Министрлігі ғылым академиясы ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология инст

ды.  Жетісу  атырабында  «патша  обалары»  деп  аталатындардың  көп  болуы 

бұл  жерде мал өсіруші сактар  арасында (б.  з.  б. VII—IV ғасырларда) мүлік 

теңсіздігінің айқын анықталғанын көрсетеді134.

Бұл  орайда  мұндай  ескерткіштер  қоғамның  әрбір  мүшесінің  моласы 

үстіне тұрғызыла бермейді, олар адамдардың шағын тобының еншісіне айна- 

лған деген  қорытынды дәлелдеуді керек  етпейтін негізгі  пікір  бола алады. 

Мындаған  шағын  үйінділермен  салыстырғанда  үлкен  обалар  санының  аз 

болуы  қоғам ны ң  екі  топқа:  артықшылығы  бар  азш ылық  пен  кедей 

көпшілікке бөлінгенін даусыз дәлелдейді. Ал, әлеуметтік теңсіздік негізі б. 

з.  б.  II  мыңжылдықтың  екінші  жартысының  аяғында  сонау  соңғы  қола 

дәуірінде-ақ қаланған  еді.  Жерлеу  ғүрпының  сән-салтанаттылығына  Кар­

аганда, қоғамдық аз топтын негізгі халык бұқарасымен салыстырғанда едәуір 

артықшылыктары  болған.  Бұл  артықшылықтар  қоғамдағы  азшылықтың 

үстемдігі мен байлығы бола алатын еді. Ал қоғамның жіктелуі, яғни байлар 

мен кедейлерге бөлінуі -  мүлік жағынан әлеуметгіктеңсіздіктің дәлелі, тап- 

тардың құрылуына бастайтын жолдағы алғашкы қадам.

Б.  з.  б. V -IV   ғасырлардың өзінде-ақ жетісулық малшы сақтар  (Бесша­

тыр мен  Есіктегі  қабірлер сол кезеңге жатады) қоғамдык прогрестің неғұ- 

рлым  жоғары  сатысында тұрды.  Мұнда  оған  экономикалық алғышарттар 

болған еді.

Ежелгі Қазақстанның бүкіл ауматандағы сияқгы, Жетісуда да б. з. б. VIII— 

VII  ғасырларда шаруашылықтың прогрес.піл  жаңа түрлеріне:  темірді  иге- 

руге және көшпелі  мал шаруашылығына көшу аяқталды.  Бұл экономика- 

лык факторлар қоғам мен оның мәдениетінің одан әрі жедел дамуына себеп 

болды.

Шаруашылықтың  жаңа  түрі  көшпелі  мал  шаруашылығы  да  материал- 

Дық игіліктер өндіру үшін мол мүмкіндіктер берді. Көшпелі мал шаруашы- 

лығы  ез  дамуының  алғашқы  кезенінде  шаруашылықтың  прогресшіл  түрі 

болған еді.  Малдың тез көбейетіндігі және біреуден біреудің тартып алуы- 

ның  онша  қиынға түспейтіндігі  мал  есіретін  кейбір  рулардың,  отбасылар 

мен адаыдардың біршама байып, басқаларының кедейленуіне себепші бол­

ды. Бүл тұжырымды сақ тарихының соңғы кезеңіне жататын тарихи факті- 

лер дәлелдеп бере алады.  Б.  з.  б.  Ill—II ғаеырлардағы сак-усун  этникалық- 

мәдени қауым арасында, ежелгі әулеттік хроникаларда хабарланғандай, сол 

кезде-ақтөрт-бес мындаған жылқысы бар шонжарлар болған. Хроникаларда 

Цылими атты усун билеушісінің (гуньмо) ұлан-байтақ жер иеліктері болға- 

ны, мүның өзі мындаған малдың бір қолға жинақталуына алып келгені айты- 

лады.

Усундердегі жеке  меншіктің  бұл түрі  сонау  сақтар  заманында  қалыпт- 

асқан деп топшылауға болады, дегенмен, олардағы мүліктік және әлеуметтік 

теңсіздік туралы жазбаша деректемелер толық емес.  Сондықтан  археоло- 

гиялық деректерден алынған социологиялық ақпарат түсіндірушілік сипат- 

та болып отыр.

Азия  скиф -сақтары ны ң  жерлеу  ғұрпы  туралы,  ханш а  Заринаның 

мәйіті  үстіне  үш  қырлы  алып  пирамида  салынғаны  туралы  Ктесийдің 

жалғыз ж әне аз ғана мәліметтерін қоғамның жоғарғы билеушілерінің -  

патшалардың есімдерін іргелі табынушылық ескерткіш тер салу аркылы 

мәңгі  есте  қалдыру  женіндегі  тұрақты  этникалы к-м әдени  дәстүр  деп 

түсіндіруге болады.

227

Мұндай дәстүрдің болғаны археологиялык тұрғыдан дәлелденіп отыр. 

Б. з. б. VII—V ғасырларда Қазақстан мен Орта Азияның далалык кеңістік- 

терінде  -   Бесшатыр,  Есік  ж әне  Ш ілікті  сиякты  тас  пен  топырақтан 

үйілген  алып  обалар,  ал  егінш і-малш ы  сактар  аймағында  сәулеттік 

шешімі  бойынша  күрделі  шикі  кірпіштен  салынған  Түгіскен  кесенесі 

пайда болады.  Қазба жұмыстары олардың сак коғамының жоғары дәре- 

желі адамдарының сағаналары екенін дәлелдеп берді. Обалы үйінділердін 

аукымдары адамның белгілі бір әлеуметтік дәрежеге жатуына сай белгі- 

ленген.

Сақ  обаларын  осылайша  түсіндіріп  бағалаудың  дұрыстығына  олардың 

біреулерін  (патшалык)  казған  кезде лакыттардан  көп  материалдык казын- 

алардың  табылуы,  Есік  обасында  болғанындай,  киім-кешек  пен  карудың 

байлығы, баскаларында (катардағыларында) — ондайлардың болмауы дәлел- 

дейді.

Патшалык обаларды түрғызуға пайдаланылған кұрылыс материалдары- 

ның -  топырактың, кдыршык тастың, тас пен ағаштың және жұмсалған адам 

еңбегінің  аукымы да  маңызды дәлел болып  табылады.  Мәселен,  ең  үлкен 

Бесшатыр  обасы  үйіндісінің көлемі  80 мын текше  метрден  астам,  оны  са- 

луға  60  мындай  адам-күн  кажет  болды.  Осындай  шектегі  далалык  елшеу 

жұмыстары оба үйінділері ауқымының әр қилылығын көрсетеді: 

үлкендері: диаметрі  104—48, биіктігі 20—7 м; 

орташалары: диаметрі 45—30, биіктігі 6—2 м; 

кішілері:  диаметрі  18-6, биіктяі  1—0,5  м.

Оларды салуға жұмсалған  орасан  зор  адам-күн  шығыны эсер  калдыра- 

рлыктай:

үлкендері -  60-65 мыңнан 20—30 мынға дейін; 

орташалары -   1700—2000-нан  300-400-ге дейін; 

кішілері — 0,2—0,9-дан 4,7—4,8-ге дейін.

Сонымен,  ең  үлкен  патшалык  обалардын  кұрылысына  ең  үлкен  қата- 

рдағы обаларды тұрғызғандағыдан гөрі он мын еседен астам адам-күн жүмса- 

лған.  Үйінділер  ауқымының  әр  килылығы  мен  оларды  салуға  жұмсалған 

еңбек мөлшері сак коғамында әлеуметтік иерархия дамығандыкынын сал- 

дары болып табылады.

Есік  обасы  дәлелденіп  отырған  тезисті  растайтын  қосымша  маңызды 

мағлүматтар  береді.  Есіктегі  жерлеуге  жүмсалған түрлі  бүйымдар  — коға- 

мның  жоғары  дәрежелі  тұлғасының  байлығы  мен  билігінің  өлшемі.  Лау- 

азымды  адамдарды  сактардың  өздері  калай  атағаны  белгісіз,  бірақ Бесша­

тыр jvieH Есік обаларында жерленгендерді патшалар деп атауға болады. Бұл 

орайда  кателік  лауазымды  атактың  айтылуында  болуы  мүмкін,  ал  онын 

мазмұны мен мәні толык сай келеді.

Антик  авторларының  Азия  скифтері  қоғамының  әлеуметтік  жіктелуі 

туралы мәліметтерін жинақтау — әлеуметтік атақтардың қалай айтылғанын 

түсіндірудің  бірден-бір  мүмкіндігі.  Сактардың иерархиялык атақтары  (де- 

генмен,  мазмұны  жағынан  алғанда  олар  антик  дүниесі  дәстүрінде  болуы 

мүмкін)  — коғамның жіктелуінің терендей түскенін  айқын  керсетеді.  Ие­

рархиялык сатының биік тұғырында — патша  мен ханша,  шонжарлар  мен 

«акс үйек» адамдар, салт атты жауынгерлер, төменгі сатысында тәуелді адам- 

дар,  күлдар,  кызметшілер, жаяу жауынгерлер орналасқан.

Ж инакталған  акпарат  мынадай  корытындыны  негіздейді:  сактар

228

өздерінін.  өлген  патш алары на  алтын  киімін  киіндіріп,  кең   лақытка 

қойған, ал олардың үстіне зәулім архитектуралык ескерткіш -  алып оба 

түрғызған.

Қоғамның баска мүшелерін жерлеу ғұрпы иерархиялык баскыш сатыла- 

рының темендеуіне карай оңайлатылып отырған.

Ғүрыптың әлеуметтік жағдайға карай саралануына ата-баба аруактары- 

на, әсіресе патшаларға -  күн  бейнелі  күшті каыкоршыларға табыну үлкен 

рел аткарды.  Патшаның жеке басы дәріптеліп, ол иерархиялық сатынын ең 

биік  тұғырында  тұрған  күн  бейнелі  кұдай  дәрежесінде  корсетілген.  Күн- 

косемінің мүрагерлері жерлеу ғұрпының рәсімдерін сақ патшалары әулетінін 

бүлжымастығын идеологиялык жағынан негіздеу максатымен бұкараға діни 

ықпал  жасау  ретінде  пайдаланған.  Есік  сағынын  алтын  киімінен  бір  ғана 

кызықтыра тандандыру мәні аңғарылып қоймайды,  кайта оның әлеуметтік 

салмағы  көбірек  болғаны,  саяси-насихат  мақсатын  көздегені  күмәнсіз. 

Жарқыраған киім  патшаның тұлғасын  аскақтатып,  оны күн бейнелі  құдай 

дәрежесіне көтерген. Бас киіміндегі зооморфтық бейнелердіңдіни-идеоло- 

гиялык мазмұны осы корытындыны растайды. Есік жауынгері бас киімінің 

мандай жағындағы  канатты  және  мүйізді  пырак бейнесіне  күрделі  симво­

лика негіз етіліп,  сақгардың діни дүниетанымының кағидалары  бейнелен- 

ген.

Есік олжаларының карастырылып отырған проблема үшін маңызы жазу 

ескерткішінің — жазбасы бар күміс тостағанның табылуыиа байланысты арта 

түседі. Жазуды көне түркі және парсы-арамей әліпбиі негізінде ажыратып 

оқудың ғылымда бірнеше нұскасы бар.

Кез  келген  қоғамда  жазудың  болу  фактісі  әлеуметтік-экономикалық 

үйым  дамуының  жоғарғы  деңгейін  білдіреді.  М емлекеттік  құрылым 

үлгісіндегі коғамдық күрылыс түрі осындай орган болуы мүмкін. Мемлекет 

пен жазудың пайда болу үрдістері өзара байланысты болған, тегінде, жазу 

мемлекет туып, калыптасқаннан кейін әлдебір аз уакыттан соң пайда болса 

керек.

Археологиялык ж әне эпиграфиялықдеректерден алынып келтірілген 

ақпаратты (үйінділер аукымдарының әр қилылыгын, материалдық к а зғ- 

налардьщ  көп  болуын,  кұрылыска  жұмсалған  адам-күк  санын,  жазуды 

және т.  т.)  қорыта келгенде,  біз Жетісу сактары  әлеуметтік күрылымы- 

ның  деңгейі  ж өнінен  ондірістік  катынастарын  мемлекеттік  кұрылым 

үлгісіндегі  орган тәртіпке  салып,  реттеп отырган  алдыңгы таптык қога- 

мның  калыптасу сатысында  болган деп  санауға бейімбіз.

9. САҚТАРДЫҢ МӘДЕНИЕТІМЕН ӨНЕРІ

Түрғын үй және киімі

Сақ заманында Қазакстан аумағындағы мал өсіретін тайпалардың мәде- 

ниеті мен өнері озінің алдындағы уақытпен салыстырғанда дамудың бірша- 

ма жоғары сатысына жетті. Темір металлургиясы, кошпелі және жартылай 

кешпелі  мал шаруашылыгы материалдық және  рухани  мәдениет түрлерін 

түбірімен өзгертті.

229

Евразияның мал өсіретін тайпаларының өз негізінде біртұтас экономи- 

калық базисі,  экономикалық және  мәдени  байланыстары  Оңтүстік  Сібір, 

Алтай, Қазақстан аумағын, Еділ бойын, Солтүстік Қара теңіз өңірін мекен­

деген тайпалар мен халықтардың — әсіресе ерте кездегі сактардың, сармат - 

тардың,  скифтердің және  басқаларының көптеген ұқсастығы бар  мәдени- 

етін емірге әкелді. Алайда осы тайпалардың мәдениеті мен өнерінде елеулі 

айырмашылықтар да бар, олар Казакстанның түрлі аудандарын мекендеген 

сақ тайпаларында әр түрлі болған135.

Ғылымда  сақтардың тұрмыс  салты  мен  түрғын  жайы  туралы  деректер 

кеп емес. Бәлкім, көшім-қонымы кеп тұрмыс салтына лайықты тұрғын жай- 

дың тігіліп-жығылатын  үлгісі — киіз үй сол кезде-ақ шыккан болуы ыкти- 

мал. Аңызға айналған аргиппейлерді сипаттай келіп, Геродот былай деп жаз- 

ды: «Олардың әркайсысы ағаштың астында емір сүреді. Қыста ағаш кез кел- 

ген сәтте тығыз ақ киізбен жабылады,  ал  жазда жабусыз калдырылады»136. 

Кешпелі түрғын жайдың бұдан кейінгі  эволюциясы  барысында киіз үйдін 

құрьілымы  кемелдене  түсті,  бірақ  оны  жасаудың  принципі  б.  з.  б.  I  мың- 

жылдықтың езінде-ақ белгілі болған еді.

Геродот  пен  Гиппократтың  хабарлайтынындай,  мал  есіретін  тайпалар- 

дың  көш-қонды тұрғын  үйлерімен  бірге,  кешпелілерде  барынша  кеңінен 

тараған терт жэне алты доңғалақты арбаларға орнатылған киіз үйлер де бол­

ды; жартылай кешпелілер мен отырықшы малшылар оларды жыл маусым- 

дарында паңцаланды. Қазақстан аумағының оңтүстік, шығыс және солтүстік 

аудандарында  түрақты  тұрғын  үйлер:  оңтүстікте  -   шикі  кірпіштен,  со- 

лтүстікте және шығыста — беречелерден салынған үйлер болғаны мәлім.

Археологиялық деректер бойынша, кола дәуірінде даланы мекендеуші- 

лер күмбез тәрізді қима шатыры бар жертеле түріндегі тұрғын жайлар сал­

ды. Төбесі  ағашпен деңгелете  жабылған  мұндай  үйлер  Қазақстанда,  Орта 

Азияда және Ресейдің оңтүстігінде табылды137.  Бүғылы еңірінен  (Орталык 

Қазақстан),  Шағалалы  өзенінің бойынан  (Солтүстік  Қазакстан)  табылған 

соңғы андроновтык кезендегі жер үстіндегі тұрғын жайлар киіз үйдің одан 

да  гөрі  жақын  ертедегі  үлгісі  болып табылады.  Тебесі  шатырланып  және 

деңгелете  жабылған  бүл  ағаш  кұрылыстар  киіз  үйге  ғажап  үқсайды138. 

Кешпелі  сәулет өнерінің бастамасы нақ осы  киіз  үй тәріздес  тұрғын  жай 

болған.  Орманды аймак кешпелілерінің киіз үй тәріздес кұрылыстарынын 

бастапқы  түрі  тебесі  шошақ  күрке,  ал далалық  аймақта деңгелете  шатыр 

шығарылған жартылай жертеле болды.

Күрке мен жертеленің эволюциясы бір жағдайдатебесі шошақкиіз үйдін, 

екінші  жағдайда  тебесі  дөңгелете  жабылатын  киіз  үйдің  жасалуына 

жеткізді139.

Сақтардың киім, бас киім және аяқ киім үлгісі туралы деректер кебірек. 

Мәселен, Геродот сақтар топтарының бірі жайында олардың тығыз киізден 

тігілген шошақ берік киетінін хабарлайды140.

Персепольдегі Ксеркс сарайының бедеріндегі және Пасаргадтағы Дарий 

мазарындағы бейнелер сақтардьщ киімі туралы айқын түсінік береді. Олар­

да бейнеленген сақтар биік шошақ берік, денемен дене, тізесіне дейін же- 

тетін  бешпент киген,  белбеу  буынған, тар  шалбар  және  екшесіз  аяқ киім 

киген,  белбеудің оң жағына қанжар, ал сол жағына садақ ілінген.

Археологиялық олжалар осы түсініктерді куатгап толықтыра түседі.  Б. 

з.  б. V I-V  ғасырлардағы Орта Азия тұрғындарының Әмудария кембесінен

230

табылған алтын және платина табакшаларында бейнеленген киім-кешек пен 

аяқ киім  иран  бедерлеріне жақын,  бірақ бас киімінің шошақ төбесі  мұнда 

төмен қайырылған. Оңтүстік Қазақстаннан табылған сақтыңқола мүсінінде 

тік жағалы кысқа бешпент, кырлы дулыға киген адам бейнеленген; Жетісу- 

дан  табылған  алтын  тоғалардан  жалбағайлы  шекпен  киген  салт  аттыны 

көреміз.

Есік обасынан табылған олжа аксүйек сақтың сән-салтанат киімін, бас 

киімін, аяқ киімін, үстіне тағатын сәндік заттарының қалай орналасатынын 

қалпына келтірудің ілуде бір кездесетін мүмкіндігін береді. Оның басында 

тымақтәріздес желкелігі бар, төбесі шошак бөрік болған, ол жылқы, барыс, 

таутеке,  құс,  ағаш  бейнеленген  алтын  қаптырмалармен  және  тоғалармен 

сәнделген;  мойнында  -   үшы  жолбарыстың басы  іспеттес  алтын  алқа,  сол 

жақ құлағының сырғаларында -  перузадан жасалған салпыншақтар бар, көз 

салған алтын сырға болған.  Үстіне мата көйлек кигізілген, оның әңірі мен 

жендері  неше түрлі  алтын  каптырмалар  мен тізбелер  араластырып,  әшек- 

ейлеп,  кестеленген;  көйлектің  сыртынан  киілген  қызыл  бояумен  боялған 

былгары бешпенттің өн бойы жолбарыстың басы бейнеленген алтын тоға- 

лармен  ж әне  үш  сала  жапырақ формасындагы  кішкене  тогалармен  қапт- 

алған; бешпенттің сыртынан зооморфтық стильде жасалған, көздің жауын 

алатын  он  алты  көлемді  қаптырмамен  қапталган  кұрама  белдік  буынган. 

Белдіктің оң жағына қызыл қынға салынған ұзын темір семсер, сол жагына 

бүлан  мен  жылкы  бейнеленген алтын  қаптырмалар  шегеленген.қыны  бар 

темір ақинақ ілінген. Тігіс-тігісі бойымен ұсак алтын шеттіктермен әдіпте- 

лген шалбар киіп, балактары бешпенттегідей алтын каптырмалар шегелен- 

ген саптама етікке  сұғындырылған.  Есік жауынгерлерінің алтын киімі ие- 

рархиялық баскыштың жоғары сатысында тұрған адамның салтанатты киімі 

болған.

Тоң болып катып жататындықтан Таулы Алтайдағы сак обаларында неше 

түрлі киімдер: тігіс-тігісіне кызыл жүн бау жүргізіліп әшекейленген ақ мата 

көйлектер,  ақ таддырма  киізден  және  бұлғын  терісі-нен  тігілген  бешпент, 

жалбағайлы  киіз  күртешелер,  ерлер  мен  әйелдердін  киіз  ұйыктары,  әйе- 

лдердің тар  жеңі  кестеленген  башпенттері  мен  қыска қонышының  ойығы 

бар шегірен етігі,  бүлғын терісінен тігілген балалар мен әйелдердің кеуде- 

шелері және т. б. сақталған.

Діни нанымдары мен ғұрыптары

Сақ тайпаларының діни түсініктері туралы мәселе  аз зерттелген.  Жер­

леу материалдарына қарағанда, сақтарда ата-баба аруағына, отбасылық-ру- 

лықәулиелер мен желеп-жебеушілерге сыйыну ғұрыптары болған. Бұл ғұры- 

птардың шығуы  өлген тумаларының мәңгі  жасайтынына,  өлгендер  әзінің 

рулық қауымының салттары, үйреншікті ғұрыптары мен ережелері бойын­

ша өмір сүре  беретін  о дүние бар деген  сенімге  негізделген.  Осьщан келіп 

өлген  адаммен  бірге  оның  беделі  мен  қауымдағы  алатын  орнына  лайық 

мүліктің көмілуі, қауымньщ жеріндегі ру зиратында атқарылатын әрбір тай- 

паға немесе  тайпалар тобына тән күрделі  жерлеу ғұрпы шыққан.  Малшы- 

ларда бұл ең алдымен кыстау маңы болды. Өлгендердің бәрі әдетте жылдың 

қай  мезгілінде  болса  да,  шалғай  жерден  болса  да  осы  жерге  жеткізілді.

231

М ұндай ғүрып кейін сүй егін  ру зиратына к өш іретін  болыгі не  уакьггша ж ер - 

леуді,  н ем есе  өлік тін   сакталуына  к өм ек тесетін   қайсы бір  амал  колдануды 

к ер ек   еткен.

Таулы А лтай м ен  К азакстан  аумағындағы  сақтар зираттарын аш ы п-казу 

са к   коғамы ны н  ер ек ш е  аксүйек  өк іл дер і  үш ін   ел ік тер ді  бальзамдау  мен 

мумиялау  қолданы лғанын  к өрсетеді.

Ондаған ж ә н е  ж ү зд еген  обалардан тұратын ірі-ірі рулык зираттар  Қ азак- 

станны ң көптеген  аудандарында  (Ш ілікті,  Е сік ,  Бесш аты р,  Ж у а н т еб е,  Сы- 

пы ра-оба, Қ ар аоба, Ү йғарак), яғни отырықшы  ж ә н е  жартылай көш пелі  мал 

шаруашылығы  басы м   болған  ж ер л ер де  белгілі.  С оны м ен  бір ге  ш өлді-дала- 

лык  аудандарда  ірі  зираттар  ж о к ,  о н да  кы стау  үш ін  колайлы   ж е р л ер д е 

әркайсы сы   2—4  обадан  тұратын  аздаған  м ола  зираттар  ғана  бар.  С ір ә,  ха- 

лықтың  кош і-коны м ы ны н  к оптігіне  ж ә н е   коны стары ны н  ж и і  ауыстыры- 

луына  байланысты  көш пелі  мал  ш аруаш ылығы  аудандары нда  қыстайтын 

орындар,  рулык зираттар  бол у д әстүр л ер і калы птаспаса  керек.

Сак  тайпаларының  ж ерл еу  ғұрпы  алдындағы  уакыттын  ғұрыптарынан 

едәуір  ерекш е болды. Егер кола д әу ір і үш ін тас коршаулар м ен  тас ж әш ік тер - 

ге  ж ерл еу т эн   бол са,  сактар  м ек ен деген  аудандарды ң  б ә р ін д е   обалы   коры- 

мдар  болып,  адамдар  к о б ін е  сопакш а  етіліп  казылған  кабірлерге  ж ерл ен ді. 

Лақыттап  ж ә н е   ақымдап  ж ер л еудің   ж аңа  түрлері  шықты.  Ж ерлеу  әдіст ер і 

де  озгереді:  өлікті  өр теудін  н ем есе он ы ң  аяк-колы н  кусы рып, кырынан  жа- 

тқызып  ж ер л еуд ің  орны на  ш алқасынан  созы лта  салып  ж ер л еу шы, ады.

Ж ерлеу  ғүры птары ны ң  салттары нда  да  бір сы пы ра  айы рмаш ылықтар 

орын  алып,  олар  шағын  ж ә н е   уакытш а  сипатта  болған.  М ә с е л е н ,  О нтүстік 

Орал  сырты  м ен  Батыс  Қ азақстанны ң  савроматтары   ел ген   тайпаластарын 

бетін  ағаш пен  ж апқан  тар  н ем есе  к ең   тік  бұрыш ты  ш ұңқы рларға  ком ген. 

Осы  аумактағы  кейбір   тайпаларда  шаршы  ж ә н е   ш ең бер   түріндегі  кабірле- 

рге жерлейтін болды , үзы н кабырғаларының ж ақгауы нан шығарылған керт- 

пеш елері  н ем е се  ойықтары  бар  кабірлер  үш ырасады.

Арал маңы сактары нда түбін айнала ш амалап орлаған,  ж ер д ен  ойы п нар 

жасаған  ж ә н е   т ү б ін ің   бұр ы ш -бұр ы ш ы на  н е  оны   айналды ра  орнаты лған 

діңгектердің орны  бар езін ш е бір үлгідегі  кабірлер к езд есед і. Ж етісуда ж ә н е  

Алтайда аукатты адамдар сол кездегі ж ер д ің  б ет ін е салынған  не ж ерді  қазып 

орнаткан  үлкен  ағаш  қималарға  койылатын  болған.  Бұл  аудандарға  карап- 

айым  адамдарды  бір  қабірге  бір н еш еуін   ж ер л еу   н ем есе  аса  тер ең   казы лм- 

аған  кабірлерге  бір ін ен   кейін  бір ін   ж ер л еу  ғұрпы   да  т ән .  Орталық  Қ азак- 

станда жалпак такта тастармен  жабы лы п,  ж е р д е н   казылатын  сопақш а  ж е р ­

леу түрақты дағдыға айналды, нак осы нда тас к еш ен ді обалар түріндегі мола 

күрылыстардың ерекш е  үлгісі д е  болған.  Тайпаларды ң  ж ер л еу   ғұрпындағы 

айырмашылықтар оларда біртүтас ж үй ел і д ін и  үғы мдарды ң болмағанды ғы н 

корсетеді.

Қ азакстанны ң  мал  осіруш і  тайпалары ны ң  отқа,  жылкы ға,  к үн ге  ж ә н е  

баска  аспан  ш ырактарына  табы н ум ен   байланы сты   ғұрыптары  да  тарихи 

тұрғыдан аныкталып  отыр.  А нтик дер ек т ем ел ер і  м ен   к е н е   иранды қ д ер ек - 

тем елер  бірқатар  сақ  тайпаларының  сыйынатын  басты   кұдайы   К ү н   болға- 

нын  анық  корсетеді,  оны мен  аспан  оты ны ң б е й н е с і  тығыз  байланы сты   б о - 

л ға н 141.  Орталык  Қ азақстан  м ен  басқ а  аудандарды ң  сак  қабір л ер ін де  К ү н - 

кұдайға кұрбанға жылқы ш алу дағдысы  талай рет аныкталды, ә р  түрлі н ұска- 

лары:  аттың  олігі  м ен  оны ң  түлы бын  к ом у,  аттың  басы   м ен  аяқгарының

232

терісін  көм у.  ат  ә б з е л д е р ін   н ем есе  олардың  ж ек ел еген   бөлш ектерін  көму 

нүскалары  да  молі.м.

Бәрінен  тазартаты н  киелі  күш   деп  біліп,  отқа табы ну  К үн ге табынудан 

келіп шықкан.  Ол  Евразияны ң мал  есіретін  көптеген тайпаларында к еңінен 

таралған.  Батыс  Қ азакстандағы   ағаштан  ж асалған  м ола  үстін дегі  кұрылы- 

старды  әр т еу   ғұрыптары  зұлым  рухтарды  жолатпайтын  оттың  тазартқыш 

күшіне сен у м ен   байланы сты .  Арал маңы  сактары сиякты,  Елек пен Ж айык 

савромаггарының  к абір л ерін ен   де  кызыл  б о я у   —  от  пен  К ү н н ің   символы 

жиі ұшырасады.

Кола (Ж ет ісу)  ж э н е  тас  (Арал  өңірі, Орталык К дзақстан, О ңтүстік Орал 

сырты) қүрбанды к м ехраптары ны н коптеп табылуы к үнге, отсд ж ә н е  үйдегі 

ошаққа сы йы нум ен  байланы сты .

Сак ж ә н е   савром ат тайпалары ны ң діни  наны мдары нда  ел ген   адамға  екі 

түрлі қарау  айкын  аңғарылады:  бір жағынан,  оны  кұрметтеп,  оған сыйына- 

тын болса,  екінш і  ж ағы нан  тайпаластарға өлген кісінін, жаны қайтып  келіп 

кіреді деп  коркаты н  болған.  С онғы   жағдайда  отка  табы ну,  сір ә ,  езін ш е  бір 

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: