Министерство сельского хозяйства республики казахстан

275 
Кіріспе 
Қазақстандаэнергия  желілерінен  алшақ,  шалғайда  орналасқан  оқшауланған 
нысандар  мен  елді  мекендер  бірталай.  Қазіргі  таңда  жаңартылмалы  энергия  көздері 
қолдану  жоғарғы  сұранысқа  ие,  жəне  алдыңғы  қатарлы  өзекті  мəселелердің  бірі. 
Жаңартылмалы  энергетиканың  өзектілігі  келесі  бағыттарда:  біріншіден - қоршаған  орта 
ластануын  кеміту,  екіншіден - табиғи  энергия  көздерінің  сарқылу  мүмкіндігі  жəне 
үшіншіден - күре  энергия  желілерінен  қашық  орналасқан  тұтынушыларды  электр,  жылу 
жəне  салқындатылған  ауамен  жабдықтау  қажеттігі.  Сол  себепті  қазір  елімізде 
жаңартылмалы  энергия  көздерінен  пайдалану  жан-жақты  қолдануда.  Шалғай орналасқан 
нысандарға  желі  тартып  энергиямен  қамтамасыз  ету  өте  қымбатқа  түседі.  Екінші 
жағынан,  сол  мекендерде  жаңартылмалы  энергия  көздерін  қолданғанда,  олардың  негізгі 
кемшілігі - қол  жетім  уақыты  кемдігі  əсіресе  қатты  əсер  етеді.  Мысалы  күн  энергиясы 
тіпті бұлтты күндер болмайды дегеннің өзінде тек төрт мың сағаттан шамалы ғана артық 
уақыт  қолдануға  жарайды.  Қолдануға  жарамды  жел  соғатын  уақыт  бұдан  да  кем.  Су 
энергиясының қолдану уақыты жеткілікті болғанымен, оның қуаты жетіспеуі мүмкін. 
Жаңартылатын  энергия  көздерін  қол  жетімді  қылып,  құнын  арзандатудың  оңтайлы 
жолы  жаңартылатынэнергияны  электр  жəне  жылуға  айналдыратын  құрылғыларды  бір 
біріне  үйлестіру.  Осындай  шешімдердің  арқасында  оқшауланған  тұтынушыны 
жаңартылмалы  энергия  көздерінен  өзіне  қажет  электр  жəне  жылу  энергиясымен  үздіксіз 
қамтамасыз етуге болады. 
Негізгі бөлім 
Оңтайландырылған  энергия  жүйесі  күн  коллекторын,  жел  генераторын,  гидро 
акумуляциялық электр станцасын (ГАЭС) қамтиды.ГАЭС төмен жел жəне төмен күн əсері 
кезінде  кепілді  электрмен  жабдықтауды  қамтамасыз  ету  үшін  қажет.  Электр 
энергиясының құны - жабдықтарды таңдауға əсер ететін негізгі факторлардың бірі болып 
табылады. Жабдықтардың жоғары құны əрқашан жаңартылатын энергия көздерін (ЖЭК) 
дамытудаға  басты  кедергісі.  Электрмен  жабдықтаудың  сенімділігін  жəне  жүйенің 
техникалық-экономикалық  көрсеткіштерін  жақсартуына,  сол  аралас  жүйенің  негізгі 
элементтерінің энергеиялық  сипаттамаларын оңтайландыру маңызды болып табылады.  
Көп факторлы талдау есебінен одан əрі оңтайландыру нəтижелерімен жаңартылатын 
энергия  көздерінің  қуатын  есептеп  оңтайландыру  жағынан    ең  тиімдісің  жəне  жалпы 
құның табу мəселесің мақсат  қойып отырмыз. 
Жылумен  жабдықтауда  белсендi  күн  жүйесiнiң  тағыда  басқа  артықшылықтары  ол 
үнемдiлiгi. Жылумен жабдықтау белсендi күн жүйесің жыл бойы пайдалану тиiмдi болып 
келеді,  ең  жақсы  нəтижелі  жақсы  күн  ресурстары  жылы  ауа  райында  қол  жеткiзiледi. 
Жылытумен  қамтудағы    аьтернативті  жолдардың  бірі,  үйді  күн  коллектры  жəне  электір 
энергиясын  пайдаланумен  жабдықтау  ең  тиімді  нəтиже  көрсетеді.  Күн  коллекторың 
пайдалану  қыстыгүні  жылытуға  жұмсалатын    энергия  шығынның  елеулi  төмендетуiне 
мүмкiндiк  туғызады.  Жəне  де  күн  коллекторы  атмасфераға  зиянды  заттар  тастамай-
тыңдықтан экологиялық тиімді болып келеді. 
Зерттеу нəтижелері 
Ыстық сумен жабдықтау жүйесінің адам басына 50л су келетің, бес адамнан тұратын 
отбасын қарастырамыз. Қаралатын жүйенiң негiзгi элементтерi: (КК) күн коллекторы, су 
жинағыш бак, қосымша электр қыздырғыш. 
Қосымша  электр  жылытқышы  ысытылатын  сұйықтықтын  температурасы  берілген 
тепературадан төмендеп кеткенде қосылады, жəне үйді жылыту үшің жылуалмастырғыш-
тардағы температурасын біркелкі ұстап тұру үшің қажет.  
Сонымен  біз  бірінші  қажетті  КК  ауданың  тауып  аламыз.  Есептелген  кезеңiне 
отбасыны ыстық сумен жабдықтау үшiн қажеттi жылу қуатының саны келесі формуламен 
анықталады: 
Lw=a Cp ρ N m(t
гв
–t
хв
),
(1) 

276 
 
Мұнда: 
а- тəулiктегі бiр кiсiге жұмсалатын ыссы су шығын мөлшер л; 
Ср - үлестi изобаралық жылу сыйымдылығы кДж/(кг oС); 
ρ -судың тығыздығы, кг/л; 
t
ыс
жəне t
сс
 - қызу ыстық жəне тиiсiнше мұздай су температурасы С: 
N - тұрғындарды сан; 
 m - күндердi есептелген кезеңiндегң сан.  
Климаттық  жағдайды  ескере  отырып  t
ыс   
60  С, 
t
сс
 10 С,  бірақта  əдеби  шолу 
бойынша судың температурасы 
(+ 5 оСтан дейiн + 15 оСқа) кеңiнен теңселедi. 
Қорыта келгенде, бактiң шығуындағы ыссы судың қызуы деңгейде 55 оС сақталады, 
ал суық судың температурасы маусымдық өзгерiстерi байланысты ұстап тұрады. 
Есептеу қоршаған ортаның ай сайынғы мəнің ескере отырып есептелді, көлбеу бетке 
түскен күн радиациясы, суық су тепературасы т.б.  
Күн  энергиясының  ең  жоғары  пайдалануының  шарты  жазғы  мерзiм  екенің  ескере 
отыра , t
тс
 = 70 
0
С  деп  аламыз.  Шiлденiң  бiрiншi  онкүндiгiнде  көлбеу  бетке  құлайтын 
(таңертеңi 9дан 18ге  дейiн)  күн  радиациясы  орташа  күндiзгi  қарқындылық  шамамен 
q
c
=760Вт/м
2
 ты  құрайды[1]. 
Бұл есепті шешу үшін математикалық модель қолданылды, бірақта ζ=1, δ=0, яғни 
тек  күн  коллекторы  ғана  жұмыс  жасап  тұр.  Дифференциялдық  теңдеулер  жүйесі 
MathCAD  программасының  есептеу  əдісі  арқылы  шығарылды.  Технологиялық  судың 
темпераурасы (1 сурет) берілген мəнге жақын болғанша 
,
в
гк
G
Ғ
то
 Ғ
гк 
мəндерін өзгете отыра 
бірнеше рет есептелінді. Мұнда 
F
гк 
коллекторлар əр түрлі көлемде екенің ескере өзгертіп 
отырдық.  Нəтижесінде  келесі  оңтайландырылған  мəндер  алынды 
F
гк
= 5,7 м
2
;
гк
в
0,056
кг
с
; 
F
то3
= 0,5 м
2
. 
 
 
1–сурет.Оңтайландырылған мəнде жазғы уақыттағы қазандықтағы сумен 
жылутасмалдағыштың жəне колектордың жылуалмасқыштың Т
О3
 динамикалық 
температурасының өзгеру графигі 
 
 
Дəл  осындай  өлшемдер  қыстық  мерзімге  де  есептелген (2 сурет).  Қаңтар  айының 
орташа күн радиациясының (таңғы 9 кешкі 17 ге дейін) тегіс қиғаш бетке шағылысуы орта 
есеппен 
q
c
=
450  Вт/м
2
  құрайды.  Берілген  мəндері  сол  жағдайда  қалады  алдыңғы  есепте-
гідей, 
t
қо
 = –10 ºС, жылу тасмалдағыштың шығыны екі есеге азаяды, яғни 
гк
в
0,03кг/с. 

277 
2-сурет.Оңтайландырылған мəнде қысқы уақыттағы қазандықтағы сумен 
жылутасмалдағыштың жəне колектордың жылуалмасқыштың 
Т
О3
динамикалық 
температурасының өзгеру графигі. 
Сонымен 2 суреттедегі кестеге таудау жасай келе байқағанымыз, қантар айынын
t
қо
 = 
–10 ºС  жəне  ашық  күндердің  өзіңде 
F
гк
= 5,7 м
2
көлемі  бар  (екі  секциядан  тұратын)
гелиоколлектор 500 л  суды 24 ºС-тан 46 ºС-қа  дейін  ысыта  алады.  Осылайша 
математикалық  модельдің  көмегеімен  жобалау  барысында  өлшемдердеі  есептеп  күн 
коллеторының бастапқы параметірлерің анықтауға болады.  
Жаңартылатын  энергия  көздерінің  компоненттерінің  жалпы  жылдық  құны  былай 
есептеледі: 
C
,
,
∑
C
C
C
,
C
(2) 
Мұнда, 
C
, - капитал инвестициялардың жыл сайынғы құны; 
C
, - құрамдас бөлшектерін ауыстыруды жылдық құны;  
C
,
 - пайдалану жылдық құны 
Тұтынушыны  электрлік  жылытумен  қамтамасыздандыру  үшін,  жүктеменi  үйлес-
тіріп,  барлық  қалған  тұрмыстық  электрқабылдағыштарды  электр  қуатын  тұтынуының 
заңына  сəйкес  анықтау  керек.  Электрқабылдағыш  тұрмыстық  құрылғылардың  тізімі 1 
кестеде көрсетілген. 
Кесте-1. Оқшауланан тұтынушының тəуліктік электр энергия шығыны 
Тұрмыстық құрылғылар 
Қуат, ВТ 
Жұмыс ұзақтығы (орта 
есеп), сағ. 
ЭнергияВт
⋅сағ/тəул 
Жарықтаңдыру (7*20Вт) 
Теледидар 
Тоңазтқыш 
Сорғы 
Кір жуғыш мəшне 
Су жылытқыш 
Барлығы 
140 
70 
120 
300 
200 
500 
3630 
5 
3 
24 
0.5 
0.20 
5 
700 
210 
2480 
150 
40 
2500 
6170 
Оңтайландырылған  электр  станциясы  арқылы  кепілдендірілген  төрт  энергия 
көздерімен  электр  тұтынушыларды  қамтамасыз  ету  керек:  күн,  жел,  су  жəне  дизель 
генераторы.  Тұтынушыларын  электрмен  жабдықтауды  үздіксіз  қамтамасыз  ету 
мақсатында екі-үш күн бойы автономды электрмен жабдықтау үшін электр жыйнағыштың 
рөлің / аккумулятор/ қымбат батареялардың орнына жыйнақтауыш қабілеті бар  ГАЭСті 
енгізілуі  тиімділеу,мұнда  ГАЭС  тің  бір  өзгешілігі  жоғарғы  бьефке  суды  сорғы  арқылы 
0
10
20
30
40
50
60
70
9
10 11 12 13 14 15 16 17
Темпера
ту
р
а ,º
С
Уақыт тəулік, с
tгк
tто3
tтв

278 
 
көтереді  жəне  ол  сорғы  қосымша  жел  генераторының  күшімен  жұмыс  жасайды,  яғни 
ГАЭСтің генерациялау режиміне кедергі келтірмейді. Тұтынушылар, 50 Гц  220 В айны-
малы ток кернеуін талап етеді, сол себепті инвенторлы блокпен қамтамасыз етілу керек. 
Жылу күн коллекторында өндіріліп жыйнақ багында сақталады. 
Осылайша,  жобалауды  жүктемесіне  сəйкес  энергиямен  жабдықтауды  қамтамасыз 
ету үшін, аралас оңтайландырылған қондырғылардың  қуатын яғни, жел генераторы мен  
ГАЭСтің қуатын тандау керек. 
Жүйенің  техникалық-экономикалық  параметрлері Homer 3.4.3 бағдарламасын 
пайдаланып талданды. 
Жел  турбинасы - зерттеу  аймағында  жел  ресурсы  жеткілікті,  сондай-ақ  шығыс 
кернеуін  тандау, бастапқы  жылдамдығы  жəне  электр  энергиясын  өндіру  қуаты  құнының 
негізінде  жүргізілді.  Осы  өлшемдер  негізінде,  номиналды  қуаты  7кВт,  айналу 
осыкөлденең, бастапқы жел жылдамдығы  2.0 м/с жəне діңгегі 5 м биіктігі бар, генераторы 
12  кВт  айнымалы  тоғын  генерациялайтын  $2265 құрайтын  РВ-12 "Фейнкс"  жел 
турбинасы таңдалған. 
ЖЭК өңдірген энергияны өңдіру жəне таратудың бірнеше жолы бар. 
1) Энергия  қолданыстан  артық  өңдіргенде,  оны  артық  өңдіріс  энергия  ретінде 
энергия тасталады. 
2) Өңдіру процесің пайдалану уақытысына қарай реттестіру. 
3) ЖЭК  максимум  жұмыс  істеу  уақытында  артылған  электр  энергиясын,  минимум 
жұмыс істеу уақытысында қайта беру, яғни жинақтау принципі. 
Мұнда бірінші басқаруы жолы арзан жəне оңай болғанымен, жаңартылатын энергия 
қондырғылары  (ЖЭҚ)  берген  энергияны  қайтымсыз  жоғалту  өкінішті.  Екіншіден  егер 
тұтынушы жүктеменің бірнеше түрін пайдаланатын болса, тұтынуды реттеу үшін арнайы 
жүктемелерге бөлетің құрылғылар қажет. Ал үшінші басқару жолы жүктемеге де энерго 
қондырғығада  арнайы  талаптарды  қажет  етпейді,  себебі  жинақтаушы  жүйе  барлық 
толқуларды  өзін  қабылдайды.  Бұл  əдіс  ЖЭҚ  пайдалануда  уақыт  бойынша  улкен 
пулсациямен келген энергиялар үшін өте тиімді.  
Жинақтаушы жүйе (ЖЖ) электрмен қамтамасыздаңдыру жүйесінің бір бөлігі болып 
табылады,  ол  қалыпты-  зарядттау,  сақтау,  разрядтау  режимінде,  авариялық  режимінде 
яғни  өткір  жүктеменің  құлауында,  тастағанда  жəне  генерациялайтын  қуттардың  өшіп 
қалуында қалыпты жұмыс жасап тұрады[2]. 
ЖЖ  жұмысында    кестедегі  анықтаушы  жүктеме  бойынша  уақытпен  жұмыс  істеуі 
керек, сондықтан оның сыйымы келесі теңдеумен анықталады: 
 
Е
А
=
раб
dt(3) 
Мұнда, 
 
раб
-  ЖЖ  жұмыс  жасау  уақыты ( заряттау  мен  разядтаудың  ең  үлкен  ұақыты 
белгіленеді. 
Құрылымы  бйынша  ЖЖ  ешқашан  толық  сарқылмайды,  сол  себепті  ЖЖ  толық 
сыйымдылығы 
Е
А
 көп болуы керек, яғни, 
Е
..
Е
А
(4) 
 
ЖЖ ең төмеңгі сыйымдылық мəні: 
Е
мин
 Е
..
Е
А
(5) 
 
ЖЭК  негізіндегі  автономды  энергожүйе  үшін  ЖЖ  параметірлері  үшің  келесі 
теңдеуқұрылған  болатын.  Алдымен  ЖЖ  көлемі  локалды  энерго  жүйеде  жиілікті 
қалыптастыра  алатын  жəне  реттейтің  функциямен  қамтамасыз  етілу  керек.  Ол  үшін    əр 

279 
уақытта  қанша  энергия  өңдіріліп  қаншасы  тұтынылатының  білу  қажет.  Автономды 
энергожүйесі үшін əр i-ші кезеңге егер i=1...8760 сағ. болғанда келесі теңдеуді жазамыз: 
∆
вэу
гаэс
 (6) 
Мұнда, 
- i-кезеніңдегі электрлік жүктемесі 
вэу
гаэс
- i-кезеніңдегі өңдірілетің құрамдас энергия 
Біз 
А
,
А
, 
А
 арқылы  жинақтау  жүйесінің  минималды  жұмыс  жəне  максималды 
энергия  қорын  белгіледік.  Мысалға,  разрядталаудың  ПƏК  тұрақты  жəне 
ƞ
АС
тең. 
∆  ді 
есептеудің бірнеше жолы бар. 
1) Егер,
∆ <0  болса  энерго  жүйесіңде  артық  энергия  бар  екенің  білдіреді,  яғни
өңдірілген  энергияның  барлығы  тұтынушыға  беріліп  жатыр.Ал  артылған  энергия  ЖЖ 
жіберіледі де сонда жоғарғы бьефтегі қалдық су көлемімен қарым-қатнаста болад.  
Егер 
∆
А
 , болғанда ЖЖ 
С
 мəніне дейін зарятталады. 
2) Егер   
∆ >0  болған  жағдайда,  энергожүйедегі  өңдіріліп  жатқан  энергиядан
тұтынушының жүктемесі асып жатқаның білдіреді. Осы сəтте жүйенің жағдайы Х мəніне 
тəуелді болады. 
Х =∆
ƞ
А
А
)
(7) 
Х болғанымен  
а)  Егер 
X >0  болса,  Энерго  жүйенің  (ЭЖ)  ессебінен  өңдірілген  энергия  жалпы 
жүктемені  толық  қанағаттандырмайтының  білдіреді.  ЖЖ  минимумға  дейін  разрядталып 
толық жетілмеген энергия Х мəнімен қалады. 
б)  Егер 
X <0  болса,онда  ЖЖ  есебінен  жүктеме  толық  қамтамасыз  етеліп  жəне  ЖЖ 
разрядталу теңдеуі былайжазылады. 
А
А
∆
∆
ƞ
А
(8) 
Мұнда,  а)  жағдайында  толық  қамтамасыздандырылған 
Х жүктемесі  қалады,  ол 
автаномды  жүйенің  конфигурациясына  тəуелді:  жүктемеде  резервті  қуат  болуы  тиіс, 
мысалы,  дизель  генераторы.  Яғни  қалған  қамтамасыз  етілмеген  энергияны  осы  дизель 
генераторымен толықтырса болады, бірақ та ол
X >0 кезіңде электр энергиясының құның 
біршама  артуға  əкеледі.  Егерде  жүйе  толығымен  оқшауланып  резервті  генератор 
қойылмаса, жүктеменің бір бөлігі қамтамасыздандырылмай қалатын энерго жетіспеушілік 
жағдай  туындауы  мүмкін.  Жəнеде  авариялық  жағдайда  туындауы  мүмкін.  Соныңда 
қандай  жағдай  болмасын  екеуідее  экономикалық  залал  əкеледі
.ЖЖ  жұмысын 
анықтап  оңтайландыру  үшін, 
,
ЭК
, ∆ ,
 стохастикалық  сериясына  тиісті  і  –
аралығын бір сағат деп ал орташаны- бір жыл деп алсақ дұрыс болады. Электр жүйесінің 
(ЭЖ)  шығындары    электр  қондырғыларының  шығындар  сомасының  ретінде,  жəне  ең 
жоғары  қуаты  заряд  функциясы  ЖЖ  құны  ретіңде  қызмет  етеді.  Жылдық  эксплуата-
циялық  шығыңдар  құны  тұрақты  капиталды  салыммен  эксплуатациялық  шығындардан 
тұрады.  Олар  нақты  қозғалыстағы  өнімнің    жылына  пайдаланылған  сағат  санынасəйкес 
құнының қатынасы ретінде анықталады. Жылдық шығын белгілену теңдеуі. 
З
ВЭУ
N
ВЭУ
ГАЭС
ГАЭС
С
∑
(9) 
Берілген  жүктеме  кестесіңде  ЭЖ  жəне  оның  компоненттерінің  қуаттары  мен 
шығынды азайтқанда жинақтау жүйесінің əлеуетін анықтауға болады. 
Тəулік бойы қажет ететің жоғарғы бьефтің су көлемінің тəуліктік балансын белгілеу 
теңдеуі: 
∆
тәу
тәу
Н
тәу
, м
(10) 
Мұнда,  

280 
 
Егер   
∆
тәу
 «+»  бағанымен белгіленетің  болса,  ол  жоғарғы  бьефте  судың  жетіспеу-
шілігін  білдіреді.  Ал  егер  «−»  белгіленсе,  ол  су  деңгейінің  жеткілікті  екенің  білдіреді. 
Осылайша келесі тəулікке қажетті су көлемің келесі теңдеу құрайды: 
 
V
тәу
∆
тәу
, 
м                                              (11) 
 
Жылдың  əр  күні  үшін  барлық  қажетті  соманы  жоғарыда  қарастырылған  қарым-
қатнастар  арасынан    барынша  жоғарғы  мəнің  таңдап,  біз  гидравикалық  жинақтауды 
қамтамасыз ететін су қоймасына пайдалы көлемге жəне қажетті жүктемеге ие боламыз[3]. 
Қорытынды 
Жанартылатын  энергия  көзіндегі  энергокомплекстің  жұмысы  энергетикалық 
ресурстардың уақыт бойынша сəйкес келмеуіне байланысты өте тиімді жұмыс атқарады. 
Оқшауланған  тұтынушылардың  жүктеме  кестесі  тұрғызылып,  желдің  жылдамдығы  мен 
тіке шағылатын күн радиациясына статистикалық талдау жүргізілді. ЖЭК оңтайландырып 
пайдалану көрсетті: күн жəне желэнергиясын оңтайландырып пайдаланғанда жинақтауға 
көлемнің 3-4 есе  аз  қажеттігін.  Мұнда,  ГАЭСтің  жұмыс  жасау  принціпіне  өзгерістер 
енгізілді, яғни сорғы бөлек қосымша жел генераторына қосылып тұрғандықтан генератор 
сорғы  режимінде  жұмыс  жасамайды.  Жанартылатын  энергия  көздеріндегі  энергоком-
плекстің  параметрлерін  анықтау  үшін  метрологиялық  жəне  географиялық  жағдайларын 
ескере  отырып  статистикалық  жəне  стохастикалық  əдістерді  пайдалану  тиімді  екені 
көрсетілді. 
 
Əдебиеттер 
1.Амерханов  Р.А.,  Бессараб  А.С.,  Драганов  Б.Х.,  Рудобашта  С.П.,  Шишко  Г.Г. 
теплоэнергетические установки и системы сельского хозяйства / под ред. Б.Х. Драганова. 
— М.: Колос-Пресс, 2002. — 424 с. 
2.  Обухов  С.Г.  Системы  генерирования  электрической  энергии  с  использованием 
возобновляемых энергоресурсов: Учеб. пособие, 2008 
3.  Кажинский,  Б.Б.  Свободнопоточные  гидроэлектростанции  малой  мощности. 
Массовая  радиобиблиотека / Под  общей  редакцией  акад.  А.И.  Берга,  вып. 57. 
Государственное энергетическое издательство, Москва, Ленинград, 1950. – 74 с. 
 
Ихлассов М., Алияров Б.К. 
 
СИСТЕМА СНАБЖЕНИЯ ИЗОЛИРОВАННОГО  ПОТРЕБИТЕЛЯ ЭЛЕКТРИЧЕСТВОМ 
И ТЕПЛОМ ИЗ ВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ 
 
В  статье  рассматрено  снабжение  изолированного  потребителя  электроэнергиейи 
теплом с помощю ВИЭ. Во время исследования было показоно, что выгоднее ипользовать 
ГАЭС  вместо  дорогих  аккумуляторов  и  оптимизация  электричских  оборудований  для 
эффективного функционирования
.
 
Ключевые  слова:  Гидроаккумулирующий  элеткростанция,  ветрогенератор,  солнеч-
ный коллектор, изолированный, комбинирование. 
 
 
 

281 
Ikhlassov M, Aliyarov B.K. 
ISOLATED CUSTOMER SUPPLY SYSTEM WITH ELECTRICITY AND HEAT FROM 
RENEWABLE ENERGY SOURCES 
In the article deals with the supply of an isolated consumer of electricity and heat with the 
help of of renewable energy. During the study, has been shown to it is more profitable to use the 
HPSPP instead of expensive accumulators and optimization of electrical equipments to function 
effectively. 
Keywords: Pumped storage plants, wind generator, solar collector, isolated, combining. 
ƏОЖ 656.225:65.012.2  
Биберген Ж.Н., Абдильдин Н.К. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
ЖҮКТЕРДІ ТАСЫМАЛДАУ КЕЗІНДЕ КӨЛІК ЖƏНЕ ТЕМІРЖОЛ 
ТРАНСПОРТТАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН МОДЕЛДЕУ 
Аңдатпа 
Бұл  мақалада  жүкті  немесе  тауарды  тасымалдаудың  ең  көп  қолданылатын  түрі – 
контейнермен жүкті тасымалдау, контейнерде жүкті тасымалдаудағы тауарларды жеткізу 
– шығару кезінде пайда болатын мəселелердің шешімін қарастырамыз.
Кілт  сөздер:  Автокөлік,  жүк,  көліктік-экспедиционды  компания,  тауар,  контейнер, 
тұтынушы, моделдеу. 
Кіріспе 
Темір  жолдың  бəсеке  қабілеттілігін  жоғарылату  мақсатында  бірнеше  бағыттар 
қолданылады,  негізгі  маңызды  бағыттардың  бірі  қолданушыға  кешенді  көлік  қызметін 
көрсету  болып  табылады,  яғни  жүкті  қабылдау  жəне  жіберу  кезінде  сервис  қызметін 
толығымен көрсету қажет. 
Жүкті  тасымалдау  кезінде  орындалатын  кешенді  қызметтерді  орындау  үшін 
көліктік-экспедиционды  компанияның  (КЭК)  жеке  меншік  немесе  жалға  алынған 
автокөлігі  болуы  міндетті,  жалға  алынған  немесе  жеке  меншік  көлік  тұтынушының 
қажеттіліктерін толық қанағаттандыру қажет [1]. 
Жүкті  немесе  тауарды  тасымалдаудың  түрлері  көп,  ең  көп  қолданылатын - 
контейнермен жүкті тасымалдау, контейнерде жүкті тасымалдаудағы тауарларды жеткізу-
шығару  кезінде  пайда  болатын  мəселелердің  шешімін  қарастырайық.  Контейнермен 
тауарды  жіберу  кезінде  тауарды  жеткізу-шығару  көлік  қызметінің  науқан  шарттарында 
өте  маңызды.  Себебі,  автокөліктердің  бəсеке  қабілеттілігі  жоғарлауда,  аз  көлемде 
тасымалдау  жұмыстары  азаюда  жəне  жолдарда  вагон  бойынша  қызмет  көрсету  артуда. 
Сондықтан, тауарды жіберудің осындай түрлері үшін жүкті жеткізу-шығару бойынша аса 
көп  сұрақтар  қойылмайды.  Жүкті  жеткізу-шығару  үшін  КЭК  бойынша  қызмет  көрсету 
эффектілігін  анықтау  мақсатында,  Петри  дискретті  жүйелердің  математикалық  аппарат 
негізінде автокөлік пен темір жол байланысының имитационды моделдеу үрдісін жүргізу 
қажет |4|. 
Материалдар мен əдістер 
Петри  желісі  арқылы  моделдеу  əдісі  қарастырылып  отырған  технологиялық 
үрдістерді  жобалау  қарапайым  жүруіне  жəне  тез  моделдеуіне,  сонымен  қатар  үрдістің 

282 
 
сипаттамалары  қарапайым  түрде  берілуіне  байланыстықолданылады.  Желіде  уақытша 
байланыстарды  алмастыру  автокөлік  пен  теміржол  транспорттарының  өзара 
байланысының  функционалды  жүйесінің  құрылымдылық  ерекшеліктерін  нақты 
сипаттауға мүмкіндік береді [2]. 
Контейнерлер  арқылы  тауарды  жеткізу-шығару  кезінде  теміржол  мен  автокөлік 
транспорттарының  өзара  байланыс  моделін  құру  үшін  үлкейтілген  сұлбасы 1-суретте 
келтірілген. 
Зерттеу нəтижелері 
Тауарды алып кету жолына вагондардың келуі, вагондарды контейнерлермен өңдеу 
(тауарды  енгізу  жəне  түсіру  жолдары),  контейнерлерге  құжаттарды  өңдеу  (тауарды 
бақылау),  ТТМ  контейнерлерімен  вагондарды  өңдеу,  автокөлікпен  контейнерлерді 
шығару,  Автокөліктермен  контейнерлерді  енгізу,  тұтынушының  алдында  контейнері  бар 
автокөліктерді өңдеу.  
 
 
1-сурет. Жүкті жеткізу-шығару кезінде теміржол мен автокөлік транспорттарының өзара 
байланыс моделінің үлкейтілген сұлбасы 
 
Автокөлік  пен  теміржол  транспорттарының  өзара  байланысын  моделдеудің 
тапсырмасы – тауарды тұтынушы өздігінен жеткізу-шығару кезіндегі шығынның F
КЛ
 жəне 
тауарды агент орталықтары жеткізу-шығару секілді қызмет көрсету кезіндегі шығынның 
F
АПКТО
арасында максималды айырмашылық болу қажет[3].  
 
                        (1) 
 
мұндағы Z
АВТ
 –автокөлікті сатып алуға немесе жалға алуға қажетті шығын, тг./жыл;   
Z
КОНТ
 –тұтынушының  немесе  КЭК-ның  контейнерлерді  өңдеуге  қажетті  шығын, 
тг./жыл;    
Z
ПР
 –тауарды енгізу жəне түсіру кезінде автокөліктердің күтіп тұруына байланысты 
экономикалық шығындар, тг./жыл;   
Z
ПВ
 –енгізу  жəне  түсіру  жұмыстарға  байланысты,  КЭК  немесе  тұтынушының 
шығындары тг./жыл;   
 
Сонымен бірге 
,                                              (2) 
 

283 
мұндағы  m
авт
 –контейнерлерді  енгізу-шығару  жұмыстарын  жүргізу  үшін  қажетті 
автокөліктер саны; 
С
ач
 – автокөліктің бір сағат жұмыс істеу бағасы, тг.; 
  T
р
 – бір тəулікте автокөліктің есептік жұмысы, сағат (автокөлік тұтынушының жеке 
меншігі болан жағдайда T
р
=24 сағ.; егер автокөлік жалға алынған болса, онда T
р
 моделдеу 
кезінде орнатылады). 
(3) 
мұндағы Т
тэк
 –КЭК-дан контейнерді табу ұзақтылығы, сағат; 
m
к
 –КЭК-ға апаратын конейнерлер саны; 
N
кл
 –тұтынушылардың саны;  
Т
кл i
 –
і-
ші тұтынушының контейнерін табу уақытының ұзақтылығы, сағат;  
m
гт i
 - 
і-
ші тұтынушының контейнер саның; 
С
кч
 –контейнердің бағасы, тг. 
,
(4) 
мұндағыТ
ож
 –техникалық  үзіліс  кезінде,  контейнерлер  дайын  болмаған  жағдайда 
жəне  тауарларды  түсіру-тиеу  фронттарының  бос  болмаған  аралықта,  станцияда  немесе 
тұтынушылардың тауарға қатысты жұмыстары кезінде уақыт ұзақтылығы, сағат. 
,
(5) 
мұндағыn
оп 
–əрбір контейнерлермен жасалынатын тауар үрдісінің саны, n
оп
 =2; 
С
пв
 – контейнерді жүктеу немесе түсіру үшін қойылатын ақы, тг.  
(6) 
мұндағыN
з
- жеткізу-шығару кезіндегі КЭК-ның шығын категориясының саны;  
Z
i
- КЭК-ның шығын түрі, грн. (жоғарыдан қараңыз); 
k
р
–қызмет көрсету тарифінің рентабельділік коэффициенті. 
Моделдеу  нəтижелерін  анализ  жасау  негізінде  жұмыстың  көлеміне  байланысты 
тұтынушының  пайдасы Z (өздігінен  тауарды  жеткізу-шығару  жұмыстарына  қарағанда)  
көп екенін білуге болады[2]. 

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: