Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| Бақыр
сияқты иармақ (жармақ) та тарихи кезеңдерде кеңінен танымал құн өлшемі, ежелгі ақшалардың бірі болған. Бұл да М.Қашқаридың сөздігінде кездеседі. Алғашқыда: Иармақ // ақша, пұл (МҚ, Т 3 -61), – деп түсіндірілсе, соңғысында: Йарымақ // жармақ; теңге (ұйғырша) (МҚ, Т 3 -573-574), – деп берілген Екеуіндегі айырмашылық жалғыз дауысты «ы» дыбысы болмаса, екеуі бір сөз. Соған қарағанда иармақ сөз түркі тайпаларында түрліше айтылатын болса керек. М.Қашқари сөздігінің түпнұсқасында да иарымақ, иармақ деп екі түрлі берілген. Яғни бұл транскрипциядағы қате емес. Дыбыс құрамы, әріп саны ұқсамайтын болғандықтан, М.Қашқари оны екі жерде берген. Бірақ мағынасы бір. Алайда ДТС-те тек иармақ түрінде ғана беріледі [188, с. 242]. М.Қашқари сөздіктің әр тұсында сан атауларының мағынасын түсіндіргенде көбіне иармақ сөзін пайдаланады. Мысалы: Еллік // елу: еллік иармақ // елу теңге, елу ақша», осыған ұқсас, тағысын тағылар (МҚ, Т 1 -173). Бұған қарағанда, иармақ сол кезеңде ең жиі қолданыста болған ақша түрі болса керек. Этнографиялық энциклопедияда иармақ туралы мынадай мәліметтер бар: « Жармақ – ортасы тесік келген тиын есебінде жүретін ұсақ, бақыр ақша. Жармақ сауда-саттықта пайдаланылумен бірге бөрікке, балалардың, қыз-келіншектердің сырт киіміне сәндік үшін таққан» [196, 335 б.]. Демек, темір, мыс сияқты құны алтын мен күмістен төмен металдардан жасалған және көбіне ұсақ сауда-саттықта қолданылады. Сондықтан да ол бұқара халыққа түрлі қажеттіліктер үшін қолжетімді. Ал оның иармақ/жармақ аталуы ортасының тесік (жарық) болуына байланысты болса керек. Ерте, орта ғасырларда ақшаның түрлі баламалары болған. Солардың ішінде түрлі металдар жиі қолданылған. Ал металдың ең құндысы – алтын мен күміс. Бұлардан құйылған ақшалар ірі көлемді сауда-саттықта, жоғары тап өкілдері арасында қолданылған. Сондықтан бұл құнды металдар да ең үлкен құн өлшемі қызметін атқарған. X–XII ғасырларда күміс ақшаның қолданыста болғаны Сөздіктегі күміс сөзіне байланысты мына түсініктемеден де аңғарылады: Күмүш // теңге. Өйткені ол күмістен құйылған (МҚ, Т 1 -428). Күміс құн өлшемі болудан тыс, түрлі қымбат бағалы бұйымдарға әшекей ретінде де жұмсалған. Сондықтан оның қажеттілігі басқа металл түрлеріне қарағанда жоғары. Құн өлшемі де жоғары шамаларды құрайды. Ал оның түрліше құн мөлшері сан есімдермен тіркесу арқылы берілген. М.Қашқаридың сөздігіне, ғалымның өзі айтып өткендей, таза түркі тілінің сөздері енген. Сондықтан сөздіктер кірме тілдік элементтер жоқ деп саналады, 107 бар болса да ондай тіл элементтерінің дерегі нақты көрсетілген. Мұны М.Қашқари сөздік түзудің басты ұстанымдарының бірі ретінде қатаң ұстанған. Десе де, жіті зерделей қарағанда, кейбір кірме сөздердің ертеректе түркі тіліне сіңісіп, төл сөз сияқтанып кеткені де байқалады. Бұл мөлшер мәнді тілдік бірліктерге де қатысты. Сөздікте құн өлшемі ретінде қолданылған сун сөзі кездеседі. Жоғарыда атап өйткендей, бұл сөз сауда-сақтық, мәдени қарым- қатынас, түрлі себептермен өлшем бірлік ретінде қытай тілінен түркі тіліне сіңісіп кеткен деп болжаймыз. Бұл сөздің мағынасы М.Қашқари сөздігінде былайша түсіндірілген: Сун // сом: сун алтун // сом алтын. Оның көлемі бір бармақтың ұзындығынан бір кезге дейін болуы мүмкін (МҚ, Т 3- 195). Яғни сун сөзі алғашында ұзындық өлшемі болса, кейін келе сол ұзындық мөлшердегі алтынды білдіре келіп, жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|