Министерство сельского хозяйства республики казахстан

196
 
 
  Жанымхан Қ., Мұстафаев Ж.С., Қозыкеева Ə.Т. 
 
ҚАРАТАЛ ӨЗЕНІНІҢ СУ ЖИНАҒЫШ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ ƏЛЕУЕТТІГІ 
 
Өзен  алабының  су  жинағыш  алабын  кешенді  үйлестіру  кезінде  əртүрлі  деңгейлік 
биіктікте  орналасқан  төрт  деңгейден  түратын    геоморфологиялық  желілеу  жүргісін 
пайдалану  керек,  яғни  элювиалдық  су  таралатын  сызықтағы  төбе  болып  табылады, 
трансэлювиалдық    беткейдің  қисық  нүктесіне  дейінгі  баурайы,  трансаккумулятивтік - 
беткейдің  қисық  нүктесінен  кейігі  баурай,  супераквалдық – ойпатты  жазықтар.  Зерттеу 
нысаны  ретінде 3200-3900 метр  биіктіктен  су  ағыны  қалыптасатын  Текелі-арық,  Чаджа 
жəне  Қора  су  арналарынан  құрылатын  ұзындығы 390 км  жəне  жалпы  ауданы 19,1 мың. 
км²  су  жинағыш  алабы  алып  жататын  Қаратал  өзені  алынған.  Қаратал  өзенінің  су 
жинағыш  алабы  аймағы  таулы,  тау  етегі,  тау  етегіндегі  жазықтық  жəне  жазықтық 
ландшафттық аймақа бөлінеді жəне олар  ауа жылулығының белсенді жиынтығы (

C
o
t,
), 
атмосфералық  жауын-шашын  (
c
O
),  булану  (
o
E
)  жəне  фотосинтетикалық  белсенді 
радиацияның  (
R
)  дəрежесі  бойынша  ерекшеленеді.  Қаратал  өзені  алабының  топырақ 
жүйесі  əртүрлігімен  ерекшеленеді,  ал  ол  аймақтың  климаттық  жағдайының  біркелкі 
еместігінен жəне таулы жазықтықтың бедеріне байланысты. 
Кілт    сөздер
:  алаб,  өзен,  су  жинағыш,  баға,  ландшафт,  аймақ,  жүргі,  үйлестіру, 
желілеу, геоморфология, табиғаты пайдалану, шығын, су. 
 
Zhanymhan K.,  Mustafayev Zh. S., Kozykeeva A.T. 
 
NATURAL POTENTIAL CATCHMENT AREA RIVER KARATAEV 
 
When the complex arrangement of catchment basin approach catenary is the basis of 
geomorphological schematic catena, which consists of four facies with different altitude 
interposition. Eluvial facies is a hill in the watershed line, transelyuvialnaya- slope to the 
inflection point of trans - slope after the inflection point, superakvalnaya- lowland floodplain 
terraces. The object of study - the Karatal selected catchment basin with a length of 390 km, an 
area of 19.1 thousand square kilometers, which is formed at the confluence of three rivers, called 
Flowed-ditch, Chadzha and Cora, the origins of which are located at an altitude of 3200-3900 m. 
According perennial observing the annual average water flow in the river Karatal alignment In 
the catchment areas of Karatal river basin stand mountain, foothill, piedmont plains and plains 
landscape zones, which differ in the sum of active temperatures (

C
o
t,
), precipitation (
c
O
), 
volatility (
o
E
) and photosynthetically active radiation (
R
) .Pochvenny Karatal river basin cover 
a large variety of different caused by the climatic heterogeneity of the territory, and the 
mountain-plain relief. 
Keywords
:  swimming pool, river, watershed, evaluation, landscapezone, approach, 
arrangement, schematization, geomorphological, natural resources, consumption ofwater. 
 
 
 

197
 
ƏОЖ 631.671:631.43:556.01 
Налжанова Т. Н.,  Мұстафаев Ж.С. 
Қазақ Ұлтық аграрлық университеті 
ҚАЛАЛЫҚ ТӨГІНДІ СУМЕН АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ  ЖЕРЛЕРДІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 
ТҰРҒЫДА ҚАУІПСІЗ СУҒАРУДЫҢ ТЕХНГОЛОГИЯСЫ 
Андатпа 
Ақтөбе  қаласының  төгінді  суларын  табиғи  жүйенің  энергетикалық  қуатын  толық 
пайдаланып  экологиялық  тұрғыда  қауіпсіз  жою  мақстанда  қалаға  жақын  орналасқан 
бұрынғы «Новый» совхозының егістік жеріне орналасқан төгінді суларды жоюға арналған 
егістік  танаптарда 2014-2015 жылдары    өндірістік  зерттеу  жұмыстарының  нəтижесі 
көрсетілген. 
Кілт  сөздер:  төгінді  су,  энергия,  экология,  егістік,  топырақ,  климат,  азот,  фосфор, 
калий, өнімділік, суды тұтыну. 
Кіріспе 
Ақтөбе  қаласының  төгінді  суларын  табиғи  жүйенің  энергетикалық  қуатын  толық 
пайдаланып  экологиялық  тұрғыда  қауіпсіз  жою  мақстанда  қалаға  жақын  орналасқан 
бұрынғы «Новый» совхозының егістік жеріне орналасқан төгінді суларды жоюға арналған 
егістік  танаптарда 2014-2015 жылдары    өндірістік  зерттеу  жұмыстары  жүргізілді.  Оның 
негізгі  мақсаты,  өсімдіктің  өсіп-өну  кезеңіндегі  топырақ  бетінен  буланатын  ылғалдық 
табиғи мүмкіншілігін пайдалануға негізделген Ж. С. Мұстафаев жəне С. Ы. Өмірзақовтың 
ұсынған  арнайы  агроландшафттық  жүйеде  төгінді  суларды  жоюдың  технологиясын 
сынақтан  өткізу [1].  Өндірістік  зерттеу  кезінде  төгінді  суларды  экологиялық  қауіпсіз 
жоюдың технологиясына қатысты мынадай мəселелер қарастырылды: 
-  төгінді  сумен  суғарылатын  егістік  танаптарға  мал  азығына  арналған  сүрледік 
жүгеріне өсіру; 
 -  1972-1975  жылдар  арлығында  Ақтөбе  қаласының  төгінді  суларын  сүрлемдік 
жүгеріге  пайдалануға арналған   О.  З.  Зубаировтың  ғылыми  -зеттеу  жұмыстары  нəтижесі 
бойынша  егістік  жердің  топырақ  қабатының  ылғал  сиымдылығын 70 пайыздан  төмен 
түсірмеу [2]; 
-  Ақтөбе  қаласының  табиғи  жүйесінің  энергетикалық  қуатының  төгінді  суды 
буландыру қабілетін анықтау; 
-  төгінді  сулардың  өсімдіктің  өсіп  өнуі  кезеңіндегі  топырақ  қабатының  ылғалды 
буландыру қаблетіне сай суғару кезіндегі, оның тұздану тəртібіне бағдарлама жүргізу; 
-  төгінді  сулардың  өсімдіктің  өсіп  өнуі  кезеңіндегі  топырақ  қабатының  ылғалды 
буландыру  қаблетіне  сай  суғару  кезіндегі,  оның  топырақ  қабатынгың  қарашірігінің 
қалыптасуына əсерін бағалау. 
Зерттеу нəтижелері 
Төгінді  сулармен  ауылшаруашылық  дақылдарын  суғарған  кезде  минералдық 
тыңайтқыштарды  жоғарғы  дəрежеде  топыраққа  енгізудің  қажеттілігі  азайады  жəне 
тыңайтқыштардың  оңтайлы  қатынастық  шамасын  анықтау  үшін  Бүкіл  Одақтың 
тыңайтқыш  жəне  агрономиялық  топырақтану  ғылыми-зерттеу  институының  ұсынған 
есептеу желісі енгізілген толықтыру бойынша мына өрнек арқылы анықтауға болады: 
у
К
н
К
op
С
p
O
п
К
м
К
П
В
У
Д








1
, 

198
 
 
мұнда 
Д
- қабылданған өнімге қажетті қоректік заттардың мөлшері (
N
, 
5
2O
P
, 
O
K2
), 
кг/га;
p
O
- суғару мөлшері, м
3
/га;  
н
С
- төгінді судағы  қоректік заттардың мөлшері, кг/т; 
н
К
- төгінді сулардағы қоректік заттарды пайдалану көрсеткіші. 
Топырақтағы  жыртылған  қабатындағы  өсімдіктің  пайдалана  алатын  қоректік 
заттардың  (
П
,  кг/га)  шамасын  мына  өрнек  арқылы  анықтайды: 
h
d
п
П



,  мұнда 
п
- 
өсімдіктің  пайдалана  алатын  қоректік  заттардың  шамасы,  мг/100  г  топырақтағы; 
d
- 
топырақтың көлемдік салмағы, г/куб. М; 
h
 - топырақтың жыртылған қабаты, см. 
Жоғарғыда  ұсынылған  төгінді  сулармен  ауылшаруашылық  дақылдарын  суғарған 
кездегі  жобаланған  өнімге  қажетті  қоректік  заттардың  шамасын  анықтауға  арналған 
бағдарламалық есептеу жұмыстары 1-кестеде көрсетілген. 
 
Кесте 1. Сүрлемдік жүгеріні төгінді сумен суғарған кездегі оның өсіп-өнуіне қажетті 
минералдық тыңайтқыштың мөлшерін есептеу  
 
№ 
Көрсеткіштер 
Тыңайтқыштар 
N
 
5
2O
P
 
O
K2
1 
Жобаланған өнім (
о
У
), ц с 1 га 
300 
2 
Қосымша өнім (
п
У
), ц с 1 га  
- 
3 
Өнімдегі қоректік 
заттар 
дəнінде (
о
в
) 
- - - 
сабағында (
п
в
) 
0.45 0.10 0.37 
4 
Жалпы 1 ц өніммен шығатын (
оп
В
) 
135 90 111 
5 
 
Топырақтағы қоректік 
зат 
мг/100 (
П
) 7 
3 
5 
кг/га (
м
К
П

) 
210 90 150 
6 
Топырақтағы қоректік затты пайлалану 
көрсеткіші      (
п
К
) 
0.18 0.16 0.09 
7 
Топырақтан пайдаланылатын қоректік зат                
(
м
К
п
К
П
п
В



), кг/га 
37.8 14.4 13,5 
8 
Төгінді судағы қоректік заттар (
с
П
), мг/л 
36.0 1.50 6.98 
9 
Суғару мөлшері (
р
О
), м
3
/га 
7440 
10  Төгінді сумен топырақ қабатына түсетін қоректік 
заттар (
с
С
р
О
с
П


), кг/га 
2678 111.6 519.3 
11  Төгінді сулардағы  қоректік затты пайдалану 
көрсеткіші (
c
К
) 
0.11 0.12 0.06 
12  Төгінді сулардан пайдаланылатын қоректік зат   
 (
с
К
с
С
р
О
с
В



), кг/га 
294.6 13.40  31.2 
13  Топыраққа енгізілуге тиісті қоректік зат  NPK  
(
с
В
п
В
об
В
у
В



), кг/га  
-197.4 62.2  66.3 
14 
 
Тыңайтқыштардағы қоректік заттарды пайдалану 
көрсеткіші  (
y
K
): 
 
 
 
- селитра 34.8 
 
 
- екілік суперфосфат  
44.0 
 
- калий тұзы  
 
40.0 
15  Топыраққа  енгізілуге  тиістік  минералдық NPK 
тыңайтқыштың шамасы (
у
К
у
В
Д
/

), кг/га 
- 141.4 
165.8 
 

199
 
Ақтөбе  қаласының  маңындағы  егістік  жерлерді  пайдаланып  қаланың  төгінді  суын 
жоюға  арналып  өндірістік  сынаққа  ұсынған  суғару  тəртібінің  бағдарламасының 
нақтылығын жəне дəлдігін тексеру үшін 2014-2015 жылдарығы Ақтөбе метеорологиялық 
бекетінің мəліметін пайдаландық (2 кесте).   
Кесте 2. Ақтөбе метеорологиялық бекетінің  2014-2015 жылдарығымəліметін 
Айлар  Ауының орташа 
айлық жылуы, 
о
С 
Ауаның орташа айлық  ауаның 
салыстырмалы ылғалдылығы, 
% 
Атмосфералық 
жауын-шашын, 
мм 
2014 2015 
2014 
2015 
2014 2015 
I
-7.0 
-8.0
68
65
25 
20
II -7.0 
-6.0  72 
70  22 
25 
III -2.0 
2.0  74 
73 
26 27 
IV 8.0 
9.0  70 
68  28 24 
V 17.0 
16.5  61 
59  50 45 
VI 22.0 
21.8  43 
40 
62 46 
VII 23.0 
23.2 
35 
36 
56  51 
VIII 22.0 22.2 
36 
35 
50  45 
IX 16.0 
15.9  45 
46 
48 52 
X 8.0 
7.5  52 
55  48 
55 
XI -1.0 
-3.0  65 
67 
27 35 
XII -6.0 -7.0 
70 
73 
26  30 
Ақтөбе  метеорологиялық  бекетінің 2014-2015 жылдарығы  мəліметін (2-кесте) 
пайдалана отырып, Ақтөбе қаласының төгінді сумен суғарылатын егістік жерінің  топырақ 
қабатының су теңгермесінің есептеу жұмыстарын жүргіздік жəне оның нəтижесі 3-кестеде 
көрсетілген. 
Кесте 3. Ақтөбе  қаласының  аймағындағы  ландшафттық  жүйенің 2014-2015 
жылдарығытопырақ қабатының жылдық су теңгермесінің есептеу бағдарламасы 
Айлар 
Топырақ қабатының жылдық су теңгермесі 
Атмос- 
фералық 
жауын-
шашын 
(
с
О
), мм
Топырақ 
қабатына 
қорланатын 
өнімді ылғал
(
W

), мм 
Топырақ 
бетінен 
булану 
(
о
Е
), мм
Топырақ 
бетінен 
болатын су 
ағыны (
П ), 
мм 
Топырақ қабаты-
нан булануға 
жетіспейтін 
ылғал (
о
Е

), мм
1
2
3
4
5
6
2014 жыл 
I
25 
25
II
22 
47
III
26 
73
IV
28 
7 
59
V
50
124
32
VI
62
227
165
VII
56
269
213
VIII
50
254
204
IX
48
166
118

200
 
 
3 кестенің жалғасы 
1 2 3  4  5 
6 
X 48 
 
94 
 46 
XI 27 
  27   
XII 26 
  26   
Жылдық 468 
 
1193 
53 
778 
2015 жыл 
I 20 
20 
 
  
II 25 
45 
    
III 27 
72 
    
IV 24 
8 
67    
V 45 
 
127 
 33 
VI 46 
 
236 
 190 
VII 51 
 
267   216 
VIII 45  260   215 
IX 52 
 
163 
 111 
X 55 
 
86 
 31 
XI 35 
  35   
XII 30 
  30   
Жылдық 455 
 
1206 
65 
796 
 
Жалпы 3 кестедегі төгінді сумен суғарылатын егістік жерінің  топырақ қабатының су 
теңгермесінің  есептеу  жұмыстары  көрсеткендей 2014 жəне 2015 жылдардағы  топырақ 
қабатынан булануға жетіспейтін ылғал (
о
Е

, мм) шамасы жылдарға сай 778 жəне 796 мм 
құрайды,  ал  біздердің  алдын  ала  Ақтөбе  қаласының  жанындағы  суғармалы  егістік 
жерлерді  пайдалану  арқылы  төгінді  суларды  жоюға  арналып  ұсынған  бағдарламамызға 
сай келді, яғни 744 мм-ге. 
Төгінді  сумен  суғарылған  арнайы  агроландшафтық  жүйеден  алынған  сүрлемдік 
жүгерінің  көкбалаусасының  өнімділігі  шамамен 300 жəне  310 центнерді  құрды  жəне 
оның меншікті суды тұтыну шамасы туралы мəлімттік талдау    4 кестеде көрсетілген. 
 
Кесте 4. Ақтөбе қаласының маңындағы егістік жерлердігі арнайы агроландшафттық 
жүйедегі сүрлемдік жүгерінің меншікті суды тұтыну шамасы   
 
Жыл-
дар 
Суды тұтыну мөлшері, м
3
/га 
Сүрледік 
жүгерінің 
өнімділігі, 
ц/га 
Меншікті суды тұтыну 
мөлшері, м
3
/ц 
Сүрледік 
жүгерінің 
Арнайы агро-
ландшафттың 
Сүрледік 
жүгерінің 
Арнайы агро-
ландшафттың 
2014 7429 
11930 
300 
24.76 
39.77 
2015 7565 
12060 
310 
24.40 
38.90 
 
Қортынды 
Төгінді  суларды  арнайы  агроландшафттық  жүйеде  жою  кезіндегі  өсімдіктің  өсіп-
өнуінің белсенді кезеңіне өсіп-өну кезеңінің ұзақты сай келетін малазықтарына арналған 
кез  келген  ауылшаруашылық  дақылдарын  өсіруге  болатындығы  өндірістік  сынақтан 
өткізу барыснда толық дəлелденді деп қарастыруға болады. 
 
 
 

201
 
Əдебиеттер  
1.
Мустафаев  Ж.С.,  Умирзаков  С.И.  Экологически  безопасные  технологии
утилизации сточных вод в специализрованных агроландшафтах.- Тараз, 2013.- 248 с. 
2.
Зубаиров О.З. Сточные воды и использование их в сельском хозяйстве.- Алматы,
2011.- 282 с. 
Налжанова Т.Н.,  Мустафаев Ж.С. 
ЭКОЛОГИЧЕНСКИ БЕЗОПАСНЫЙ ТЕХНОЛОГИИ ОРОШЕНИЯ ГОРОДСКИМИ 
СТОЧНЫМИ ВОДАМИ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ЗЕМЕЛЬ 
Приведены  результаты  производственных  исследований  орошаемых  землях 
участках    бывшего  совхоза  «Новый» 2014-2015 годах    с    использованием  сточных  вод 
города  Актюбе  для  экологический  безопасный  утилизации  их  на  основе  использования 
потенциальных энергетических ресурсов природной системы. 
Ключевые  слова:  сточные  воды,  энергия,  экология,  орошаемых  земель,  почва, 
климат, азот, фосфор, калий, продуктивность, водопотребление. 
Nalzhanov T.N., Mustafayev J.S. 
EKOLOGICHENSKI SECURITY TECHNOLOGIES IRRIGATION MUNICIPAL 
WASTEWATER AGRICULTURAL LANDS 
The results of industrial research irrigated areas of the former state farm «New», 2014-
2015, using waste water of the city Aktobe for the environmentally safe disposal of their 
potential through the use of natural energy resources of the system. 
Keywords
: wastewater, energy, environment, irrigated land, the soil, air, nitrogen, 
phosphorus, potassium, productivity, water consumption. 
УДК 630*228.1:630*907.2 
Данчева А. В.
1
, Залесов С.В.
2
1
 Казахский научно-исследовательский институт лесного хозяйства и 
агролесомелиорации 
2
 Уральский государственный лесотехнический университет 
ВЛИЯНИЕ ПОЛНОТЫ НА СОСТОЯНИЕ РЕКРЕАЦИОННЫХ СОСНЯКОВ 
КАЗАХСКОГО МЕЛКОСОПОЧНИКА (НА ПРИМЕРЕ БАЯНАУЛЬСКОГО ГНПП) 
Аннотация 
Приводятся  данные  исследований  состояния  сосняков  Баянаульского  ГНПП  в 
зависимости от полноты древостоя. Установлено, что основная доля деревьев и их запасов 
в высокополнотных сосняках приходится на категорию состояния «ослабленные» ‒ до 60-
70%.  В  среднеполнотных  сосняках  большую  часть  деревьев  и  их  запасов  составляют 
«здоровые»  деревья – до 55-70%. В  высокополнотных  древостоях  установлена  тесная 
взаимосвязь  показателя  жизненного  состояния  и  размера  деревьев,  которая  аппроксими-
руется  уравнениями  полинома 2 степени.  В  среднеполнотных  древостоях  взаимосвязь 
данных показателей не достаточно выраженная (R
2
=0,632). 
Ключевые  слова:  сосновые  древостои,  полнота  древостоев,  крупность  деревьев, 
жизненное состояние, рекреационное лесопользование. 

202
 
 
Введение 
Баянаульский  государственный  национальный  природный  парк  (Баянаульский 
ГНПП)  основан  в 1985 году  как  первый  национальный  парк  в  республике  Казахстан, 
созданный  с  целью  максимального  сохранения  уникальных  природных  комплексов, 
упорядочения  туризма  и  рекреации,  улучшения  отдыха  трудящихся [1]. Отмеченная 
тенденция сокращения площади сосновых лесов Баянаула в XIX веке – со 114 тыс. га до 
28  тыс.  га  наблюдается  и  по  сегодняшний  день.  По  данным  учета  лесного  фонда  на 
01.01.2007  площадь,  занимаемая  сосновыми  насаждениями,  составляет  около 8 тыс.  га. 
Поэтому  становится  актуальным  вопрос  изучения  состояния  сосновых  насаждений 
Баянаульского ГНПП с целью разработки предложений по сохранению этих уникальных 
лесов. 
Материалы и методы 
Объектом  исследований  являлись  естественные  и  искусственные  сосновые 
древостои Баянаульского государственного национального природного парка (ГНПП).  
Исследования  проводились  на 4 пробных  площадях  (ПП),  заложенных  в 
Баянаульском  лесничестве:  в  искусственных  сосняках  ‒  ПП-1Б  и  2Б,  в  естественных 
древостоях  ‒  ПП-4Б  и  5Б.  Все  исследуемые  сосняки  относятся  к  зоне  туристической  и 
рекреационной деятельности.  
Закладка  ПП  и  определение  лесотаксационных  параметров  исследуемых  сосновых 
древостоев проводилась в соответствии с общепринятыми методиками [2]. Для выявления 
закономерностей  в  строении  исследуемых  сосновых  древостоев,  деревья  были 
распределены  по 2-х  сантиметровым  ступеням  толщины.  Оценка  жизненного  состояния 
древостоев  (ОЖС)  и  расчет  индекса  относительного  жизненного  состояния  по  числу 
деревьев (L
n
)  проводилась  по  методике  В.А.  Алексеева [3]. При  показателе 100-80% 
жизненное  состояние  древостоя  оценивалось  как  «здоровое»,  при 79-50% древостой 
считался  поврежденным  (ослабленным),  при 49-20% – сильно  поврежденным  (сильно 
ослабленным), при 19% и ниже – полностью разрушенным. 
Объекты  исследований  представлены  чистыми  по  составу  одновозрастными 
сосняками.  На  момент  закладки  опытов  естественные  древостои  характеризовались IV 
классом  возраста.  Класс  бонитета – V. Искусственные  сосняки  на  ПП-2Б  относятся  к II 
классу возраста, на ПП-1Б древостои характеризуются IV классом возраста. Исследуемые 
насаждения  относятся  к  высокополнотным  со  средним  значение  полноты 1,2. ПП-1Б 
заложена  в  среднеполнотных  древостоях,  значение  полноты – 0,6. Одной  из  основных 
причин снижения полноты древостоя на ПП-1Б послужила самовольная вырубка деревьев 
в конце 90-х ‒ начале 2000 годов. 

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: