Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L


— Азыркддцын,  бшемда,  аксакал  шал



Pdf көрінісі
бет189/298
Дата29.01.2022
өлшемі12,37 Mb.
#24525
1   ...   185   186   187   188   189   190   191   192   ...   298
— Азыркддцын,  бшемда,  аксакал  шал,
Тентегщнщ  сезше  кулагынды  сал.
Казак-орыс  к#тыны  6ip  сулуды 
Экелш  ем,  кайтейш,  оны-дагы  ал!  —
деп баганадан 6epi кимай турган аяулы асыльш  усынганда 
гана:
Kepi  Каспий  кара  как  кезш  ашты,
Жылы жузбен  Терекке  амандасты...
222


Каспийдщ, Абайша айткднда, “жыбыр кдгып, крзгалып, 
сылк-сылк, кулген” шайтан шалдьщ одан аргы щ ы ш  мен 
кдмылы да — аумаган адамныц мшез1 мен эрекет! — керемет 
кейштеу.
Кейштеу — кдз!рп эдеби туындыларымызды да кубылта, 
кулпырта колданылып келе  жаткдн эдем1 тэсш:
Балкьпып  гулд  демше, 
К^зганшак Кыс  кедда де,
Суйда  жаз  ебден берие: 
Сштеда  суык крнжарын.
Экетпск 
еда 
узатып, 
Жас  жшт 
кьфшын
 
ел® 
де,
бзш щ   жылы  жерше... 
К^лдырып  Keni  жан  жарын.
(Э.Тшабаев).
Жолшы кдзак —  сол казак 
Жулкьиайды  етектен 
Кете  бердо тепендеп. 
Кулагина  сарнайды:
Сол  кдзаКты жел  мазак 
Кейде  алдынан  жетектеп,
Ете берсем  екен деп; 
Кейде  артынан  кдлмайды.

(Х.Ершиев).
Алдыцгы  cKi  шумакта  Эбдшда  эдеттеп  кыс  пен  жазга 
эдетген  тыс  мшез  бен  эрекет  берш,  жансызга  жан  сала 
суреттеу аркылы  ойды  бшк  философияга  кетерш  экеткен 
болса, к ей Ь т шумактарда Хамит Бетпакхьщ беймаза желш 
кудды Tipi кцздей кубылтып, оган кызык-кызык, кыльпсгар 
жасату  аркылы  e3i  суреттеп  отырган  шындыккд  тагы  6ip 
тьщ щырай беред
1
,  шынайы сыр дарытады.
Кейштеу -г  ертегшер мен ацыз эщшелерде жш крдца- 
нылатъш тэсш. Ал мысал ©лендердеп кобылу, кебше, щерне- 
деу, яки аллегория (грекше allegoria — пернелеп акту) туршде 
келеД
1
. Мунда жай угьш кдлпында турган дерекщз нэрселер 
кэд1мпдей  кезге  кершер  дерекп  нэрсеге  ауыстырьшады. 
Айталык,  кулык,  зорлык,  костык,  секшд1  жалпылама 
угымдарды дэл  осы  кдлпында  тусшуге  болганмен,  кезбен 
керу  киын.  Осыларды  Сэбит  Денентаев  езшщ  “Ауырган 
арыстан”  деген  аллегориялы  елещнде  колга  устаткдндай 
накты,  дерекп  нэрселерге  кениреда:  ад патшасы  Арыстан 
ауыра  кдлган  екен,  ан,  атаулы  гугел  жиылып  кещл  сурап 
барганда,  шинде  Тулю  ку  жок,  боп  шыгады  да,  оны  кдра 
кецш Кдскыр зорлыкшыл Арыстанга кдстандыкден хабар- 
лап кояды.  Кешн  Тулкд  келгенде,  эрине,  Арыстан ашула- 
нады.  Бул сырды  тусше  кдлган ку Тулю. аяк астынан айла 
тауып, Арыстан секида езшщ де  “ауырып” кдлганын, одан 
ameyip  Кдскырдьщ арткы аягыньщ сшдрш киып жеп, эреч 
“жазылганын” айтады, Арыстан ашуды к,ойып, ектемдшне 
кешеда де, дереу Кдскырды шакыртып альш, сшдрш кдяды...
223


Бул  еленде  кулык, — Тулю,  зорлык. —  Арыстан,  кдстык
—  Кдскыр бейнелерше кеццршл,  пернелешп керсетшген*
—  Ей,  кораз,  шакырасын ерте-кеш  жок  —
Дегенде  крраз  айтты:
—  Сенде  де  ее  жок,
“ Кукара-ку”  болмай-ак мен  шакырган,
Тан атырып,  онсыз  журт  кун  батьфган.
(А. Тоцмагамбетов).
Аскдрдыц кораз аркылы пернелеп айтып отырган угымы
—  петуасыздык,  парыксыздык,
Дуниежузшк эдебиет тарихына кдрап отырсак, пернелеу 
аркылы дерекшздок деректишже Keuiipuiin кдна кршЛаган, 
кызык-кызык, аллегориялык образдар жасалганын керем!з. 
Мысалы,  Данте  жазган  эйгЫ   “ КуДФетт1  комедияда” 
арыстан, тагы мысык, кдншык, кдскыр Tapi3fli андар аркылы 
адамга  тэн  эр  турл!  куштарлыктар  пернелешп  ка на 
коймайды, б1рсыпыра бейнеленед1, код1мп керкем образдар 
жасалады.  Казак  ауыз  эдебиет1ндеп  eTipiK  елевдерде 
бейнеленетш тулгалар тугел1мен — аллегориялык образдар* 
Кейде  TinTi  Фонвизиннщ  Простаковы  мен  П равдит, 
Грибоедов™ н  Скалозубы  мен  Молчалиш,  Гогольдщ 
Ляпкин-Тяпкию  мен  Собакевич]  секиш   Майлиншц 
Мыркымбайы мен Мус1реповтщ Конкяйыньщ,  Мукдновтыц 
Итбайы  мен  Мустафиншн  Сойдактюшщ  аттарыныц  ез! 
олардьщ мшез-кулкьшдагы  аллегориялык, сютатгы  нускдп 
керсетш тургандай.
Троптыц (кубылгудьщ)  6ip rypi  —  астарлау,  яки  символ 
(грекше  symbolon  —  шартты  белп)  —  6ip  норсеш  не 
кубылысты тура суретгемей, буларга уксас баскд 6ip нэрсеге, 
не кубылыскд купия телш, жасыра жарыстырып, букпелей 
бейнелеу,  ойды  да  ашык  айтпай,  тартымды  туспалмен 
ryciHaipy.  Муньщ  e3i  ой  мен  образга  эркдшан  астыртын, 
булдыр магьша беред! деу де кдте (символды символизмнен 
айыра бшу керек); ен бастысы — символ сез енершде керкем 
кестеленш  отырган  шындыккд  всем  ажар,  байсалды 
философиялык астар  беред1,  шыгармага  6ip  турл
1
  сыршыл 
сипат бтредо. Астарлы шыгарманьщ идеясы жалац, жаландш 
кершбейдо, автордьщ ой толганыстары аркылы кецш уйьггып, 
кеюрекке  терец  уялайды.  Пушкиннщ  “Анчары”  мен 
Лермонтовтыц  “ Желкеш” ,  Тютчевой  “ Фонтаны”  мен 
Блокгыц “Эдем1 ейел жайлы жыры”  — элп айтканымыздай 
сулу сыр мен сезшге толы астарлы елендер.
224


Отырмын  тс>оз  бойында 
Ойкайды дауыл  ойымда. 
Согады  толкын  шын,  жарды, 
Шертеде 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   185   186   187   188   189   190   191   192   ...   298




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет