Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| сүңүкүң тағча йүгүрті // сүйегің таудай жатты
тіркесімінде үйілген өлікті таудың пішініне ұқсату семантикасымен қатар, «көптік» семантикасы бар. Екеуінде де мөлшерлік семантика актуалданып, өлім мөлшерінің қисапсыз көптігі сипатталған. Мұнда мөлшерлік семантика метафораланып берілген. Метафоралы мөлшерлік семантиканың тууына айрықша қызмет етіп тұрған – - ше, -ше аффиксі. Қанды суға, өлікті тауға салыстырып беретін бұл мөлшерлік құрылым көне түркі тілі, тіпті одан да бұрынғы кезеңдерден келе жатқан тұрақты тілдік құрылым болғанға ұқсайды. Қазақ тілі дамуының төл тарихи кезеңдерінің бірі саналатын жыраулар поэзиясында да Доспамбет жыраудың есімімен байланысты «Қан жусандай егілсе, Аққан судай төгілсе» болып кездеседі. Бірақ мұнда шама салыстыру семантикасы -ча, -че аффиксі арқылы емес, -дай, -дей қосымшасы арқылы берілген. Бұл лексикалық бірліктермен қатар грамматикалық бірліктердің де семантикалық дамуға ұшырайтынын, грамматикалық қызметінің ұлғайып немесе тарылып отыратынын түсіндіреді (133-беттегі 5-кестеге қараңыз). -Ча, -че қосымшалары есімше тұлғалы сөздерге жалғану арқылы уақыт мөлшері семантикасын білдіреді. Мысалы: Олуртуқыма өлтечіче сақынығма түрк беглер будун егріп себініп тоқтамыс көзі йоқа ру керті. Бөдке өзүм олурып бунча ағыр тәрүг төрт булуқдақы будунға ітідім (БҚ, 2) // Қаған болғанымда өлгенше ойлаған түркі бектері сүйініп, қуанып, хандық тақты жоғары көрді. Таққа отырып, мұнша мықты ережелерді, заңдарды, дүниенің төрт бұрышындағы халықтарды игердім . Үзіндіде Білге қағанның түркі жұртына қаған болуын сарыла күткен бектердің ішкі арман-тілегі айтылған. Осы арман- тілек мөлшері өлтечіче (өлгенше) сөзі арқылы беріліп тұр. Аталған сөз тура мағынасында армандау процесінің басталу сәтінен өз өмірінің соңына дейінгі уақыт мөлшерін білдіреді. Ал мәтінде бектердің арман-мұратының мөлшері осы шамаға образды теңестіріліп тұр. Сондықтан -ча, -че аффиксінің тағы бір қызметі – уақыттың белгісіз созылыңқылық мөлшерін білдіру. -Сыз, -сіз // -лығ, -ліг (-сыз, -сіз // -лы, -лі, -ты, -ті) антоним аффикстер арқылы бір заттың жоқтығын немесе молдығын білдіретін мөлшер мәнді тілдік бірліктер жасалады. Ескерткіштерде бұл қосымшалар арқылы жасалған мынадай мөлшерлік бірліктер кездеседі: қобы атлығ // көбі атты (ЫБ, 36), үкүш атлығ // көп атты (ЫБ, 36), йарықлығ // қарулы (Тон., 54), сансыз // сансыз (БҚ, ХА/12; С., 5), тонсыз // тонсыз (КТү., 26), ашсыз // ассыз (КТү., 26) т.б. Берілген тіркестердегі -сыз, -сіз // -лығ, -ліг қосымшалары өзара қарама-қарсы мәндес. Яғни -лығ, -ліг қосымшасы сол заттың барлығын, молдығын білдірсе, -сыз, -сіз қосымшасы, керісінше, жоқтығын, тапшылығын білдіреді. Нақтырақ айтсақ, - 68 лығ, -ліг қосымшасы аттың, қарудың барлығы мен молдығын мөлшерлей сипаттап тұрса, -сыз, -сіз қосымшасы киімнің, астың жоқтығын, тапшылығын мөлшерлік тұрғыдан сипаттап тұр. Мысалы: 1) Қум соруғыум күн тоғысқа, батысқа тегді (С., 4); Бай ертім, оғлым он, йылқым сансыз ерті (С., 5) // Менің дабысым мен билігім күншығыс пен батысқа дейін жетті. Бай едім, қорам он, жылқым сансыз еді ; 2 ) Үкүш атлығ өгрүнчүң йоқ, қобы атлығ қорқунчуң йоқ учруғлуғ қутуң йоқ, -тыр. Анча біліңлер анығ йаблақ ол (ЫБ, 36) // Көп аттыдан қуаныш жоқ, атсыздықтан қорқыныш жоқ, үлкен бақыт жоқ, – дер. Сонша білің: анық жаман ол. «Суджа» ескерткішінен алынған бірінші үзіндіде билік пен байлықтың шет- шегі баяндалған. Сансыз сөзіндегі -сыз аффиксі санның жоқтығын білдірмейді, жылқының көптігінен санауға санның жетпейтіндігін, оны санарлық санның «жоқтығын» білдіреді. Ал жылқы санына санның жетпеуі байлық мөлшерін көрсетеді. Сонымен қатар мұнда түркілер үшін жылқы малы байлықтың символы екені нақты көрініс табады. Екінші мысалда атлығ // атты сөзіндегі - лығ // -ты аффиксі аттың барлығын әрі көптігін де білдіреді. Ескерткіштерде «барлық» пен «жоқтық», «аздық» пен «көптік» тіресімдік ұғымдары -сыз, -сіз // -лығ, -ліг (-сыз, -сіз // -лы, -лі, -ты, -ті) аффикстері аясында құрылымданады. Демек, бұл да «мөлшер» ұғымының семантикалық өрістеріне жатады. Бір заттың молдығы немесе жоқтығы, бұл да – «мөлшер» ұғымдары. Демек, аталған аффикстер арқылы көптеген сындық дәрежедегі мөлшерлік бірліктер жасалады. Бұл туралы Б.Сағындықұлы былай дейді : «Ортақтық», «жинақтау» «мол болушылық» ұғымдары «көптік» ұғымынан шығады. Қарын+д+ас, жол+д+ас сөздері арқылы берілетін ортақтық мән көне *ас көптік формасы негізінде беріліп тұр деп есептейміз. Ал «д» – түбір мен негізгі қос дауыссыздардың есебінен жылысып келген кірме дыбыс. Ортақ етістің -ыс/-іс, - с жұрнағы да этимологиялық жағынан, сөз жоқ, көптік жалғауына барып тіреледі. «Өлең+ті», «Қараған+ды» т.б. жер, елдімекен атауларына жалғанған -ты/-ды, - ті/-ді көне жұрнағы «бір нәрсенің молшылығын» көрсетеді. Қазіргі заман сын есім жұрнақтары – -ты/-ті, -ды/-ді, -лы/-лі дәл осы мағынада жұмсалады. Су+лы, орман+ды, гүл+ді, тас+ты т.б.» [187, 109 б.]. Ғалым «көптік», «жинақтау» ұғымын беретін фонемалардың ұзын санын, өзге ғалымдардың тұжырымдарына сүйене отырып, жиырмаға жуықтатады. Солардың ішінде ең ескі фонема ретінде т (с, ш) күрделі аффрикатын атайды. жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|