188 3-тарау. Белоктар
3.58-сурет.
Екі бөлек байланысу сайттарының арасындағы конформациялық жұптасу теріс реттелу-
ді тудырады. Осы суреттегі сызбанұсқа алдыңғы суреттегі мысалға ұқсас болады, бірақ осы жағдай-
да Х молекуласы
ашық, ал
глюкоза тұйық конформацияны қалайды. Глюкоза мен Х молекуласы
белокты әртүрлі конформацияларға тартатындықтан кез келген лигандтың бар болуы байқасының
байланысуына кедергі тудырады.
Симметриялы белок құрылымдары кооперативті аллостериялық
ауысуларды
тудырады
Кері байланыс көмегімен теріс реттелетін бір суббөліктен тұратын фермент тежегіш
лиганд концентрациясының 100 есе артуы нәтижесінде өзінің белсенділігін 90%-дан
10%-ға дейін төмендете алады (
3.59-сурет
,
қызыл сызық).
Клеткалық жауаптардың
осындай түрлері клеткалық реттелу процесі үшін жеткіліксіз болады және лигандтың
байланысуы нәтижесінде қоздырылатын немесе тежелетін көптеген ферменттер құра-
мында бірдей суббөліктердің симметриялы жиынтығы болады. Осындай ұйымдасу
көмегімен лиганд молекуласының белоктың бір суббөлігінің белгілі бір сайтымен бай-
ланысуы толық жиынтық құрамындағы көршілес суббөліктердің
сол лигандпен бай-
ланысуына әкелетін конформациялық өзгеріс тудыра алады. Осындай
кооперативті
аллостериялық ауысулардың нәтижесінде лиганд концентрациясының сәл ғана өзгеруі
толық жиынтық белсенділігінің ең жоғары белсенді күйінен тыныштық күйіне ауысуын
қоздыра алады.
Кооперативті ауысуларға қатысты принциптер барлық ферменттер үшін бірдей бо-
лады. Мысал ретінде біздің қанымыздағы гемоглобиннің оттегіні эффективті түрде қа-
былдауы мен босатуын қарастыруға болады.
3.60-суретте
көрсетілген мысал негізінде
тежегіштің бірінші молекуласы ферментпен байланысуы өте
нашар жүреді, себебі оның
байланысуы энергия жағынан тиімді болатын екі мономердің арасындағы байланысты
үзеді. Тежегіш лигандтың екінші молекуласымен оңай байланысады, себебі оның бай-
ланысуы мономерлер арасындағы энергиялық тиімді
жағдайды қалпына келтіреді.