Монография \ 3 «санат» а л м п и 1МП
ipre туып, кдтар кдлыптасът, Tinri
жүктеу/скачать 12,37 Mb. Pdf көрінісі
|
kabdolov zeinolla soz oneri
| 6ipre туып, кдтар кдлыптасът,
Tinri, 6ipiH-6ipi толыкгырып, терендетш, дамытьш келе жаткдн епз гылым. Демек, сез eHepi жайлы тылымныц даму кезендерш кез алдымыздан етизе кдлсак, жалпы енер туралы шмнщ кдлыптасу тарихы да жанамалай жарысып, айтар ойлары- мызга араласа кетш отырары занды деп бшу керек. II Сез eHepi жайлы топшылаулардыц туу тарихын, жалпы енерге тэн кдсиет (эдемшк) хакындагы кдгидалардыц кдлыптасу тарихын эдебиет пен енер зерттеунп галымдар б1здщ эрадан бурынгы (будан былай “б.э.б.” деп, кыскдртып альш отырамыз. — 3.К,) YLгасырдан, ягниПифагор тусынан 6epi карай тутастыра жуйелеп жур. Дурысында адам баласьшыц керкемдйс талгамыныц алгашкы белплер1 грек оркениетшен ондаган гасыр бурын, НиЖмен Нигер, Хуанхэ мен Янцзы, Инд пен Ганг, Тигр мен Евфрат жагалауларын мекендеген кене халъпсхардыц рухани eMipi мен енершен пайда болтан^ Байыргы вавилон журтыныц “ Кермегеш жок Kici туралы” дастаны немесе кене унд! халкыныц “ Ршведа” , “Махабхарата” , “Рамаяна” жырлары Topi3fli ецбеюш букд- 53 раньщ жер бетшде тущыш тугызган эдеби ескерткпптерге бакрак, адам баласыныц сез eHepi, соган сабактас керкемдж пен кершлздис, ерлйс пен ездйс, жаксыльщ пен жамандык, бшмдарлык, пен надандык, туралы талаптары мен талгам- дары тйш б.э.б. 3-2 мьщыншы жыцдарда туып, турлаулы угымга айнала бастаганын ануарамыз. “ Кермегеш жок; Kici туралы” дастан — 6ipiHixii вавилон династиясы тусында, ягни б.э.б. 2 мьщыншы жылдар шама- сында туган батырлык, поэма. Мунда Урук кдласыныц пат- шасы Гильгамеш, оньщ досы Энкиду, олардьщ ерлйс icTepi жырланады (И.М.Дьяконов аударып бастырган варианты “Гильгамеш туралы эпос” деп те аталады — З.К,). “Кёрме- геш жок Kici туралы” дастан — адам жайлы, адамньщ сулу лыгы мен утшлыгы, асылдыгы мен батырлыгы хакдндаш гимн; Зулымдык кезш жок кылмай келссм — маган сын, Жауьщмен езщ айкдсып влеец — Адамсьщ*. Осынау е й жолдьщ езшен будан терт мьщ жыл бурын eMip сурген адамдардьщ абзал йэм аекдк мшезш, адамга тэн асыл кдеиет, сулу сипат — ерлйс, ерлйс, кдйсарлык туралы туеш тн, моральдык-этикалык идеясын, эстети калык идеалын байкду киын емес. XVII гасырдыц орта тусында Баумгартен “ Эстетика” деп ат берш, айдар таккдн эдемшк туралы шмнщ туп тамыры жалпы енер тарихыньщ тунгиык теренднде жатыр дейттшшз сондыктан. Тигр мен Евфрат мацында Гильгамеш батыр жыр га айналган сол б.э.б. XX гасыр шамасында Инд пен Ганг жагалауындагы кене ущц журты жалпы келем1 “ Илиада” мен “Одиссеяга” барабар 6ip мьщ жиырма сепз гимн шыга- рып, оларды “Ригведа” атанган он йтапкд топтастырып жатты. Гимндердщ классикалык крпарылмалы тииндеп эсем айшык-ернектерге, лирикалык толганыстарга, керкем об- раздарга кдраганда унда халкында тйш “Ригведага” дешн де гасырлар бойы дамып, жетшш келген сез eHepi болганга украйды. “ Ригведа” гимндер1 аркьшы калыптаекдн эдеби дэстур, эстетикалык талгам тагы 6ip мьщ жыл еткен соц ущц халкыньщ элемге эйгш улы дастандары “ Махабхаратага” , одан келе “Рамаянага” уласады. “Махабхарата” — керемет керкем ескертиш; дастанньщ он тогыз йтабындагы елец квлем1 — е й жуз он терт мьщ * Эпос о Гильгамеше. М., “Наука” , 1961, стр. 52. 54 жол, яки “Илиада” мен “Одиссеядан” (екеуш крсып есеп- тегенде) сепз еее артык- “ Махабхаратаньщ” 6ip алуан 0‘Наль туралы”) ацызын кезшде В.А.Жуковский аударып, оньщ керкемдйс кунын В.Г.Белинский жогары багалаганы матм. Осы фактшщ езь ак, кене ушо поэтикасында эжептеугр эстетикалык талап жэне талгам болганын ануартады. Ею поэмадаш бас кеШпкерлер — “Махабхаратадагы” Кришна, “Рамаянадагы” Рамамифпк нанымдар туткынында булындап, кудайгабаланган кдлпывда кдлып крймайды, жерге туседо, кэдамп жер басып журген адам бейнесшде суреттеледа. Ocipece “Рамаянаньщ” 2, 6- гатаптарындаш суреттеулер мен баяндаулар epi шынайы, dpi шыншыл. Осыган кдраганда, я болмаса поэманьщ керкемдж ерекшелжтерше (лиризмге, символга, суреттишже т.б.) Караганда, коне увд» поэтикасында эжептеу1р эстетикалык; принцип жэне жуйе болтаны кэмш. Кыскасы, эллада эстетикасынан жуздеген жылдар бурын кене ундшщ керкемдйс кезкдрасы туып, кдлыптаскэн; сол аркылы ущц поэтикасыньщ езгеше заны, ережелер1 бслп- ленген. Ол зац, ереже бойынша, унда жазушылары ездершщ керкем шыгармаларын эркдшан тек “ Ригведа” гимнде- ршдеп, “ Махабхарата” жэне “Рамаяна” дастандарындагы сюжеттер мен образдар непзгнде гана жазуы шарт болтан. Мысалы, аты шулы Калидаса езшщ “ Шакунтала” (орыс тшне алгаш аударган Н.М.Карамзин 3-К) драмасын “Махабхаратаньщ” 6ip эпизодына курса, одан 6ip мыц 6ip жуз жыл кейш Тулси Дас (XVI г.) “Рамаяна” сюжетш непзге алып, “Рамаяна, яки Рамачаритаманаса” деген поэма жазган. Бул жайлы 6i3 тек факт ретшде гана ашып отырган жокдыз. Y»wi эдебиетшдеп мундай керкемдйс дэстур унда жазушыларына дайын ведикалык, Ьэм эпикалык, такырып- тар, сюжеттер мен образдар усынып кдна тынган жок» солар- ды игеру, керкем жинакхау тэсшдергн коса керсегп. Муньщ e3i аталган дэстур аркылы кене унда эдебиетшде б е л гт дэрежеде логикалык байыптау, творчестволык жинакгау, эстетикалык, жуйелеу жасалды деген сез. Ал байыптау, жинактау, жуйелеу атаулыныц 6opi — теория. Баягы багзы заманнъщ парасат элемщдеп алгашкы эдеби-эстетикалык толгамдар, мше, осылай туган. ‘ я Кене унда eHepi гана емес, алгашкы эдеби-эстетикалык, байыптаулардын басы кдйда жаткднын 1здеп, Азиядагы баска хялыктардьщ керкемдйс даму сырына терендрек ундлсек, жүктеу/скачать 12,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|