Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

Толстой мен Достоевский шыгармалары да, XX гасырда 
Эуезов шыгармалары.  Орыс эдебиетгнщ мереш мен казак, 
эдебиетшщ мактанышын осы шындыкка сайып, мелшер- 
леген жен.
IV
Эдеби эдю — катып калган кэсац (догмалык) кагидалар 
крсындысы емес, уакьгпъщ керкемдйс концепциясы. Демек, 
басынан  ешкдшан дау  арылмаган  социалистж реализм  де
—  крлдан  курастырыла  салган  элдеб1р  ережелер  жинагы 
емес, ем1рдщ объекгивтйс даму зацына сай, кецес дэухршщ 
ез! тугызган кубылыс.
Социалистж  реализмнщ  керкемдйс  эдю  ретшде  туып 
калыптасуы  А.М.Горький  творчествосымен  тыгыз  байла- 
нысты. Бул ретге, Достоевскийдщ сыншыл реалистер жайлы 
“бэрйюз  Гогольдщ  “ Шинелшен”  шыкгык,”  дегенш  аздап 
езгертш,  социалистж  реалистер  жайлы  “6api  Горысийдщ 
“Анасынан” туды” деуге эбден болады. Ойткеш Горькийдщ 
атакты  “Ана”  романында  ешкдндай  ережес1з-ак,  жаца 
керкемдйс  эдютщ  творчестволык принциптер1  ic  жузщце 
калыптастырылды. ДэлАрек айтканда, Горький романында, 
бершен  бурьш,  нагыз  шындык  жинактадцы;  содан  соц, 
шындык тарихи жагынан пакты суреттедщ; акдр аягында, 
шындык революцияльщ  даму  устшде  керсетщщ.  Осы  уш 
принцип ецбеюш кауымды идея жагынан кайта тэрбиелеу 
мшдепмен уштастырыла келе социалистж реализм эдюшщ 
езше  дешнп  реализм  атаулыдан  сапалык  ерекшелйсгер1 
болып калыптасканы мэлш.
Мынаган назар аударып керейж. Социалистж реализмге 
дешнп ец прогресшш эдю —  сыншыл реализм.  Социалистж 
реализм — сыншыл реализмнщ Myparepi. Алайда осы екеуш 
салыстырып  карасак,  араларынан  шынайылык  б1рлшмен 
катар,  улкен алшактык табар едж.
Ец  непзп  алшактык  —  максат  алшактыгы:  сыншыл 
реализм ез кезшдеп ащы шындыктарды ашып керсете тура, 
капиталистж курьшыстьщ непзш шайкдлтуга кызмет етсе, 
социалистж реализм ез кезшщ кандай шындыгын суретте- 
месш,  6api6ip,  социалистж  когамды  мейлшше  ныгайту 
максатын кездейд1.  Бул — 6ip.
Екйпш алшакшк — мурат алшактыгы: сыншыл реализм 
каншама прогресшш болганмен оньщ эстетикалык идеалы
351

айкын  емес-ri.  Bip  кезде  Флобер  “ездершщ  opxecTpi кеп 
дауысты,  палитрасы  кеп  бояулы”  болганьша  кдрамастан, 
сьшшыл  реалистерде  “innd  принцип  жетпейтшш”  айтса, 
Чехов одан да repi ашыгырак, “eMipfli ез калпында керсету- 
ден асып не api, не 6epi кете алмайтындарьш, ейткеш езде- 
ргнде  анык кершгп турган  не  алые,  не  жакьш  мурат жок- 
тыгын”  айтып едь
Ал  социалистж  реализмнщ  жайы  мулде  баска;  мунда 
ап-анык идеал бар.  Бул  —  екшип  айырым.
Социалиста реализмнщ езше дешнп реализм атаулыдан 
сапалык ерекшелшнщ  6ip  алуанын  шыншыл  жазушылар, 
мше,  осы  мацнан  1здеуге  межбур  бодцы.  Дей  турганмен, 
эдютщ  курамындагы  “таптык” ,  “партиялык”  принциптер 
олардыц творчестволык еркшдшне тусау сала бердь Социа­
листж реализмнщ кдз1рп жаца кезенде журтшылык сынына 
ушырап, тарих сахнасынан ыгысу ce6e6i осы  арада жатыр.
Асылы,  творчестволык  эдю  6ip  бар  да,  суреткерлж 
шеберлж 6ip бар. Социалистж реализм эдю1 кецес жазушы- 
ларыныц  шын  мэншдеп  суреткерлж  шеберл1ктер1мен 
уштаекдн жагдайда гана дурыс  нэтиже бермек.  Кеп ултты 
кецес  эдебиетгнщ  ец  тацдаулы  шыгармалары  тек  кдна 
осындай  тутасудан  туган.  Демек,  социалиспк  реализм 
мэселелерш  козгау  —  жазушылык,  шеберлж  мэселелерш 
крзгау деген сез.  Кезшде бэр1м1з осылай туешдж.
Шеберлж эр суреткердщ тек ез творчестволык мумкшдш 
мен ерекшелшне  байланысты;  эр  суреткер тек ез  кабшеп 
мен  талантыныц  жеткен  жерше  дешн  гана  шебер.  Олай 
болса,  творчестволык эдютщ б1рдей болуы эр  суреткердщ 
букш творчестволык ерекшелжтер1 де б1рдей деген сез емес. 
Эдю  ер  суреткердщ  езгне  тэн  творчестволык  ерекшелж 
атаулыныц  бэрше  толык  мумюндж  беруге  тшс.  Ендеше, 
социалистж  реализм  эрб1р  талантты  шыгармада  тьщнан 
туып,  езщщ  жаца  сырьш  ашып,  жаца  кырын  танытып 
отырмак ед1.  Алайда ic жузшде олай болмады.
Социалистж  реализмнщ  айрыкдга  сипаттарыныц  6ipi
—  6ip  творчестволык  эд1стщ  шонде  е й   турл1  эдютщ  — 
реализм мен романтизмнщ 6ipiryi, 6iTe кдйнауы деп бшдж. 
Бул  туралы  Алексей  Толстой  былай  деген:  “ Б1здщ  елде 
романтиктер мен реалистер арасындагы жж жогалды, б1здщ 
бэр1м1з  —  жаца  дуние  курылыешьшарымыз,  Улкен  Адам 
жасаушылармыз — 9pi романтикгерм1з, 9pi реалистерм1з” ...
Кыскасы, термин ретшде тарихта тущыш рет 1932 жылы 
(“Литгазета”, 23 мамьф) социалистж реализм атанып, непзп 
принциптер1 кецес жазушыларыныц Букшодакгык 1 съезш-
352

де (1934) ресми зандандырылып жаргыга енген бул керкем- 
дйс  эдю  содан  берп жетпю жыл  бойына  эдебиет пен енер 
кдйраткерлершщ шындьпдкд барар жолы боп белгтещц де 
олардыц творчестволык, бета  мен багытына айналып Kerri. 
Ал  шыгармасьша  кажет шындыкгы  халык ем1р1мен тыгыз 
байланысты  суреткердщ  ез!  1здеп  табады.  Егер  суреткер 
OHepi мен халык ем1рщщ арасында нык байланыс болмаса, 
эдю те жай схемага айналатыны ескертщщ. Демек, социал­
иста: реализмд1 езше нускдлы эдю еткен суреткер оны кез 
келген схема мен догмадан езге емес, ез1 коргай 6inyi шарт 
бодцы.
Бупнде бул эдю те жогарыда арнайы сиптталган класси­
цизм, сентиментализм, натурализм т.б.  “измдер” тэр1зд1 ез 
релш 6ip шама ойнап б тр ш ,  жалпы эдебиет пен енердеп 
реализмнщ  ербу,  есу,  еркендеу  барысындагы  белгип  6ip 
кезец болып кдлды.
353

сез соцы
0р 
ic r i 
бастау  кандай  киын  болса,  аяктау  сондай 
Киын.  Виктор  Шкловский эдеби кауымга кещнен таныс 
теориялык зерттеулсршщ 
6ipiH 
калай бастаудыц бабын 
таппай киналып,  бул реттеп жауапкеришпк женш былай 
бивдрш  едь  “ Кене  риторика  улпсше  баксак,  заттыц 
такырыбьш тужырымдайтын кыска иршпеден бастауга 
болады.  Кейде  к еш еп   еткен  жайларга  кайырыла 
сейлеген жен  десед1;  кейде  езщ нщ   жаза  бшмейтшйдо 
эц п м е л е у   оры нды ,  кейде  ты вдауш ы м ен  к е ц е с у  
конымды,  кейде  устазынныц  мыктылыгы  мен  езщнщ 
осалдыгынды  мойындаудан  бастаган  дурыс  деседГ’*. 
Ал аякгау будан да жауаптырак,
Александр  Твардовский  кецес  классикасыныц  асыл 
кдзынасына  косылган  керемет ютабын  басынан емес,  бел 
“ортасынан бастап, аяксыз бтргенш ” елецмен айтты.  Буи 
тепн айшлмаган: eMip кдндай шекс1з болса, енер де сондай 
шетаз,  —  булар жайлы сез ешкдшан б1тпек емес.
Осы ецбектщ баскы тарауларыныц б1ршде 
6i3 
сез 
eHepi 
туралы  тущыш  толгамдар  будан  бес  мыц  жыл  бурын  туа 
бастаганын айттык, Аристотель тусында теориялык толгам 
эстетикалык трактаткд айналды.  Содан берп он-сан гасыр 
бойына сез енершщ табигаты кулл1 элем келемшде тексе- 
ршген  устше  тексершп  келед1, 
6ipaK 
ешюм  талдап  тугесе 
алар емес жэне керкем  сез купиялары кдзыла копарылган 
сайын терендей тусед1.
Bip 
есте  болатын  нэрсе  —  эдебиеттщ  теориясы  оныц 
тарихы  мен  сынынан 
re p i 
баскдша:  казак эдебиетшщ  тек 
езше гана тэн тарихы мен сыны бар, 
6ipaK 
ез алдына жеке-
* 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: