түрғыдан д әл  кәр сетс  біл уін де болы п табылады. М ә се л е н , м үсін д ер д ін  ж ә н е

отырған бүкіл  кезең бойында  Арал-Каспий көшпелілері таяудағы және 

неғұрлым  алыс  аймактардағы  тұрғындармен  тұракты  жэне  алуан  түрлі 

байланыстар жасап отырған. М әселен, дах-массагеттердің материалдық 

мәдениет заттарының  кешенін  (кару-жарак,  ыдыс ж әне т.  б . ) Оңтүстік 

Жайық  өңірі  мен  Солтүстік  Каспий  өңірі  сарматтарының  зат  кешені- 

мен  бірдей деуге  болады, мұның өзі аталған  этникалық-мәдени топтар- 

дың  тектестігі  ж әне  кош пелілердің  негізгі  кепш ілігінің  Үстірт  пен 

Маңғыстауға солтүстіктен келгені туралы тұжырымға толық сәйкес ке- 

леді.  Антропологиялык  ж әне  лингвистикалық  деректер  Арал-Каспий 

аралығын  мекендеуш ілерінің  Орал  оңірінің  сарматтарымен  ғана  емес, 

сонымен  қатар  скиф -сармат-сак тобының  жақын  туыс  тайпалары  мен 

тайпалар  бірлестіктерінің  тұтас  тобымен  де  генетикалык  туыстығын 

сезсіз  дәлелдейді.  Ж ерлеу-мәдени  кешендердін  кейбір  ерекшеліктері 

дах-массагеттердің Солтүстік Қазакстанның көшпелі халкымен қарым- 

катынасын да  көрсетеді.

Б. з. б. I мыңжылдықтың 2-жартысында Арал-Каспий маңы көшпелі- 

лерінің  оңтүстікке  және  оңтүстік-шығысқа  қарай  орналасқан  мемле- 

кеттік  кұрылымдар  -   Хорезм, Парфия,  Маргиана ж әне т.  б.  көршілері- 

мен түрлі карым-катынасының едәуір жанданғаны байқалады. Бұл орай- 

да од олжа табу үшін шапқыншылық жасау, жалдамалылық жэне баска- 

лары түріндегі әскери белсенділік кана болған жок. Кошпелілер өздері- 

не  кажетті  жоғары  сапалы  қолөнер  енімдерін,  ал  қоғамның  үстем  топ- 

тары  оньщ  үстіне  сән-салтанат  заттарын  да  алып,  мал  шаруашылығы 

өнімін:  жүнді,  етті,  теріні,  жылкы  мен  малды  айырбаска  беру  үшін  де 

егіншілікті  аудандардың отырыкшы  тұрғындарымен  сауда-экономика- 

лық байланы стар ж асауға белгілі  бір дәреж еде мүқтаж  болды.  М әсе- 

лен, Ү стірттің ж ерлеу кеш ендерінен табылған материалдарға 

К ар ага­

нда,  көш пелілер  Х орезмнен  қымбат  бағалы  металдардан,  шыны  мен 

коладан  ж асалған  сән д ік  заттар  ғана  емес,  сәнді  кыш  керам ика  да 

алып  оты рған.

8.  САҚ Д Ә У ІР І  ТА ЙП АЛАРЫ НЫ Ң Ш АРУАШ Ы ЛЫ ҒЫ ,  ТҮРМ Ы СЫ  

Ж Ә Н Е  ҚОҒАМ ДЫ Қ ҚҰРЫЛЫСЫ

Көшпелі  жэне  жартылай кешпелі мал шаруашылыгына ету

Ертедегі халықтың ұлан-байтақ далалык, таулы-далалык ж әне шолейт 

кеңістіктерді игерудәуірі, Европа мен Азия далалары тайпаларының ша- 

РУашылық  кәсібінің  ж аңа формасы  -   экстенсивті  мал  шаруашылығы- 

ның  қалы птасу  д әу ір і  б.  з.  б.  1  мыңжылдықтын,  бас  кезім ен   бай ла­

нысты.

Қ азақстан  аумағында  мал  шаруашылығы  ш аруашылыктың  жетекші 

саласы ретінде  қола дәуірінде  орнықты.  Алдыңғы  андронов  кезінде-ақ 

отырықшы тайпалардың кешенді шаруашылығы, үй жанында мал есіру, 

кетпенді  егінш ілік,  аң  ж эне  балык  аулау  пайда  болған.  Алғашқы  кез- 

Дерде  бұл бірыңғай  өндіруші  ш аруаш ылық болды,  онда  мал шаруашы- 

лығы  мен  егінш ілік  әлі де дербес  ендіріс  салалары  ретінде  бөлінбеген

215

еді.  Б.  з.  б.  II  мыңжылдықтың  ортасына  карай  көрініс  өзгерді:  шаруа- 

шылықта,  археологиялы к  деректердің  көрсетіп  отырғанындай,  алыс 

жерлерге көшуге және кыстыгүні тебінгілі жайылымға бейімделген кой 

мен жылқы сиякты жануарлардьщ үлес салмағы күрт оседі. Түрғындар- 

дын көшіп-конуы артып, далалык жайылымдық алқаптарды игеру үрдісі 

жүріп жатты. Мал шаруашылығының жеделдете дамуы барысында ежелгі 

тұрғындар арасынан шаруашылыктың осы саласымен айналысатын бақ- 

ташы тайпалар бөлініп шықты.  Қазақстан аумағында б.  з. б. II мыңжыл- 

дыктың орта шенінде  болған түңғыш ірі қоғамдық еңбек бөлінісі  шару- 

ашылык қызметінің  жаңа түрі  — кеш пелі  ж әне  жартылай кеш пелі  мал 

шаруашылығының біржола калыптасуы үшін  кажетті  алғышарттар  жа­

сады.

Б.  з.  б.  I  мыңжылдықтың  бас  кезінде-ак  Қазақстанның  далаларында, 

шөлейт және таулы аудандарда жартылай көиіпелі және көшпелі мал шару- 

ашылығы негізгі, ал содан соң үстем шаруашылыктүріне айналады. Мұндай 

өзгерістер бірқатар себептерге байланысты еді, ал олардың ішіндегі ең бас- 

тысы  бір-бірімен  аса  тығыз  байланысты  табиғи-географиялық  және  әле- 

уметтік-экономикалық факторлар болатын.

Б.  з.  б.  II  мыңжылдыктың  аяғы  мен  I  мықжылдықтың  басында,  баска 

далалык аудандардағы  сияқты,  Қазақстанда  да  климат  өзгеріп,  ол  барған 

сайын куаң тарта  берді. Табиғи су  көздері кеміді, оның өзі үлкенді-кішілі 

өзендердің жайылмаларында егіншіліктің өрістеуін тежеді, ал кейбір аудан­

дарда оны күрт қысқартты. Уақыт еткен сайын малшылық-егіншілік тайпа­

лары ішінде  үздіксіз көбейе түскен халык пен  өндіргіш күштердің осы ха- 

лықты күнкөріс күралдарымен қамтамасыз ете алмайтын үйлесімсіз темен 

деңгейі  арасында  сәйкессіздік  пісіп-жетіле  бастады.  Ежелгі  тайпалар  өз 

ендірісін тез жетілдіре алмады да, орын алған жағдайдан шығудың жолы бір 

ғана нәрсе -  жер аумағын кеңейту деп білді.  Қазақстанның суы аз жерлер- 

дегі суармалы егіншілікті дамытуға мүмкіндік бермеген далалык аудандары 

халқының  көпшілігі  үшін  алғашкы  экономиканың халык саны  артуының 

өндіргіш күштеріне қысымын жоятын бірден-бір бағыты мал шаруашылығы- 

ның көшпелі  және жартылай көшпелі түрлеріне  ауысу болды.  Орасан  зор 

жайылымдық алқаптары жағдайында мұндай шаруашылық бағыты мүмкін 

әрі тиімді болған еді.

Көшпелі мал шаруашылығына көшу дала мен шөлді  жерлердегі тайпа- 

ларының өмірінде экономикалык ірі прогресс, алғашқы қоғамның өндіргіш 

күштері дамуына ілгері басқан кадам болды.  Адам еңбегі  неғұрлым өнімді 

бола түсті, өйткені шаруашылықтың мамандандырылуы мал, сондай-ак ет, 

сүт, тері, жүн және т. б. түрінде артык онім өндіруге кең мүмкіндіктер ашып 

берді.

Өнімдердің артығын қорға жинау және иемдену мүмкіндігі көбейді, мал 

және мал шаруашылығы өнімдері көп ұзамай айырбас құнына ие болды да, 

мал  өсірушілер  мен  егіншілер  арасындағы  айырбастың дамуына  жағдай 

жасады.

Үлан-байтақ кең даланы шаруашылықтұрғысынан игеруге б. з. б. I мың- 

жылдыктың басында ерекше кең epic алған жылқы шаруашылығының тез 

өсуі  себепші  болды.  Дала тұрғындарының  мініс  атын  пайдалануы,  атты 

әскердің пайда болуы жекелеген аудандардың мөдени-шаруашылық жағы- 

нан томаға-тұйықгығын бүзды, сейтіп көршілерімен, шалғай тайпалармен,

216

халықтармен,  мемлекеттермен  экономикалық  және  мәдени  байланыстар 

жасалуын камтамасыз етті.

Мал шаруашылығының түрлері

Ежелгі  авторлардьің еңбектерінде Евразия далаларындағы мал өсіретін 

тайпалардың шаруашылығы мен  тұрмыс  салты  сипатталады.  Оларда  «Суы 

мол, шөбі шүйгін өріс қарап, бір жерден екінші жерге көшіп-қонып жүреді» 

деген бір  ғана тұжырым  жиі  кайталанады.  Мұндай  жадағай суреттеу кене 

заманның мал шаруашылығының сан алуан типтері мен формаларын ашып 

көрсетпейді.  Археология  және  этнография деректері сол уақытта мал ша- 

руашылығының негізгі үш түрі: көшпелі, жартылай көшпелі және отырық- 

шы түрлері болған деуге мүмкіндік береді. Мал шаруашылығының сипаты- 

на сәйкес шаруашылыктың баска салаларының үлес салмағы да өзгеріп оты- 

рған114.

Ш аруашылықтын  бірінші  түрі  Батыс  және  Ортадык  Қазакстанның 

кұрғақшылык далаларында, шелдері мен шөлейттерінде жыл бойы көшіп- 

конып  жүруге  негізделді.  Бұл  жерлерде  егіншілік  дами  қоймады,  ал  шөп 

шабу аздаған жерлерге ғанатарады. Негізінен қой, түйе мен жылқы осірілді, 

ірі қара аз болды. Тайпалар  өздерінің малымен бойлык бағыт бойынша да, 

ендік бағыт бойынша да шалғай кашықтықтарға киізбен жабылған күркелі 

арбаларда  топ-топ  болып  кошіп-қонып  жүрді.  Жылдың  суық  мезгілін 

көшпелілер жел мен күшті борасыннан ықтасын кұм жоталарының ығына 

орналасқан  кыстау-тұрактарда не  үлкенді-кішілі дала өзендерінің жағала- 

рында өткізді.  Бұл тұрактарда олар  ұзақ тұрактамады,  көшпелілер тағы да 

көшіп,  келесі  қыстауға  қолайлы  жайылымдар тандап,  жаңа  жайылымдық 

жерлерді игере берді. Шаруашылыктың қосалкы салаларынан аңаулау ерек­

ше дамыды.

Екінші, жартылай көшпелі шаруашылык түрінде кыстап шығатын тұрак- 

ты үйлер  болды,  мұнда мал өсірушілер жыл сайын қыстауға оралып отыр- 

ды. Шаруашылық кәсібінің бұл түрі Тянь-Шань және Алтай таулары сілем- 

дерімен коса Жетісу және Шығыс Казакстан аудандары сиякты дала, орман 

және биік тау араласып отыратын шебі шүйгін өңірлерде кең таралды. Ма- 

усымдық  жайылымдар  бір-бірінен  онша  кашык  болған  жок,  сондықтан 

шаруашылықтың бірінші  түріне карағанда көшіп-қонатын жерлердің ара- 

сы біршама жақын болды. Бәрінен де көшіп-қонудың тік әдіс деп аталатын 

түрі  кең  тарады:  озен  бойларындағы  кыстаулардан  тау  баурайларындағы 

көктемгі  жайылымдарға,  одан  әрі биік таулардағы  шөбі  шүйгін  жайлаула- 

рға көшетін болды. Осыған байланысты Жетісуда, Шығыс Казақстанда және 

табиғи-климатгық жағдайлары осыларға ұқсас басқа аудандарда жерді қауы- 

мдық-рулық және тайпааралык шекаралар көлемінде пайдаланудың жайы- 

лымдық жерлер мен су кездерін әр маусым  үшін бөліп отырумен сипатга- 

латын  көшпелі-жайылымдық жүйесі  өте  ертеде,  б.  з.  б.  I  мыңжылдыктың 

басында қалыптасты. Қыстау маңындағы жерлерде тәлімі егіншіліктің маңы- 

зьі  сақтадды,  оларда  әдетте  тары,  арпа,  бидай  өсірілді.  Қой  және  жылқы 

шаруашылығы ірі  қара өсірумен толықтырылды.  Пішен дайындалып, мал- 

ДЬің неғұрлым бағалы тұқымдарын кыста колда ұстау мүмкіндігі туды. Қы- 

стауларда ұзақ уақыт болу ағаштан, тастан, камыстан жылы тұрақты түрғын 

Үй салуды керек етті. Іле езеніндегі Бесшатыр корымын қазған кезде бөре-

217

н ед е н   каланған  үлкен  кималардын,  ж ә н е   к иіз  үй  т әр ізд е с  к.үрылыстардың 

шығуы түрғын  жайлар  салу дәстү р і  болғаны н  к өрсетеді.

М ал  шаруаш ылығының  үш інш і  түрі  —  отырықш ы  мал  шаруашылығы 

б әр ін е н   д е  гәрі  О ңтүстік  К азақстан  аудандары нда  Сырдария,  Ш у ,  Талас, 

Арыс езен д е р ін ін  бойында, Қаратау ж отасы  баурайлары нда, табиі и с у  койм- 

алары м ен   кең-бай тақ  ш абындык алкаптары  бар  ж ер л ер де  к ең ін ен   тарады. 

Табиғат жағдайлары ж ә н е   Соғды  м ен  Ф ер ғананы ң егінш ілік орталыктары- 

на жақын орналасуы  шаруашылыкта суармалы  ж ә н е  тәлім і егінш іліктің ба- 

сым болуы на, халықтың түрақты  отырықш ылануына,  ә с ір е с е   б.  з.  б.  I  мың- 

жылдықтың аяғында,  мал өсіретін  ірі қауы мдарды ң ж ер ге  жаппай  отырык,- 

шылануы  к езең ін де  ірі-ірі егінш ілік коны стары ны ң  ерте  пайда болуы н а се- 

беп болды. Іш інде ірі қара әж еп теуір  к өп  болған малды көктем гі-ж азғы  ж ән е 

күзгі  жайылымдарға  ж айы п,  бағу  ж үм ы сы н   егінш ілік-м алш ы лы қ  кауым 

ш еңбер інде  ж ек ел еген   отбасылар  атқаратын  болды .

Ә рине, бұдан кейінгі уақыттағы сиякты еж ел гі жайы лы мды қ-экстенсивті 

мал  шаруашылығының  барлық үш   түрі  арасы нда  да  айқын  ш екара  болған 

жок,  оқшауланған  эконом икалы қ  аудандарм ен  тұйықталып  калмады.  Ш а- 

руашылыктың түрлі полю стері — егінш ілік п ен   мал шаруаш ылығы арасы н­

да ғана ем ес,  шаруашылығы эр  к езд е түтас бір типті  болм аған әр б ір  табиғи- 

климат  аймағы  іш інде  де  тұракты  өзар а  қары м-қаты настың  күрделі  үрдісі 

болып жатты.

Ол кездегі эк он ом иканы ң ала-кұла бол уы н ы ң  тағы  бір с е б е б і  сак  тайпа- 

ларынын б өл ін уі шаруашылык ж ағы нан б ө л ін у ін е  к ө б ін е сә й к е с  к ел м еуін е 

коса,  неғүрлы м   к ең   ұгым  болаты н .  Т уы стас  тайпал арды ң  бір   т обы н ы н  

көшпелі  мал  ш аруашылығымен  айналы суы ,  ал  ек ін ш і  тобы ны ң  егінш ілік 

дәстүрлерін сақтауы ж иі к ездесетін. М ә се л е н , Орталык Қазакстанда көш пелі 

мал шаруашылығының басым болуы м ен бір ге Қаркаралы, Баянауыл, Қы зы - 

лтас,  Үлытау,  Ш ыңғы стау  таулы -орм анды   алқаптары нда  с ір ә ,  жарты лай 

көш пелі  мал  шаруашылығы  болған.  Е ртістің далалы қ әң ір і  мен  Таулы  Ал- 

тайдың туыстас тайпаларында мал  о сір етін   ш аруаш ылыктын нұсқалары   әр 

түрлі.  С ол т үст ік   Қ азақ стан н ы ң   ор м ан ды -дал ал ы к   аудандары ндағы   мал 

өсіретін шаруашылық отырыкшы ж э н е  жартылай отырықшы ш аруаш ылык 

болды деуге  к әбір ек   келеді.  Елек,  Ү л к ен   Қ о б д а ,  Ор  о зе н д ер і  жағалаулары 

бойы нда  бір н еш е  шақырымға  созьілған  обалы   қоры м дарды ң  к оп   болуы  

солтүстік-батыс  Қ азақстанньщ  савромат тайпалары ны ң мал есір ет ін  ш ару- 

ашылығының жартылай көш пелі сипатта болғаны н д әл ел дей ді, өйткені олар 

өз  зираттарын  маңындағы  малш ылардың  б ә р і  сиякты  тұрақты  кыстайтын 

ж ерл ер ін е  ж ақы н  салған.  С авром аттар  тайпалары ны ң  нак   с о л   одағы на 

кіретін  Солтүстік  Каспий өң ір ін   м ек ен деуш іл ер   «таза»  көш пеліл ер  бодды .

Жартылай көш пелі мал шаруаш ылығы н ег ізін е н  суармалы  егін ш ілік  пен 

отырықшылық кең тараған аудан  -  О ңтүстік  Қ азақстанда да дамыды.  Ж а р ­

тылай  отырықшы  сак тайпаларынан  Т үгіск ен   м ен   Ү йғарак  сиякты  үл к ен - 

үлкен  обалы қорымдар  қалған.

А лайда малдьщ басы м к өпш ілігін ж ы л бой ы  ж айы п бағу  болы п табы ла- 

тын шаруашылыктын, ж айы лы м ды к-экстенсивті сипаты мал шаруашылыгы 

эконом икасы ны н барлық нұскалары ньщ  ор так  сипаты болды . Е р тедегі мал 

өсір уш іл ер дің  шалғай жайылымдарға айдау м ен  тебін ге, кысы  суы қ климат 

ж ағдай л ары н да  азығын  қарды ң  асты н ан   арш ы п  ж е у г е   б е й ім д е л г е н   мал 

түяы мдары н  өсіріп  шығаруға ер ек ш е  назар  аударуы  тегін  ем ес.

218

С актарды ң  мал  ш аруаш ылығыны ң  н егізгі  бағыты  кой  шаруашылығы 

болды. Бұған  зерттелген обаларды ң көп ш ілігін ен  к ой  сүй ек терінін  — еттағ- 

амдары  калдықтарының  табылуы  д әл ел   бол а  алады,  ал  б.  з.  б.  I  мы ңж ы л- 

дыктың орта  ш ен ін дегі  грек  авторы Х эрил  сактарды   койшылар деп   атаған.

К о й   етті  мал  р етін де  ғана  осіріл ген   ж о к ,  одан  к и із  ба су ,  арқан  е с у   үш ін 

ж ә н е ж іп  иіру үш ін ж үн і д е пайдаланылды. Бесш аты р обалары нан  габылған 

заттар д ә л ел д еп  оты рғаны ндай, сактар к и ізд ің  н еш е түрін:  киіз үй ге үстауға 

ж ә н е  ж е р ге  т ө с е у г е   арнап  карапайым  калың,  кара  к и іздер   ж ә н е   киім  мен 

бас  киім  тігу  үш ін  ж үк а  әр і  ж ұм сақ  талдырма  к и іздер   баса білген.

Обалы кабірлерден шыккан мал сүйектерін зерттеу осы  заманғы казактың 

кұйрықты  ж ә н е   ұяң  ж үн ді  тұқымдарына  ж акы н  к ой   өсіріл генін  көрсетті. 

Отарда кылшық ж ү н д і кой басы м болған, бірақ биязы  ж үн ді кой да өсірілген.

К әш п ел і  малш ы  ж ә н е   ж ауы нгер  сакты ң  тұрмы сы нда жылкы  үлкен  рөл 

атқарды.  С ак заманындағы жылқынын екі тұкымы болды . Тез семіретін ж ән е 

к ы с ш  тебін ге  ә б д е н   т өзім ді, жатаған т еб ін   жы лкысы е ң  көп  тараған тұкым 

болды.  Олар  ж абы   (б ер к )" 5  түкымдас далалык  казак жы лкы сына  үксас  еді. 

Сак  ж ауы нгерл ері  м ен  ак сүй ек терін ің   к абір лерін ен   жылкыны н  шоктығы 

биік,  м ін істік  тұкымы  да  (Пазырык,  Т асм ол а)116 үш ырасады.

Ж ауға  м інетін  е н  ж ақсы  сайгүліктерге  ер екш е күтім  кажет болды , олар- 

ды к өш пеліл ер  айры кш а ж оғары  бағалады, с ір ә , оған тек ру-тайпа ақ сүйек- 

терінің колы ж ететін   бол са  керек.  Олар ж ауы н гердің  ж ек е  м енш ігінде  б о л ­

ды  ж ә н е   и есі ө л с е ,  бауы здалы п,  оны ң  >,секе  заттары мен бірге  к ем іл ген .

Тегінде,  Қ азакстан м ен Алтай аумағыиыц ертедегі түрғындары жергілікті 

түкымдарды  О рта  А зия  тұкы мдарымен  будандасты ру  әд ісін   б іл се  керек, 

бүған коса ж ергілік ті далалык малдың жаксыларын түкымға қалдырып оты- 

ратын болған. Оларды әдей і іріктеп алынғанын С трабонны н хабарынан аңға- 

руға б о л а д ы 117.

Табылған сү й е к т е р д ің  бірш ам а аздығына карамастан, К азакстанны ң о р - 

манды-далалық ж ә н е  таулы-далалык аймактарында сиыр малын да осіріл ген 

деуге  болады .  Ш о л д ер   м ен   ш өлейт  ж ,ф л ер ді  м ек ен деген   сак  малшылары 

айыр  өркеш ті түйе  өсір ген .  Б.  з.  б.  II мы ңжылдыктың орта ш ен ін ен   бастап- 

ақ қолда өсір ген  түй ел ер дің  сүйектері  Қ азакстанны ң андроновты к тайпала- 

рының  қоны стары   м ен   қоры мдары нда  (А тасу,  Усть-Н ары м,  А л ек сеев к а) 

к езд есед і.  Бұл  түлік тің   көптеген  б ей н ел ер і  К азак стан н ы ң   оц түстік   ж ә н е  

орталы қ  а у д а н д а р ы н ы ң   ж ар тастағы   с у р е т т е р ін д е   к өп   к е з д е с е д і.  А йы р 

өркеш ті  т ү й ен ің  б е й н е с і сарматтарды ң қола ж ә н е  сү й ек  тоғалары нда,  Бакт- 

рия теңгелері  м ен   А лды ңғы  А зия сарайлары ның б ед ер л ер ін д е  ж и і ұш ы рас- 

ады,  ал  он ы ң   сүй ек тер і  С оғды   м ен  Х ор езм н ін   оты ры қш ы -егінш ілік  қалал- 

арының ж үрты н қ а зу  к езін д е  табылды.

С ақ зам аны нда доңғалакты  транспорт та одан   ә р і  дамы ды.  Қ аратау  ж о - 

тасы м ен  Ш у -Іл е таулары ның (Таңбалы, Қ ойбағар, А р п а ө зен )  ж ар гастарын- 

дағы сур еттер і, Таулы А лтайды н обалары нан табы лған  заттар ж ү к  арбалары 

мен  соғы с  к үй м ел ер і  сияқты  көлік түрлері  бол ған   д е у г е   м ү м к ін д ік   бер еді. 

Ж үк   арбалары   ек і,  төрт  ж ә н е   алты  доңғал акты   б о л ғ а н .  Олар  ж е н ін д е г і 

м әл ім еттер ж а зб а ш а  дер ек тем ел ер де сақталған. М ә с е л е н ,  Гиппократ скиф - 

тердің түрмы сы н сур ет тей   келіп,  былай д еп   к өр сетеді:  «А рбалар өте шағын, 

төрт доңғалақты  болады .  Баска бір  алты доңғал акты  арбалар к и ізб е н  жабы- 

лады;  үйге  ү к са с ек і  ж ә н е   үш  қабат к и із ж абы лған  күр к ел і  арбалар жасала- 

Дьі,  олар  ж аң бы р   м ен   ж ел д ен   пана  бол ады ...  Б үл  арбаларда  балаларымен

219

әйелдер тұрады, ал ерлер кашанда ат үстінде болады»118. Мұндай арбала- 

рға өгіздер,  аттар мен түйелер жегілген.

Соғыс  ж әне  аңшылык  күймелері  әркаш анда  екі  доңғалақты  және 

доңғалақтар кұрылысының мейлінше әр түрлі болуымен ерекшеленген. 

Олардың  ен  ертедегілері  андронов  кезеңінің  арбаларына  орнатылған 

тұтас донғалақтардың  орнын  баскан төрт шабақгы доңғалактар  болды.

Қазақстанның оңтүстік аудандары мен Жетісудың жартастағы сурет- 

терінде  ұшырасқан  күймелер мен  жүк арбалардын көптеген  сұлбалары 

сонғы  андроновты к  тайпалар  мен  сақ  тайпаларында  осындай  көлік 

түрлерінің тарағанын көрсетеді.  Солтүстік Қаратаудың жартастарынан 

жеңіл күймеге  жегілген  қос  аттың  ілуде  бір  үшырасатын  суреті  (Қойб- 

ағар  койнауы)  және  осындай  арбамен  жүріп  аң  аулаудың  сирек  кезде- 

сетін  керінісі  (Арпаозен  койнауы)  табылды.  Соғыс  күймелеріне  кебіне 

ат жегілген.  Алдыңғы Азиядан,  Кавказдан, Ш ығыс Европадан ж әне ба­

ска  да  аудандардан  осындай  ондаған  суреттер  табылды.  Ат  жегілетін 

күймелер туралы кептеген деректер ежелгі  иран және ежелгі үнді текс- 

терінде  -   Авестада,  Ригведада,  Махабхаратада  бар,  олардың Қазакстан 

жерінен  де  көп  табылғаны  мәлім.  Сонымен  бірге  одан  түйе  жегілетін 

соғыс күймелері табылды.

Ежелгі  сак заманының жүк ж әне соғыс арбаларына тән ерекіделік — 

көлік жегудін тертелі деп аталатын  қарапайым әдісі болды: кос ат неме­

се  түйе  айыр  тертеге  жегілді,  не  тертеніч  ұшына  бекітілген  мойынтұ- 

рыктың  екі  жағына  салы нған  карапайым  қамытқа  ж егілетін  болды. 

Мүндай  әдіс  жартастардағы  суреттерде  жақсы   кәрсетілген.  Тертелі, 

күрылысы  күрделі  әсем  арбаның  тамаша  үлгісі  Пазырык-5  обасынан 

м әлім"9. Б. з. б. V I-V  ғасырларда тертелі күрылымдарды неғүрлым қол- 

айлы  әрі  төзімді  жетекті  күрылымдар  ығыстырып  шығарды,  Әмудария 

кембесінен табылған күйменің алтын көшірмесінен-ақ көлік жегудің осы 

жаңа тәсілі аңғарылады120.

Ш аруаш ы лы кты ң  ж е те к ш і  түрлері  —  мал  ш ару аш ы л ы ғы   мен 

егіншіліктен  баска  бірқатар  сақ  тайпаларында  қосалқы  кәсіп  ретінде 

аңшылык пен  балык аулау  кәсіптері  де  қоса  жүрді.  Жартастағы  сурет­

тер таулы-далалык тайпаларда аңды салт атпен қаумалап аулау, иттердін 

кемегімен куып аулау болғандығын корсетті. Таутеке, арқар, қабан, бұғы, 

бұлан, дуадақ ауланған.

Балықаулау Ертіс жағалауында және Страбон «батпақты, аралды ел» 

деп  атаған  Сырдария  атырауында  тарады.  Қуаңдария  мен  Ж анадария- 

ның  көне  арналары  бойындағы  қоныс  жұрттарынан  балы к  аулайтын 

көптеген құралдар табылды.

жүктеу/скачать 21,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: