Министерство сельского хозяйства республики казахстан

156
 
 
21,8-78,2  жəне 67,6-88,3 пайызды  құрады.  Жалпы  орташа  көрсеткіштері  бойынша  
салыстырмалы  тауарлылық  пен  тыңайтқыштардың  арасындағы  корреляциялық 
байланыстың тығыздығы өте төмен болғанымен (R = 0,294), əрбір генотиптің деңгейінде  
тыңайтқыштар  өнімнің  салыстырмалы  тауарлылығына  əрқалай  əсер  ететіндігін  көрсетті. 
Мысалы, Yildiz, Қаз-Тай  жəне  Очарование  сортүлгілерінде  тауарлы  өнімнің  шығымы 
тыңайтқыш  дозаларына  байланысты  көп  өзгеріске  ұшырамады,  ал Ergenekon 
сортүлгісінде  тыңайтқыштар  тауарлы  өнімнің  шығымын,  бақылаудағы  танаптармен 
салыстырғанда (90,5%), едəуір көтеретіндігін (95,1-97,8%) көрсетті.   
 
 
Сурет 1 - Генотипі мен тыңайтқыштардың мөлшеріне байланысты  
тəтті бұрыштың жалпы өнімінің өзгеруі 
 
 
Сурет 2 - Генотипі мен тыңайтқыштардың мөлшеріне байланысты  
тəтті бұрыштың қосымша тауарлы өнімінің өзгеруі 
 
Тəтті  бұрыштың  өнімділік  көрсеткіштерінің  өзгеруі    тыңайтқыштардың  шартты 
дозаларының өзгеруіне тығыз байланыстылығын жүргізілген корреляциялық жəне регрес-
сиялық  сараптамалар  көрсетті  (Кесте).  Тыңайтқыш  дозасы  мен  өнімділіктің  өсімінің 
салыстырмалы  көрсеткішінің  арасындағы  корреляциялық  байланысы (R = 0,703 - 0,717) 
абсолютты көрсеткішімен салыстырғанда (R = 0,560-0,563) анағұрлым тығызырақ болды. 
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Yildiz
Ergenekon
Каз-Тай
Очарование
Жалпы
 өні
м
, т
/га
Б/у
N50P50K50
N100P100K100
N150P150K150
0
20
40
60
80
100
120
Yildiz
Ergenekon
Каз-Тай
Очарование
Та
уа
рлы
 қосымша
 өні
м
, %
N50P50K50
N100P100K100
N150P150K150

157
 
Бұл  айырмашылық  тыңайтқыштардың  мөлшерінің  əсері  тəтті  бұрыштың  генотипіне 
байланысты  өзгеретіндігін  жəне  жалпы  заңдылықтың  сақталатындығын  көрсетеді.  Əрбір 
сорт үлгілердің тыңайтқыш дозаларымен байланысын барлық қайталанған танаптардығы 
өнім  көрсеткіштерін  есепке  алып  жеке  қарастырғанда,  алынған  жоғары  корреляциялық 
коэффициенттер бұған дəлел болады (R = 0,681-0,930).   
Кесте  - Тəтті бұрыштың өнімділік көрсеткіштері мен тыңайтқыш дозалары арасын-
дағы корреляциялық қатынастың сортүлгілердің генотипіне байланысты өзгеруі, 2015 ж. 
Өнім көрсеткіштері 
Кор-
реля-
ция 
(r) 
Регрессиялық теңеу 
Детермина-
циялық 
коэффициент 
(R
2
) 
Yildiz 
Жалпы өнім 
0,926 
y = 13,2 + 1,75x + 0,94x
2
0,887
Тауарлы өнім 
0,930 
y = 12,8 + 1,49x + 1,03x
2
0,900
Қосымша жалпы өнім 
0,787 
y = 0,32 + 19,19x + 5,81x
2
0,632
Қосымша тауарлы өнім  0,773 
y = 0,04 + 18,89x + 6,4x
2
0,611
Ergenekon 
Жалпы өнім 
0,708 
y = 20,65 + 7,46x - 1,75x
2
0,753
Тауарлы өнім 
0,681 
y = 18,80 + 8,83x - 2,16x
2
0,781
Қосымша жалпы өнім 
0,726 
y = 1,27 + 36,7x - 8,6x
2
0,789
Қосымша тауарлы өнім  0,695 
y = 1,85 + 48,1x - 11,8x
2
0,810
Каз-Тай 
Жалпы өнім 
0,837 
y = 21,1 - 6,89x + 14,94x
2
 - 3,75x
3
 0,934 
Тауарлы өнім 
0,846 
y = 20,65 - 6,37x + 14,56x
2
 - 3,67x
3
 0,941 
Қосымша жалпы өнім 
0,844  y = -1,74 - 32,43x + 70,91x
2
 - 17,81 x
3
 0,946 
Қосымша тауарлы өнім  0,852 
y = -1,73 - 30,42x + 70,4x
2
 - 17,76x
3
 0,951 
Очарование 
Жалпы өнім 
0,800 
y = 23,14 + 18,83x - 4,38x
2
0,942
Тауарлы өнім 
0,806 
y = 22,81 + 18,92x - 4,38x
2
0,946
Қосымша жалпы өнім 
0,769 
y = 1,04 + 83,13x - 19,37x
2
0,875
Қосымша тауарлы өнім  0,787 
y = 0,90 + 84,29x - 19,53x
2
0,906
Орташа барлық сортүлгілерді есепке алғанда 
Жалпы өнім 
0,563 
y = 21,03 + 4,35x 
0,329 
Тауарлы өнім 
0,560 
y = 20,36 + 4,43x 
0,325 
Қосымша жалпы өнім 
0,703 
y = -0,71 + 45,66x - 7,41x
2
0,680
Қосымша тауарлы өнім  0,717 
y = -0,66 + 49,18x - 8,16x
2
0,723
Тыңайтқыштардың  шартты  дозалары  мен  тəтті  бұрыштың  өнімділік  көрсеткіштері 
арасындағы  қатынасын  есептеп  шығару  мақсатында  əртүрлі  математикалық  теңеулерді 
қолданып, осы қатынасты барынша жақын көрсететін эмпирикалық түзу сызықты немесе 
полиномдық функциялар таңдап алынды. Алынған математикалық теңеулер сортүлгілер-
дің  генотипіне  қарай  тəтті  бұрыштың  өнімділігі  мен  тыңайтқыштардың  арасындағы 
байланыстар əртүрлі детерминациялық коэффициенттерімен ерекшеленді. 
Сортүлгілерді  жеке  дара  қарастырғанда  детерминациялық  коэффициенттер  жоғары 
көрсеткіштерімен ерекшеленіп, алынған математикалық теңеулерден шығатын нəтижелер 
мен  шындығында  алынған  нəтижелер  өте  жақын  болды.  Мысалы,  тауарлы  өнім Yildiz, 
Ergenekon,  Қаз-Тай  жəне  Очарование  сортүлгілерінде  тыңайтқыштар  есебінен,  тиісінше, 

158
 
 
90, 78, 94 жəне 95 пайыз  қамтамасыз  етілді.  Ал  нəтижелерін  біріктіріп  орташа  көрсет-
кіштерді  математикалық  теңеулерге  салып  қарағанда  мұндай  байланыстың  тығыздығы 
əлсіреп, тауарлы өнімнің өзгеруіне тыңайтқыштардың əсері 32 пайыз ғана болды.  
Дегенмен, алынған математикалық теңеулер тыңайтқыш дозаларын зерттелген тəтті 
бұрыш  сортүлгілерінің  межеленген  өнімінің  деңгейіне  сəйкестендіріп  анықтауға 
мүмкіндік береді.  
Тəтті  бұрыш  жемісіндегі  құрғақ  заттың,  қанттың, «C» дəруменінің  жəне 
нитраттардың  мөлшерінің  өзгеруі  қолданылған  тыңайтқыштардың  дозаларына  тəуелсіз 
болды  (r = 0,042-0,277). Жемістегі  нитраттардың  мөлшері  бекітілген  шектелген 
мөлшерден  (ПДК = 200 мг/кг) əлдеқайда төмен болды. 
Сонымен,  алынған  ғылыми  зерттеулердің  нəтижесінде,  зерттелген  тəтті  бұрыш 
сортүлгілерінің  жалпы  жəне  тауарлы  өнімділігі  қолданылған  тыңайтқыштардың  мөлше-
ріне  байланысты,  тиісінше, 20,4-104,7 жəне 20,3-107,9 пайыз  аралығында  өзгеретіндігі 
дəлелденді.  Тəтті  бұрыш  жемісінің  биохимиялық  құрамына  тыңайтқыштардың  мөлшері  
елеулі əсер етпеді.  
Қазақстанның оңтүстік шығысы қара қоңыр топырағы жағдайында тəтті бұрыштың 
Yildiz  сортүлгісінің  ең  жоғары  өнімділігі  тыңайтқыштардың N150P150K150 дозасын 
қолданғанда  қамтамасыз  етілсе, Ergenekon, Қаз-Тай  жəне  Очарование  сортүлгілерінің  ең 
жоғары өнімділігі тыңайтқыштардың N100P100K100 дозасын қолданғанда алынды. 
Қорытынды 
Қазақстанның оңтүстік шығысы қара қоңыр топырағы жағдайында тəтті бұрыштың 
Yildiz  сортүлгісінің  ең  жоғары  өнімділігі  тыңайтқыштардың N150P150K150 дозасын 
қолданғанда  қамтамасыз  етілсе, Ergenekon, Қаз-Тай  жəне  Очарование  сортүлгілерінің  ең 
жоғары өнімділігі тыңайтқыштардың N100P100K100 дозасын қолданғанда алынды.  
Зерттелген тəтті бұрыш сортүлгілерінің ішінен ең жоғары өнімділігімен Очарование 
сорты  ерекшеленіп  тыңайтқыштардың N100P100K100 дозасын  қолданғанда  гектарына 
шаққанда 42,7 тонна өнім алынды, ал тауарлылығы 99,8 % болды. 
 
Əдебиеттер 
1.  http://faostat3.fao.org/download/Q/QC/E (ФАОСТАТ, 2013). 
2.  Казахстан  Респу6ликасы  Ұлттык  экономика  мииистрлігі  Статистика  комитеті. 3 
серия. Ауыл, орман жəне балық шаруашылығы. Қазақстан Республикасында 2015 жылдың 
астығы үшін ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алқаптары.  
3.  Қазақстан  Республикасында  пайдалануға  рұқсат  етілген  селекциялық 
жетістіктердің мемлекеттік тізілімі. . – Астана, 2016. – 125 с. 
4.  Методика  государственного  сортоиспытания  сельскохозяйственных  культур 
(картофль, овощные и бахчевые культуры) М.: Колос, Вып. 4, 1975.-183 с. 
5.  Методика  опытного  дела  в  овощеводстве  и  бахчеводстве  /Под  ред.В.Ф.Белика, 
М.:Агропромиздат, 1992.-319с. 
6. 
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.М., 1985.-415с. 
7. 
Muhammad Sajid; Muhammad Ishtiaq; Noorul Amin; Muhammad Arif; and 
ZiaurRehman.Effect of nitrogen and phosphorous on growth and yield of red chillies. Source. 
Sarhad Journal of Agriculture., 2001, 17(4): 549-551. 
8. 
NingJianFeng; ZouXianZhong; Yang ShaoHai; Chen Yong; Sun LiLi; Wei Lan; and Wu 
JinLong,. Effects of organic materials on the growth of pepper and amelioration of reservoir 
sediment. Chinese Journal of Eco-Agriculture, 2010, 18(2): 250-255.  
9. 
Maya, P., S. Natarajan and S. Thamburaj,. Effect of plant density and nutrients on 
certain physiological parameters in sweet pepper. SouthIndianHorticulture., 1999, 47(1/6): 237-
238.  
 
 

159
 
Омарова А., Амиров Б.М. 
ПРОДУКТИВНОСТЬ СЛАДКОГО ПЕРЦА В ЗАВИСИМОСТИ ОТ ГЕНОТИПА  
И ДОЗ МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ 
В  результате  проведенных  иследований  было  установлено,  что  в  зависимости  от 
генотипа и применяемых доз минеральных удобрений валовая и товарная продуктивность 
сладкого  перца  изменялась  в  пределах 20,4 -104,7 и 20,3-107,9 %, соответственно.  На 
биохимический  состав  плодов  сладкого  перца  минеральные  удобрения  существенно  не 
повлияли.  В  условиях  юго-востока  Казахстана  на  темно-каштановых  почвах  гибрид 
сладкого перца Yildiz обеспечивает максимальный урожай при применении минеральных 
удобрений в дозах N150P150K150, а гибриды Ergenekon и Очарование  и  сорт Қаз-Тай – 
при применении применении минеральных удобрений в дозах N100P100K100. 
Ключевые слова: сладкий перец, оценка, сортообразец, удобрение, продуктивность, 
корреляция, регрессия. 
Omarova A., Amirov B.M. 
PRODUCTIVITY OF SWEET PEPPER DEPENDING 
ON THE GENOTYPE AND DOSES OF MINERAL FERTILIZERS 
Annotation  
As a result of studies it was found that depending on the genotype and doses of mineral 
fertilizers applied gross productivity and marketable yield of sweet pepper ranged between 20,4 -
104,7 and 20,3-107,9%, respectively. A biochemical quality of sweet pepper fruits is not 
significantly affected by fertilizers. Under the conditions of the south-east of Kazakhstan on dark 
chestnut soils a sweet pepper hybrid Yildiz provided maximum yield at the application of 
mineral fertilizers in doses N150P150K150, and hybrids Ergenekon and Ocharovanye, and a 
variety Қaz-Tai – at the application of mineral fertilizers in N100P100K100 doses. 
Keywords
: sweet pepper, evaluation, accession, fertilizer, productivity, correlation, 
regression 
UDC 632.938:635.132  
Manabaeva U.A., Amirov B.M. 
Kazakh National Agrarian University 
YIELD AND RESISTANCE TO POWDERY MILDEW OF CARROT  
(
DAUCUS CAROTA L.) ACCESSIONS UNDER FIELD CONDITIOONS 
Annotation 
On an experimental field an evaluation of 20 carrot accessions for resistance to powdery 
mildew was carried out. Of carrot accessions screened, CR00102 and CR00655 had no signs of 
leaf powdery mildew lesions, whereas CR00549, CR01100, CR00331, CR00484, CR00636, 
CR00648 and CR01214 demonstrated a very slight infection by powdery mildew (0,1-1,0 
points), the accessions CR00332, CR00073, CR00235, CR00606, CR00649 and CR00650 found 
to be slightly affected by the disease (1,1-2,0 points). The accessions CR00829, CR00239 and 
CR00236 found to be in average infection (2,1-3,0 points), and the remaining two accessions - 

160
 
 
CR00718 and CR01228 considered to be in severe infection (3,1-4,0 points) by powdery 
mildew. Correlation analysis pointed to weak relationship between the powdery mildew 
infection rates and yield characteristics of carrot accessions (R = 0,042-0,400).     
Keywords: carrot, evaluation, accession, resistance, disease, powdery mildew, yield 
 
Introduction 
Carrot 
(Daucus carota L.) is an important root vegetable crop in Kazakhstan, in 2015 it 
was sown on 19,7 thousand ha, 50% of this area concentrated to south-eastern region – Almaty, 
Zhambyl and Shymkent oblasts. Carrots are greatly affected by pathogens that cause destruction 
of plants at different stages of ontogenesis. Therefore, in breeding programs an evaluation and 
selection of multiple sources of resistance to important virulent diseases, including leaf 
pathogens is of great importance [1-4]. In recent years a powdery mildew (PM) outbreak has 
been observed in some carrot production fields of the region. Therefore in breeding programs has 
been arisen a need in developing new varieties of carrots with resistance to the disease.  
The aim of this work was evaluation of available carrot accessions under field conditions 
for resistance to powdery mildew.  
Materials and methods  
In 2015 an evaluation of 20 carrot accessions representing varieties, breeding selections, 
and local land races from different countries was conducted at the experimental plot of Kazakh 
Research Institute of Potato and Vegetable Growing, Almaty region, Kazakhstan (43°16′ N  and 
76°53′ E).  
The field studies were carried out on plots with area of 2,8 m
2
 (4,0 m x 0,7 m). 
Experimental plots were designed compactly. The edges of the experimental plots were planted 
by local carrot population severely susceptible to PM.  
The rates of fertilizers applied in all plots were N80P80K80 in the form of ammonium 
phosphate (10% N, 46% P2O5), ammonium nitrate (34% N) and potassium chloride (60% K2O). 
The fertilizers were applied 2/3 preplant, and 1/3 side dressed.  
Cultural practices for carrot growing included basic field tilling (plowing at 25-27 cm - in 
the autumn, deep cultivation in combination with harrows – in the spring), seedbed preparation, 
planting, herbicide application, and hand weeding and watering. 
The design of field experiments, phenological observations, biometric measurements and 
recordings were done in accordance to methodic instructions [5,6,7].  
Six weeks before harvesting, when there was maximum manifestation of PM a visual 
examination of carrot susceptibility was done in points: 0 - there are no signs of the disease; 1 - 
very slight infection (1-10% of leaves); 2 - slight infection (11- 25% of leaves); 3 - average 
infection (26-50% of leaves); 4 - severe infection (more than 51% of the leaves). 
For the assessment of carrot plants resistance to foliar infection by PM the coefficient of 
infection (IC, points), disease incidence (DI, %) and disease extent (DE, %) were calculated.  
IC was calculated using the formula:  
IC = ∑(а х b)/N                                                                (1) 
DI was given by the formula:  
DI = (n x 100)/N                                                              (2) 
DE was determined by the formula:  
DE= ∑(а х b) х100/Nx 4                                                       (3) 
where:  
Σ (a x b) - the sum of the production of the number of infected plants at the appropriate 
points of lesions,  N - total number of plants recorded in the sample, n - the number of infected 
plants; 4 - the highest point of the accounting scale.  
The data were processed using the software of Microsoft Office Excel. 
 
 

161
 
Results and discussion 
Powdery mildew on crops has been observed throughout the world, including China [8], 
Australia [9], South Korea [10], Mexico [11], Turkey [12], Hungary [13], India [14], and many 
other countries.  
E. heraclei has been recorded from 80 genera in the Apiaceae. The only powdery mildew 
belonging to the subfamily 
Erysiphoideae reported on carrot is E. heraclei, which is distributed 
worldwide and can also infect numerous species of various host genera of the Apiaceae.  
In our experimental plot white mycelial colonies typical of powdery mildew were seen on 
leaves of majority of carrot accessions studied. The severity of infection was dependent on the 
genotype of carrot varieties. Based on the examining the pathogen visually using the descriptions 
by literature the fungus was identified as 
Erysiphe heraclei [15]. 
When observing the carrot plant phase development, it was noted that the studied 
accessions basically had close emergence dates; in terms of early and technical maturity the 
differences were also insignificant. It was noted that there were some advance in the growth and 
development of carrot accessions of Kazakhstan and Russia origin.  
The visual evaluation performed before harvesting showed (Table), that out of 20 
accessions, CR00102 and CR00655 displayed no signs of PM infection. Accessions CR00549, 
CR01100, CR00331, CR00484, CR00636, CR00648 and CR01214 demonstrated less 
susceptibility to PM infection (0,1-1,0 points), CR00332, CR00073, CR00235, CR00606, 
CR00649 and CR00650 found to be moderately susceptible (1,1-2,0 points). The accessions 
CR00829, CR00239 and CR00236 were susceptible (2,1-3,0 points) to the disease. The 
accessions CR00718 and CR01228 considered to be highly susceptible (3,1-4,0 points).  
The results showed, with a total yield of less than 25,0 t/ha were recorded for accessions 
CR00636, CR00650, CR00718 and CR00829; the accessions CR00235, CR00484, CR00236, 
CR00549, CR00239, CR00332, CR00649, CR00102, CR01228. CR01214, CR00606 and 
CR00073 by the level of gross yield were in the range of 25,1- 40,0 t/ha, while the remaining 
four accessions - CR00331, CR01100, CR00648 and CR00655 showed a gross yield above 40,1 
t/ha. 
In order to identify if there is any correlation between resistance to PM and yield 
characteristics of the carrot samples in the breeding nurseries, we performed pairwise correlation 
analysis. Analysis showed  that  in general between indicators of field resistance to PM of carrot 
accessions and their productivity performance there were weak relationship between the PM 
infection rates and yield characteristics of carrot accessions (R = 0,042-0,400).   
Table.  Susceptibility to powdery mildew and yield characteristics of carrot accessions  
Accession Powdery 
mildew  Total 
yield, 
t/hа 
Marketa
ble yield, 
t/hа 
Marketa
bility, % 
Root 
weight, 
g 
Coefficient 
of infection 
(IC, points) 
Disease 
incidence
(DI, %)
Disease 
extent 
(DE, %)
CR00073 1,4  100,0 
35,0 
33,7 28,9  85,7 119,9 
CR00102 0,0  0,0 0,0 
29,4 18,7  63,5 110,3 
CR00235 1,5  90,0 
37,5 
57,7 17,7  30,6 272,0 
CR00236 2,9  100,0 
72,5 
25,0 9,6  38,5 107,0 
CR00239 2,8  100,0 
70,0 
39,5 30,7  77,8 129,5 
CR00331 0,6  40,0 
15,0 
34,4 23,9  69,6 123,8 
CR00332 1,1  70,0 
27,5 
44,6 32,9  73,8 135,3 
CR00484 0,8  60,0 
20,0 
53,4 31,9  59,8 182,5 
CR00549 0,2  20,0 5,0 
29,9 19,2  64,1 104,4 
CR00606 1,5  70,0 
37,5 
28,4 15,8  55,7 96,9 

162
 
 
CR00636 0,9  70,0 
22,5 
49,5 34,8  70,4 180,3 
CR00648 0,9  60,0 
22,5 
42,4 22,1  52,0 130,0 
CR00649 1,9  100,0 
47,5 
26,0 20,4  78,4 95,7 
CR00650 2,0  100,0 
50,0 
37,2 19,7  53,0 152,0 
CR00718 3,2  100,0 
80,0 
56,2 43,1  76,8 178,1 
CR00829 2,1  100,0 
52,5 
46,1 25,4  55,1 184,0 
CR01100 0,4  40,0 
10,0 
28,2 21,5  76,1 95,0 
CR00655 0,0  0,0 0,0 
41,3 34,2  82,9 159,3 
CR01214 0,9  70,0 
22,5 
44,2 6,2  14,0 172,5 
CR01228 3,4  100,0 
85,0 
30,2 16,6  54,9 118,7 
 
Andrew Watson of Yanco Agricultural Institute, Australia, reported that in field trails 
powdery mildew did not cause yield loss when fungicide treated plots were compared to 
untreated plots. However in glasshouse trials, the disease reduced yield by 20%. In fresh market 
carrot plantations when the carrot roots lifted out by mechanically gripping the leaves there 
occur yield loss with some carrots being left in the ground. This is due to the leaves being 
weakened by powdery mildew [16].  
Nowadays in Kazakhstan carrot production industry, requiring machineries for harvesting, 
is being rapidly developed, therefore there should be paid a great attention to the creation of 
disease resistant plant varieties which would allow minimizing pesticide application [17]. In 
relation to this, the conducted research results would be some contribution to carrot breeding 
program of the country.    
Conclusion 
Thus, the resistance of carrot accessions to powdery mildew in breeding nurseries was 
largely determined by their genetic background and depends also on the conditions of the 
incidence of disease. 
Carrot accessions CR00102 and CR00655 with no signs of powdery mildew lesions, and 
accessions CR00549, CR01100, CR00331, CR00484, CR00636, CR00648 and CR01214 that 
demonstrated less susceptibility to PM infection, found to be most promising varieties to use in 
carrot breeding program as donors of powdery mildew resistance. 
 
Literature 
1. 
Buryi S.V. 2006. Brown Creation of an initial material for breeding carrots in Belarus. J. 
Vegetables. 12: 47-56. (in Russian) 
2. 
Butov I.S. 2008. Evaluation of accessions and hybrids of carrots by morphological and 
economic traits. Proc. I International Scientific Conference, Moscow 4-6 August. p. 149-157. (in 
Russian) 
3. 
Rubatzky V.E., Quiros C.F., Simon P.W. 1999. Carrots and related vegetable 
Umbelliferae. New York. 
4. 
Simon P.W. 2000. Domestication, historical development, and modern breeding of 
carrot.  Plant Breed, Rev. 19: 157-190. 
5. Methods of breeding and seed production of vegetable root crops (carrots, beets, 
radishes, daikon, radishes, turnips, rutabaga, parsnips). Edited V.F.Pivovarova and M.S.Bunina. - 
M., 2003 - 284 p. (in Russian) 
6.  
Dospekhov B.A. Technique of field experience. – Moscow, 1985. 351 p. (in Russian) 
7. The plots and planting schemes in breeding, variety testing and primary seed-growing of 
vegetable cultures: Parameters OST 4671-78. - M., 1979. -16 p. (in Russian) 
8. 
Wang Y., Xu K.-D., Zhang Y., Liu K., Zhang F.-L., Zhang J., Tan G.-X., Li C.-W. First 
Report of Powdery Mildew Caused by Erysiphe heraclei on Carrot in Central China //Disease 
Notes. – 2014. – V.98. – 2. – P.277. 

163
 
9.
Cunnington J.H., Watson A., Liberato J.R., Jones R.H. First record of powdery mildew
on carrots in Australia//Australasian Plant Disease Notes. – 2008. – 3. – P. 38—41. 
10.
Lee H. B. First Report of Powdery Mildew Caused by Erysiphe heraclei on Curled
Dock (Rumex crispus) in South Korea// Disease Notes. – 2013. – 3. –P. 427. 
11.
Fernández-Pavía S. P. , Rodríguez-Alvarado G., Gómez-Dorantes N., Gregorio-
Cipriano M. del R., Pavía Y. L.F. Enfermedades en plantas en el Estado de 
Michoacán//Biológicas, Diciembre. – 2012. -2. – P. 75 – 89. 
12.
Kurt S., Soylu S., Soylu E.M., Tok F.M. First report of powdery mildew caused by
Leveillula taurica on leek (Allium porrum L.) in Turkey//New Disease Reports.- 2004.- 8.- P. 33. 
13.
L. Vajna. Powdery mildew caused by Erysiphe carpinicola on Carpinus betulus in
Hungary: the first European report //Plant Pathology. – 2006. – 55. – P. 575. 
14.
Pawar V.P.,  Patil V.A. Occurrence of powdery mildew on some wild plants from
Khandesh region of Maharashtra State// Recent Research in Science and Technology. – 2011. – 
5. P. 94-95.
15.
Braun U. A. monograph of the Erysiphales (powdery mildews).//Beiheft zur Nova
Hedwigia. – 1987. – 89. – P.1-700. 
16.
Watson A. Powdery mildew-a new disease of carrots in Australia// Primefact.-616.- 2 p.
17. http://alau.kz/kostanajskie-ovoshhevody-toropyatsya-ubrat-urozhaj-do-zamorozkov/
Манабаева У.А., Амиров Б.М. 
АСХАНАЛЫҚ СƏБІЗ СОРТҮЛГІЛЕРІНІҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН  АҚҰНТАҚ АУРУЫНА 
ТӨЗІМДІЛІГІН АШЫҚ ТАНАП ЖАҒДАЙЫНДА БАҒАЛАУ 
Асханалық  сəбіздің 20 сортүлгісінің  ақ  ұнтақ  ауруына  төзімділігін  бағалау  жұмыс-
тары ашық танап жағдайында жүргізілді. Сырттай бақылау сəбіз сортүлгілерінің ақұнтақ 
ауруымен  зақымдануының  əр  түрлі  дəрежеде  болатындығын  көрсетті.  Екі  сортүлгі - 
CR00102  жəне CR00655 ақ  ұнтақ  ауруына  иммундық  төзімділік  танытса,  жеті  сортүлгі - 
CR00549, CR01100, CR00331, CR00484, CR00636, CR00648 жəне CR01214 жоғары төзім-
ділік көрсетті. 
Кілт сөздер: сəбіз, бағалау, сортүлгі, төзімділік, ақ ұнтақ ауруы, өнімділік. 
Манабаева У.А., Амиров Б.М. 
УРОЖАЙНОСТЬ И УСТОЙЧИВОCТЬ СОРТООБРАЗЦОВ СТОЛОВОЙ МОРКОВИ 
К МУЧНИСТОЙ РОСЕ В ПОЛЕВЫХ УСЛОВИЯХ 
Проведена оценка 20 сортообразцов столовой моркови на устойчивость к мучнистой 
росе  в  полевых  условиях.  Визуальный  анализ  показал,  что  образцы  моркови  отчетливо 
различались по степени поражения мучнистой росой. Два образца - CR00102 и CR00655 
показали  иммунную  устойчивость  к  поражению  мучнистой  росой,  а  у  семи  образцов    - 
CR00549, CR01100, CR00331, CR00484, CR00636, CR00648 и CR01214 была  отмечена 
высокая устойчивость к болезни.  
Ключевые  слова:  морковь,  оценка,  сортообразец,  устойчивость,  мучнистая  роса, 
урожайность. 

164
 
 
ƏОЖ: 635.758:631.526.32 
 
Мұратбек Н., Курмангалиева Н.Д.  
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
 
АСКӨК СОРТҮЛГІЛЕРІНІҢ ҚҰНДЫ-ШАРУАШЫЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІН БАҒАЛАУ  
 
Аңдатпа 
Мақалада  аскөк  сорт  үлгілерінің  жас  сабағына  шаруашылық-бағалы  белгілерін 
анықтау мақсатында жүргізілген зерттеу нəтижелері берілген. 
Кілт сөздер: сорт, үлгі, дақыл, жас сабақ, аскөк, коллекция, өнімділік. 
 
Кіріспе 
Аскөк (Anethum graveolens L.) - балдыркөк тұқымдасына жататын біржылдық жасыл 
жəне дəмдік-татымдық көкөніс өсімдіктерінің бірі. Хош иісті дəмін келтіру үшін аскөктің 
жас сабағын əртүрлі тағамға тұздық ретінде балауса күйінде, сонымен қатар кептірілген, 
тұздалған,  маринадталған  түрлерін  жылдың  маусымнан  тыс  уақыта  пайдаланылады. 
Аскөктің  құрамында  əртүрлі  дəрумендер,  эфирлік  майлар  жəне  минералды  заттар 
кездеседі.  Аскөкті  гүлдеу  кезеңінде  жиналған  (техникалық  пісуі)  көкөністерді  тұздау, 
маринадтау, консервілеу кезінде татымдық  дəмдеуіш ретінде қолданады. Сонымен қатар 
аскөктің емдік маңызы зор. Ол асқа зауықтылық ашады, ас сіңіруін жақсартады, тыныш-
тандыруға  ықпалын  тигізеді.  Тұқымдары  мен  жапырақ  тұңдырмасы  қан  тамырларын 
ұлғаюына  мүмкіндік  береді,  қан  қысымын  төмендетеді,  емдік  шикізат  ретінде  тұқым-
дарын пайдаланады [1,2,3].  
Зерттеу нəтижелері 
Ғылыми-зерттеу  жұмыстары 2014-2015 жылдары  Іле  Алатауының  солтүстік 
беткейінде  орналасқан,  тау  бөктері  аймағының  күңгірт  қара  қоңыр  топырағы,  суармалы 
жағдайда  Қазақ  картоп  жəне  көкөніс  шаруашылығы  институтында  жүргізілді. 15 сорт 
үлгілердің  жас  сабағының  морфологиялық  ерекшеліктері  жəне  өнімділігі  мен  эконо-
микалық  тиімділігі  анықталды.  Оның  ішінде  бақылау  ретінде  отандық  Каскелен  сорты 
алынды.   
2 жылдың зерттеу нəтижесінде  жас сабағының өнімділігі жағынан бақылау ретінде 
алынған  Каскелен  сортымен  салыстырғанда 16,5-41,7 пайызға  жоғары  (бір  шаршы 
метрден 698 ден 849 грамғадейін)  Тетра,  Лесногородский,  Миродия,  Геркулес  сорттары 
жəне  ВрК-232  үлгісі  көрсетті. 5 ресейлік  Ханак,  Салют,  врК-278,  Кустистый,  Кустовой   
сорт  үлгілерінде  өнімділігі  жағынан  бақылау  сортынан  айтарлықтай  айырмашылықтары 
байқалмады (542-593г/м
2
).  Ал,  қалған    врК-246,  Салют,  К-415,  К-416  жəне  Узоры  сорт 
үлгілер  өнімді  бақылаудан 6,0-12,7 пайызға  төмен  берді.  Аскөктің  жас  сабағы  ретінде 
өсіру барында тұқымды жаппай қатар арасын 70 см етіп септік. Сондықтан бір өсімдіктің 
салмағы  əртүрлі  көрсеткіштерге  ие  болды.  Бірақ-та  өсімдіктің  салмағы  жалпы  жасыл 
өнімділікке  байланыстылығы  болмады.  Каскелен  бақылау  сортымен  салыстырғанда 
өсімдіктің  салмағы  тек  ресейлік  Салют  жəне  Узоры  сорттары 1,0-1,31 грамға  жоғары, 8 
сорт  үлгілері  бақылау  деңгейінде  болды.  Ал,  врК-246,  ВрК-232,  врК-278  жəне  Тетра 
сортүлгілер бақылаудан төмен көрсетті.  
 
Кесте-1 Аскөк сортүлгілерінің  жас сабағының өнімділігі 
 
№  Сорт үлгілер 
Шығу 
тегі 
Өнімділік, г/м
2
2 жылдың орташасы 
2014ж 2015ж 
г/м
2
  бақылау
дан, % 
өсім./г  бақылау
дан, % 
1  Миродия 
Сербия 
768 
898 
833 
139,1 
3,8 
105,5 

165
 
2  Геркулес 
Ресей 
816 
882 
849 
141,7 
3,69 
102,5 
3  Тетра 
Ресей 
679 
716 
698 
116,5 
2,7 
75,0 
4  Каскеленский 
(бақылау) 
Қазақстан 586 
612 
599 
100,0 
3,6 
100,0 
5  Ханак 
Ресей 
568 
516 
542 
90,5 
3,49 
96,9 
6  ВрК-232 
Монғол 
768 
899 
834 
139,2 
2,32 
64,4 
7  врК-246 
Вьетнам 
516 
489 
503 
84,0 
1,78 
49,4 
8  Салют 
Ресей 
512 
506 
509 
85,0 
4,6 
127,8 
9  Лесногород-
ский 
Ресей 
682 
816 
749 
125,0 
3,65 
101,4 
10  Узоры 
Ресей 
498 
568 
533 
89,0 
4,91 
136,4 
11  врК-278 
Ресей 
567 
519 
543 
90,7 
2,67 
74,2 
12  К-415 
Өзбекстан  568 
478 
523 
87,3 
4,08 
113,3 
13  К-416 
Ресей 
483 
568 
523 
87,3 
3,63 
100,8 
14  Кустовой 
Ресей 
587 
568 
578 
96,5 
3,32 
92,2 
15  Кустистый 
Ресей 
596 
589 
593 
99,0 
3,26 
90,6 
Аскөктің  жас  сабағының  өнімдерін 15-40 см  жоғары  жеткенде  жинадық.  Өнімді 
жинау бір мезгілде жүргіздік. Жапырақ сағағының ұзындығы бақылау Каскелен сортымен 
салыстырғанда    Геркулес,  Миродия  жəне  Тетра  сорттарында 2,6-18,0 см-ге  ұзынырақ 
болды.  Ал,  ВрК-246,Салют,  Узоры,  врК-278,  К-416,  Кустистый,  Кустовой  Ханак  сортүл-
гілер  арасында  бақылаудан  төмен 1,4-9 см-ге  дейін  көрсетті.  Миродия,  Геркулес,  Ханак, 
Кустистый  сорттарының жапырақ ұзындығы 1,6 - 7,2 см жəне жапырақ ені 3,0-9,8 см-ге 
бақылаудан арттық. Ал,  10 сортүлгісінде бақылау деңгейінде болды. Тек  врК-278 үлгіде 
2 -см-ге  қысқа  екендігі  айқындалды.  Сабақ  биіктігі  сортүлгілер  арасында 1,8-6,6 см  -ге 
дейін  ауытқыды.  Жапырақтары  көп  сортүлгілерде  жасыл  түсті,  тек  Геркулес  жəне 
Кустистый сорттарында ашық жасыл болып ерекшеленді.  
Кесте – 2 Аскөк сортүлгілерінің морфологиялық белгілері 
№ 
Сорт үлгілер 
жапырақ 
сағағының
ұзындығы,
см 
жапырақ 
ұзындығы, 
см 
жапырақ 
ені, см 
сабақ 
биіктігі,
см 
жапырақ 
түсі 
шашыран-
дылығы
1  Миродия  
39,0 
12,0 
15,0 
5,8 
жасыл 
қатты 
2  Геркулес  
30,6 
11,9 
14,6 
2,0 
ашық-
жасыл 
қатты 
3  Тетра  
46,0 
9,0 
6,2 
6,6 
жасыл 
қатты 
4  Каскеленский 
(бақылау) 
28,0 
9,3 
9,8 
3,8 
жасыл 
орташа 
5  Ханак  
19,0 
10,9 
12,8 
3,7 
жасыл 
қатты 
6  ВрК-232 
29,0 
9,0 
10,2 
2,6 
жасыл 
орташа 
7  врК-246 
21,8 
9,5 
10,9 
1,8 
жасыл 
əлсіз 
8  Салют 
25,6 
8,2 
11,0 
3,6 
жасыл 
орташа 
9  Лесногородский  
28,0 
8,3 
10,2 
3,5 
жасыл 
орташа 
10  Узоры  
23,8 
8,7 
11,2 
2,8 
жасыл 
орташа 
11  врК-278 
25,9 
7,3 
8,2 
2,9 
жасыл 
орташа 
12  К-415  
28,8 
8,6 
10,5 
2,4 
жасыл 
орташа 
13  К-416 
26,6 
8,2 
8,7 
4,5 
жасыл 
орташа 

166
 
 
14  Кустовой  
20,3 
8,6 
9,8 
4,0 
жасыл 
орташа 
15  Кустистый  
22,0 
16,5 
19,6 
4,2 
ашық-
жасыл 
қатты 
 
Аскөк  сортүлгілерінің  жасыл  өнімділігіне  экономикалық  тиімділігін  бақылау 
Каскелен сортынан өнімді жоғары берген сортүлгілерге анықтадық. Жазғы негізгі көтерме 
сату бағасы 130 теңгені құрады. Өсіру шығыны технологиялық карта құрастыру арқылы 
есептелді  (Кесте 3). Кестеде  келтірілгендей  өнімнен  түскен  пайда  бақылау  Каскелен 
сортымен  салыстырғанда  гектарына 37,3-175 мың  теңгеге  арттық  берген  Тетра,  
Лесногородский, Миродия, Геркулес сорттары жəне ВрК-232 үлгісі. 
 
Кесте 3. Аскөк сорт үлгілерінің жас сабағаның өнімділігіне экономикалық тиімділігі 
 
№ 
Сорттар 
Өнімділік, 
т⁄га 
Сату 
бағасы, 
мың. тг⁄т
Түскен 
түсім, мың. 
тг⁄га
Өсіру 
шығыны, 
мың.тг 
Пайда 
мың.тг
1 
Миродия  
8,33
130,0
1082,9
758,0 
324,9 
2 
Геркулес  
8,49
130,0
1103,7
765,0 
338,7 
3 
Тетра  
6,98
130,0
907,4
706,4 
201,0 
4 
ВрК-232 
8,34
130,0
1084,2
764,2 
320,0 
5 
Лесногородский  
7,49
130,0
973,7
756,0 
217,7 
6 
Каскелен(бақылау)  5,99
130,0
778,7
615,0 
163,7 
 
Қорытынды 
Аскөк  сорттарының  жасыл  өнімділігінен  бақылаудан  жоғары  түскен  пайда  Тетра,  
Лесногородский, Миродия, Геркулес ВрК-232 сортүлгілер болды.  
 
Əдебиеттер  
1. 
Лукьянец В.Н., Федоренко Е.В. Зеленные овощи. – Алматы, 2004 .- С.4-6. 
2. 
Лукьянец  В.Н.,  Лейман  Т.А.  Оценка  сортообразцов  укропа//  Вестник 
сельскохозяйственной науки Казахстана.-1990. №6.-С.42-44.  
3. 
Мамонов  Е.В.  Укроп Anethum graveolens L: Сортовой  каталог:  Овощные 
культуры. М., 2001.- С.325-329. 
 
Муратбек Н., Курмангалиева Н.Д. 
 
ОЦЕНКА СОРТООБРАЗЦОВ УКРОПА ПО ХОЗЯЙСТВЕННО-ЦЕННЫМ ПРИЗНАКАМ 
 
В  статье  приведены  результаты  исследований  сортообразцов  укропа  по  
хозяйственно-ценным  признакам  при  выращивании  зеленой  продукции-  урожайности, 
экономической эффективности.  
Ключевые слова: сорт, образцы, культура, укроп, зелень, коллекция, урожайность. 
 
Muratbek N., Kurmangalieva N.D. 
 
THE EVALUATION OF VARIETY SAMPLES DILL TO ECONOMICALLY 
VALUABLETRAITS 
 
In article results of research on the accessions dill economically valuable traits in growing 
green products- productivity, economic efficiency. 
Keywords: grade, samples, culture, dill,green plants, collection, yield. 

167
 
ƏОЖ 626.81:502.63 
Зұлпыхаров Б.А., Сарқынов Е.С. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
БАЛҚАШ КӨЛІНІҢ СУ ЭКОЖҮЙЕСІН ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ 
Аңдатпа 
Мақалада  Балқаш  көлінің  су  экожүйесі  бағаланып,  көлдің  батыс  жəне  шығыс 
бөліктерінің  ауыр  металдармен  ластану  деңгейлері  зерттеліп  мен  су  сапасын  зерттеу 
тіктіктерінің орналасу сұлбасы келтірілген. 
Кілт сөздер: Балқаш көлі, су экожүйесі, ластану, ауыр металдар, су сапасы. 
Кіріспе 
Балқаш  көлі – тек  аймақтың  су  тоғаны  ғана  емес,  жалпы  адамзат  игілігі,  болашақ 
ұрпақтарға мұра. Балқаш көлінің экожүйесі – ғаламшардағы аса ірі көл экожүйесі, бүкіл 
Еуразия  аймағының  экологиялық  тепе-теңдігіне  қомақты  үлесін  қосып  отыр  жəне  Арал 
тəріздес бұзылып, жойылмауға тиіс. 
1970 жылдан (Қапшағай су қоймасының толтырыла басталғаны жəне Қапшағай СЭС 
алғашқы  екі  агрегатын  іске  қосу  сəті)  бастап  Балқаш  көлі  су  массасының  түпкілікті 
өзгергендігі,  яғни  көлде  жүріп  жатқан  табиғи  биохимиялық  процестердің  кенеттен 
бұзылғандығы байқалды [1, 2]. Көл жүйесіне мырыш, никель, қорғасын, мышьяк, кадмий, 
молибден  жəне  басқа  да  улы  заттардың  тиісті  мөлшерден  көп  түсуі,  Бақаш  көлінің 
күшейтілген антропогендік қыспаққа алыну фазасына енгендігін көрсетті (1 кесте).  
Материалдар мен əдістер 
Кесте 1 - Балқаш  көлі  экожүйесінде  көктем-жазғы  кезеңдегі  ауыр  металдардың 
мөлшері  
Аудандар жəне 
зерттеу нысаны 
Қоспалар
мырыш
мыс
қорғасын 
кадмий
Батыс Балқаш 
Су* 
35,0-1995,6 
23,0-68,0 
1,0 -14.,8 
1,7-22,0 
3,5 - 199,6 
23 - 68 
0,03-0,5 
1,7-52 
Грунттар 
205,4-435,6
88,4-485,1
0,12-3,16 
0,05-0,84
Шығыс  Балқаш
Су* 
20,0-1300,0
3,5-38,5
0,5-11,5 
0,5-26,0
2-130
3,5-38,5
0,02-0,38 
0,5-26
Грунттар 
85,4-332,6
32,8-175,4
0,26-0,92 
0,05-0,84
- су - мкг/л, қалған құрамдас бөліктер таза салмақтан мг/кг;  
* бөлімінде – ШРК асып кету
Осының  барлығы  көл  биотасына,  кейбір  макро-  жəне  микро  ағзалардың  жойылып 
кетуіне алып келген, елеулі шығын келтірді. Балқаш көлі (оның батыс жəне шығыс бөлігі) 
жəне  Іле  өзені  аңғары  бойынша  барлық  жобалық  зерттеулердің  негізгі  кемшілігі  судағы 
қауымдастықтардың  макро-  жəне  микроəлемінің  «денсаулығына»  дер  кезінде  баға  бере 
алатын  гидробиологиялық  зерттеулерді    жетілдірілмегендігінде  болып  табылады [3, 4]. 
Соңғы  жылдардағы  зерттеулер,  материалдар  көрсетіп  отырғандай,  арта  түскен  антропо-
гендік əсер, əсіресе Балқаш көлінің батыс жəне шығыс бөлігіндегі жануарлар əлеміне əсер 
етуде.  

168
 
 
Балықтардың  фитофильді  кешенінің  (көксеркенің,  сазанның  жəне  табан  балықтың) 
аурулары  жəне  генезис  деңгейіндегі  өзгерістері  келешекте  көлдің  көптеген  гидробионт-
тарының жойылып кетуі мен оның бірінші кезекте батыс бөлігінің "стерильденген" көлге 
айналуы ықтимал екендігін көрсетіп отырған елеулі белгілер болып табылады. 
Зерттеу нəтижелері 
Қолда  бар  гидрохимиялық  жəне  гидробиологиялық  материалды [5] талдай  келе, 
көлдің батыс бөлігіне қарағанда, Балқаш көлінің шығыс бөлігінің санитарлық-техникалық 
жағдайының айтарлықтай жақсырақ екендігін байқауға болады. 
Шығыс  бөлікке  қарағанда,  мырыш  бойынша  батыс  бөлік 10 еседен  аса,  мыс 
бойынша -  3 есе көбірек ластанған. Судағы өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшеріне 
байланысты  да  осындай  жағдай  қалыптасқан:  бұл  қатынастар  мырыш  бойынша - 2 есе, 
мыс бойынша - 1,5 есе, кадмий бойынша - 2-3 есе, қорғасын бойынша - 2 есе мөлшерде 
ерекшеленіп отыр (Сурет 1). 
Бұл жағдай Шығыс Балқаштың жағалау маңындағы аймақтарын рекреациялық жəне 
балық шаруашылығы мақсаттарында пайдалану мəселесін қарастыруға мүмкіндік береді. 
 
 
 
Сурет 1 – Балқаш көлі бойынан су сапасын зерттеу тіктіктерінің орналасу сұлбасы 
 
Нəтижені талдау 
Су  көзінің  сапасын  қалпына  келтіру  үшін,  Балқаш  көлінің  жағалау  маңындағы 
аймағын қоса отырып, бассейннің бүкіл аумағында нақты шаралар кешенін жүргізу қажет: 
-  қосымша  тазарта  отырып,  жасанды-биологиялық  тазартуға  көшу,  шаруашылық 
тұрмыстық  жəне  өнеркəсіптік  ақаба  суларды  тазарту  құрылғыларының  өнімділігін 
арттыру; 
- ақаба сулардың су көздеріне ағызылуларын қысқарту жəне жою мақсатында суды 
өнеркəсіпте айналымдық жəне екінші қайтара пайдалану жүйелерін дамыту; 
- ақаба суларды пайдалану жөніндегі желілер мен құрылғылар салу; 
-  түсті  жəне  қара  металлургия  кəсіпорындарының,  жылу-электр  орталықтарының 
жəне т.б. газ, шаң жəне су шығарулары бойынша тазарту жөніндегі шараларды іске асыру; 
- серіктес қалаларды облыс орталықтарының кəріз жүйелеріне қосу, шалғайдағы елді 
- мекендерде кəріз жүйелерін дамыту; 

169
 
- мал шаруашылығы кешендері, құс фабрикаларын жəне басқа да ауылшаруашылық 
кəсіпорындарын тазарту қондырғыларымен жарақтандыру; 
- бассейннің барлық сулы нысандарында жағалау маңындағы су қорғау аймақтарын 
жəне жолақтарын ұйымдастыру. 
Ауданның жартылай шөл аймақта орналсуы, құнарлығы төмен, сортаң топырақтар, 
жасанды  суландыру  кезінде  екінші  қайтара  тұздануға  бейім  бұзылған  жерлерді  қалпына 
келтіру  жөніндегі  шараларды  іске  асыруды  қиындатып  отыр.  Алайда,  осы  тəріздес 
шараларды жүргізу ауадай қажет болып отыр. 
Оларды жүргізу үшін төмендегі шараларды орындау қажет: 
- қала аумағында шамадан тыс суғару суларының жəне жер бетіндегі суларды бұрып 
əкетудің нəтижесінде гипстің шайылуы грунттардың тез шөгу қасиеттеріне алып келеді.  
- минералданған грунт суларының деңгейінің жақын жатуы сонымен қатар бұл əлсіз 
сортаңдардан  бастап  қабыршақты  сортаңдарға  дейінгі  шектерді  өзгеріп  отыратын, 
грунттардың  сортаңдануына  алып  келеді.  Жер  бедерінің  төменгі  телімдерінде 
грунттардың екінші қайтара сортаңдану құбылыстары байқалады. Қарастырылып отырған 
аумақтың  шегінде  жоғарыда  сипатталған  процесстер  мен  құбылыстардың  көрініс  табуы 
бастапқы  түрлердің  пайда  болуын  алдын  алуды  немесе  олардың  одан  əрі  дамуын 
тоқтатуды  қамтамасыз  ететін  табиғат  қорғау  шараларын  жүргізу  қажеттігін  тудырып 
отыр. Шаралардың құрамына бірінші кезекте: 
- жер бетіндегі суларды бұрып əкету; 
- грунт суларының деңгейін төмендету; 
- аумақты көл жақтан су басудан жəне су астында қалудан қорғау; 
- жағалау жолағын көріктендіру кіреді. 
Қорытынды 
Балқаш  көлінің  аумағы  грунт  суларының  шоғырлануы  жəне  эрозия  базисіне  баяу 
кері  ағу  аймағына  жатады.  Мұнда  атмосфералық  жауын-шашынның  тұздалған  грунттар 
арқылы  инфильтрациялануының  есебінен  тұздардың  жинақталуы  жүреді.  Грунттардың 
тұздануына қарсы шаралардың бірі дренаж арқылы грунт суларының деңгейін төмендету, 
сондай-ақ əр кезде шайып отырулар болып табылады. Топырақтың тұздануымен күрестің 
болмауы  олардың  ауылшаруашылық  айналымынан  шығуына,  жасыл  екпе  ағаштардың 
қурап,  жойылуына  алып  келеді.  Грунт  суларының  деңгейін  төмендету  жөніндегі 
шараларды  таңдау  телімнің  геологиялық  құрылысына,  су  сақтағыш  қабаттың 
сипаттамаларына  /су  сақтағыштыққа  жəне  су  қайтарымына/  грунт  суларының  толығу 
жəне ағу жағдайларына байланысты жүргізіледі.  
Грунт  суларының  деңгейінің  биік  тұруы  жертөле  бөлмелері  бар  ғимараттарды  су 
басуына  алып  келеді.  Бұл  құбылыстың  алдын  алу  үшін  грунт  суларының  деңгейін 
төмендетуге арналған сақиналы дренаж салу керек. 
Аумақты  көл  жақтан  су  басудан  қорғау  үшін  қала  аумағының  шегіндегі  жағалау 
маңындағы бөлікте жағалау бекітетін шаралар жүргізу ұсынылады. 
Жағалауларды  шайылудан  жəне  бұзылудан  қорғау  профилактикалық  жəне  күрделі 
болып бөлінеді. Профилактикалық шаралар геологиялық процестердің дамуындағы тепе-
теңдіктің  бұзылуын  болдырмау  мақсатымен  жүргізіледі.  Мұндай  шаралардың  қатарына: 
қазірде  бар  жағажайларды,  жағалау  бекітетін  құрылғыларды  қорғау,   олардың  жұмыс 
істеуінің  қалыпты  жағдайларын  бақылау,  жөндеу  жəне  т.с.,  сондай-ақ  жағалау 
аймағындағы  құрылғылардың  апаттық  жағдайын  болдырмауға  бағытталған  əр  алуан 
стационарлық /режимдік/ бақылаулар жатады. 
Жағажай  жағалаулардың  негізгі  табиғи  қорғанысы  болып  табылады.  Сондықтан 
жағажай  аумағында  борпылдақ  материалды  сақтау  жағалауларды  шайылулар  мен 
бұзылулардан  қорғау  үшін  міндетті  болып  табылады.  Жағажайдағы  борпылдақ 

170
 
 
материалды  қорғау  негізгі  профилактикалық  шара  болып  табылады.  Борпылдақ 
материалдың табиғи келіп түсуі болмаған кезде, жағажайларды жасанды құру қажет. 
Күрделі  шараларға  құрылыстар  мен  жағалау  бекіністерін  салу  жатады.  Жағалауды 
шайылулар  мен  бұзылулардан  қорғау  тəсілін  таңдау  толқындық  құбылыстардың 
қуатымен,  жағалау  бағыттарының  ұзына  бойына  тасындылар  ағындарының  болуымен, 
жағалау  аймағының,  əсіресе  оның  су  астындағы  бөлігінің  жер  бедерімен,  геологиялық 
құрылымымен анықталады. 
- қаланың маңында ретсіз бөлінген жерлерді есепке алуды жүргізу мен оларды қайта 
қалыпна келтіру жəне оны іске асыруға кірісу. 
-  өз  бетімен  жер  қазу  жұмыстарының  жүргізілуіне  жəне  қоқыс  пен  қалдықтардың 
бей-берекет үйінділеріне жол бермеу. 
-  Балқаш  көлінің  жағалауында  жəне  жағажайларында  құм-қиыршық  тасты 
материалды жəне өзге құрылыс материалдарын қазу, игерудің кез келген түрлеріне тыйым 
салу. 
-  өнеркəсіптік  шаң-газды  шығарулары  мен  ақаба  сулардың  қала  аумағы  мен 
қоршаған  аумақтардың  топырағы  мен  өсімдіктеріне  əсерін  анықтау  бойынша  ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізу. 
 
Əдебиеттер 
1.  Баймагамбетов  Б.О.,  Попова  В.П.  Проблемы  мониторинга  водных  ресурсов  в 
Балхаш-Алакольском бассейне // Современные проблемы Балхаш-Алакольского бассейна. 
Алматы , ТОО Контур 2006.-С. 31-34 
2.  Будникова  Т.  Ландшафтно-экологическая  оценка  Или-Балхашского  региона // 
Проблемы освоения пустынь 2001. – С. 19-26 
3.  Канаев  Р.  Или-Балхашский  бассейн:  проблемы  и  перспективы  устойчивого 
развития. ЭКВАТЭК 2004. – С. 39-40  
4.  Самакова  А.Б.  Проблемы  гидроэкологической  устойчивости  в  бассейнеозера 
Балхаш. — Алматы: Каганат, 2003. 
5. Материалы экологических форумов по проблемам Балхаша. 2000, 2005 гг. 
 
Зулпыхаров Б.А., Саркынов Е.С. 
 
МЕРОПРИЯТИЯ ПО ОХРАНЕ ВОДНОЙ ЭКОСИСТЕМЫ ОЗЕРО БАЛХАШ 
 
В статье оценена водная экосистема озеро Балхаш, исследовано уровень загрязнения 
тяжелыми  металлами.  Также  приведена  схема  расположения  вертикалей  контроля 
качества воды по акватории оз. Балхаш. 
Ключевые слова: озеро Балхаш, водная экосистема, загрязнение, тяжелые металлы, 
качества воды. 
 
Zulpykharov B.A., Sarkynov E.S. 
 
ACTIVITIES FOR THE PROTECTION OF THE BALKHASH LAKE  
WATER ECOSYSTEM 
 
The paper estimated the water ecosystem of Lake Balkhash, investigated the level of heavy 
metal pollution. Also shown the location of water quality control verticals scheme. 
Keywords: Balkhash Lake, water ecosystem, pollution, heavy metals, water quality. 
 
 
 

171
 
УДК 631.671:631.43: 556.01 
Саркаева З.Ф., Козыкеева А.Т. 
Казахский национальный аграрный университет 
ИЗМЕНЕНИЕ ГИДРОЛОГИЧЕСКОГО И ГИДРОХИМИЧЕСКОГО РЕЖИМА  РЕКИ 
СЫРДАРЬИ В УСЛОВИЯХ АНТРОПОГЕННОЙ  ДЕЯТЕЛЬНОСТИ 
Аннотация 
Река  Сырдарья - длиннейшая  (длина  русла - 2212 км)  и  вторая  по  водности  после 
Амударьи  река  Средней  Азии,  которая  образуется  при  слиянии  Нарына  и  Карадарьи  в 
восточной  части  Ферганской  долины.  В  нижнем  течении  Сырдарья  протекает  по 
восточной  и  северной  окраинам  песков  Кызылкум,  русло  реки  здесь  извилисто  и 
неустойчиво,  в  зимне-весенний  период  нередки  паводки.  Последний  приток - Арыс. 
Сырдарья  раннее  впадала  в  Аральское  море,  ныне,  вследствие  катастрофического 
снижения его уровня и распада моря на две части (в 1989 году), река впадает в северную 

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: