жалт бұрылды да: 

-Ар жағын сен тарт,-деп саңқ етіп, домбыраны Оразымбетке тастай берді. 

Оразымбет  домбыраны  алып  жалғастырып  тарта  жөнелгенде,  нардың  сүті  де  шелекке 

сауылдап құйыла берді. 

Сынып  екі  топқа  бөлінеді.  Оқушылардың  өз  қалауынша  топ  спикерлерін 

тағайындайды.  Әр  топ  өзінің  пікірлерін  жақтайтын  дәлелдерін  ортаға  салады.  Екі  топ 

арасында пікірталас жүреді. Ойын ережесінің  сақталуы назарда ұсталуы  керек. Ол - екі топ 

бір-біріне  сөз  кезегін  ретімен  беріп,  бір-бірінің  пікіріне  құрметпен  қарау.  Соңында  топ 

спикерлері өз тобының қорытынды тұжырымын топпен ақылдаса отырып шешіп, оны бүкіл 

ұжымға жеткізеді. 

Бұл  ойынның  бір  қызығы  пікірталас  басталып  кеткеннен  кейін,  әртүрлі  көзқарасты 

тыңдағаннан  кейін  өз  пікірінен  ауытқушылар  да  табылады.  Олар  пікірлес  топқа  барып 

қосылып отырады. Соңында қалған адам санымен топ көзқарасының беделі ескеріледі. Кей 

кездерде  топтағы  адам  санының  аздығына  қарамастан  ерекше  пікір,  көзқараспен,  нақты 

тұжырыммен жеңіп шығатын топтар болады. Ол оқушылардың сөздік қорына, сөз қолданыс 

аясына, шығармашылық дәрежесіне тікелей байланысты болады. 

Ойынның тиімділігі: оқушылардың дұрыс сөйлеу дағдысы, шығармашылық қабілеттері 

артады. 

Рөлдік  ойындар.  Оқушылардың  меңгерген  тілдік  заңдылықтар  мен  ережелерді  өмірде 

орынды  қолдануға  арналған  рөлдік  ойындар  оқушылардың  сабаққа  қызығушылығын 

туғызумен қатар, олардың шығармашыл ойлап оны іске асыру белсенділігін арттырады. 

Рөлдік  ойындар  оқушылардың  шығармашылық  ойлауын  қалыптастырып,  өз  пікірін 

екінші адамға немесе сынып алдында дәлелді, толық айта білуге жетелейді. 

Мысалы,  Төле  бала  мен  Әнет  баба  шешендігін  ұсыну.  Балалар  Төле  би  мен  Әнет 

бабаны  өз  көздерімен  көрмесе  де,  тарихтан,  әдебиеттен,  қазақ  тілі  сабақтарында  оқып-

үйренгендері бойынша өз шеберліктерімен рөлде ойнайды.   1-әрекет. 

Өз 

шеберліктері 

бойынша  Төле  бидің  бала  кезі  мен  Әнет  баба  рөлін  ойнап  көру.  Дауыс  ырғағына,  сөз 

саптауына, толғау мақамына шеберлік салу. 

2-әрекет.  Мәтін  ішіндегі  құрмалас  сөйлемдердің  жасалу  жолдарына  назар  аудару, 

шешендердің сөз қиюластыру мәнеріндегі құрмаластардың көрінісін дәлелдеу. 

Мәтін: Әңгіменің үстінде Төле Әнет бабадан: «Қалай еткенде бірлік болады, оның күші 

қандай  болмақ?»  -  деп  сұрайды.  Сонда  Әнет  баба  әуелі  жауап  айтпас  бұрын  бір  бума 

солқылдақ шыбъқ алдырады. 

- Балам, мынаны сындырып көрші. 

Төле буылған шыбықты олай-бұлай иіп сындыра алмайды. 

- Енді сол шыбықты біртіндеп сындыршы. 

Төле  ортасынан  буылған  шыбықты  шешіп,  біртіндеп,  пырт-пырт  оп-оңай  сындырып 

береді. Әнет баба: 

-Бұдан не түсіндің, балам? — дейді. 

Сонда Төле бала: - Түсіндім, баба, бұл мысалыңыздың мәні: ынтымағы, бірлігі мықты 

елді  жау  да,  дау  да  ала  алмайды.  «Саяқ  жүрген  таяқ  жейді»  демекші,  бірлігі,  ынтымағы 

жоқты жау да, дау да оп-оңай алады дегеніңіз ғой, -дейді. 

- Бәрекелді,  балам,  дұрыс  таптың.  Ел  билеу  үшін  алдымен  елді  ауызбірлікке,  ынтымаққа 

шақыра біл. «Бақ қайда барасың – ынтымаққа барамын» дегеннің мәнісі осы,-депті. 

 

411 

Ойынның  мақсаты:  оқушылардың  шығармашылық  ойлау  қабілеттерін  дамытып, 

шешендік сөздерді талдау арқылы   тіл байлығын молайту. 

Ойынның  тиімділігі:  оқушылар  рөлде  ойнау  арқылы  белгілі  бір  дауыс  ырғағын 

қалыптастырады,  тапқырлық,  белсенділік  танытуы  арқылы  шығармашылық  ойлауы  да 

артады. 

Қорытындылай келе, дидактикалық ойындардың ұтымдылығы оқушыларды қызықтыра 

отырып,  білімді  жеңіл  жолмен  меңгерту  болып  табылады.  Оқушының  шығармашылық 

үрдісін  кеңейтуде  дидактикалық  ойындардың  маңызы  зор.  Осы  ойындар  оқушыларды  өз 

ойын еркін айтуға, кез келген істің шешімін өзінің жасауына қалыптасады. Олардың өз ісіне 

өзі есеп бере білуіне, өзін тұлға ретінде қалыптастыруға, шығармашылық ойлауын дамытуға 

дайындайды.  

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 

 

1.  К.Д.  Ушинский.  Балаларды  тәрбиелеу  және  оқыту  жөніндегі  таңдамалы  пікірлер. 

Алматы, 1971 ж. 

2. С. Аманжолов, А. Аманжолов, Г. Қосымова. Қазақ тілі 8-сынып. Алматы, Мектеп, 2004.  

3.  Қ.Жарықбаев,  С.Қалиев.  Қазақтың  тәлімдік  ой-пікір  антологиясы.  Алматы,Рауан, 

1994. 

 

 

жүктеу/скачать 15,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: