ediK. Аныгырак айтканда, жазушы e3i бейнелеп, суреттеп  отырган eMip

Идеясыз шыгарма болмайды жэне болуы мумкш емес.
Мазмун мен птпннт байланысы секшщ такырып пен 
идея да эркдшан 6ipmKre болады. Такырыптан идея, сондай- 
ак идеядан такырып туып жатады. Идеясыз такырып, 
такырыпсыз идея болуы мумкш емес.
Кыскдсы, кез келген керкем шыгарманьщ непзшде 
6ipiH-6ipi тугызып, 6ipiH-6ipi дамьггьш жаткдн такырып пен 
идея болады. Жазушы eMip шындыгын керкем образдарга 
жинактап, ез шыгармасыньщ тек идеялык- такырыптык 
непзшде гана суреттеп керсете алады. Такырып пен 
идеяньщ муншальпс, мызгымас б!рлт туралы сан гасыр бойы 
суреткерлер мен ойшылдар айткдн аса кемел Ьем кенеул1 
пйарлер кептен-кеп. Мэселен, еткен гасырда Белинский 
керкем шыгарманьщ идеясын “онын ен бойында жел! 
тартып жаткдн ой мен сез1мнщ мытым б1рлМ” деп белгшесе, 
61здщ заманымызда Гамзатов шыгарма идеясын оныц 
такырыбына тамаша тапкырлыкден нускдлы ©pi утымды 
Keuripin экетедк “Ой мен сезгм — кус десек, такырып — 
аспан; ой мен ce3iM — буты десек, такырып — орман; ой 
мен сез1м — елгк десек, такырып — тау; ой мен сез1м — 
жол десек, такырып — сол жол алып баратын uiahap.
Эдебиет теориясыньщ багзы 6ip гатаптарында такырып- 
ты ез алдына, идеяны ез алдына белек алып, тексередь Bi3 
екеуш эдеш 6ip алып, байыптал отырмыз. Буларды 6ip- 
6ipiHeH ажырату мумйн емес екенш жогарыда айттык, Соган 
косымша тагы 6ip зер сала кететш нэрсе — суреткердщ 
шыгарма жазар тустагы творчестволык толганыстарыньщ 
Tyraci туййн — ой езеп (замысел). Ой езегшде жазушыньщ 
такырып тауып, идея тугызудагы тубегейш максаты, яки 
творчестволык концепциясы жатады. “Ой езеп — шыгар­
маныц непзп аркдуы” (А.Толстой).
Эр шыгарманыц такырыбы мен идеясын тутастырар 
дэнекер болып турган ой езепнщ кдй жазушыда кдндай 
жагдайда туганын тохшшлау, эрине, киын. Оны кдламгердщ 
кдсында ж урт, едеби эрекетш эркдшан кдлт ж1бермей 
байкдп отырган адамдар да тап басып, дэл таба алмайды. 
Мэселен, Лев Толстойдыц зайыбы 6ip жолы: “Левочка 
кенет, ойда жокуа осы кунп ем1рден роман жаза бастады” ,
— д етт. Буган кдраганда, “Анна Каренйнадагы” автордьщ 
ой езеп де кенет, аяк астынан туган тэр1зд1. Ал дурысында 
олай емес, зерттеушихер ол романныц ой езеп Tinri эрщен
— сонау “Алпауыт тацы” мен “Семья бакытынъщ” тусынан 
басталганын аныкгады. Сол секшдд, кдй кдламгерде болсын, 
ер турл1 ой езеп оныц эдеби ецбепнщ тур лице аркдуы 
Topiaiu
157

творчестволык толганыстарыныц кезец-ксзецдершде 
жатады. Сойпп, нитей nicin, ширай тусед1. Муньщ 03i “о 
баста озеказ болады, — деп тусщщред1 А. Фадеев, — суреткер 
санасында калай болса солай шашылып жатады. Бул 
шывдыктьщ жай шли деректер1 гана. Осылардьщ 6api келе- 
келе ep6ip ойлай бшетш, куресе бшетш, суйе бшетш, куана 
бшетш, кдйгыра бшетш Tipi Kici сеюлд1 суреткердщ де оз 
санасында элдекдшаннан аялап экеле жаткан максатты 
хшарлердщ тубегейгц тушндершен тогысып, тутасады да, 
ой езепне, сол аркылы шыгарманьщ непзп идеясына 
айналады”. Бул — кызык процесс. Бальзактыц “кдптаган 
кдльщ идеялар астында ка латын” шага, Достоевскийдщ 
“ тупс1з туцгиык ойлар терецше батып кететш ” Ke3i, 
Л.Толстойдыц “тук жаза алмай, озект! ойлармен ез-озгнен 
толыкси берет1н” тусы осы процестщ усп болуга тшс.
Эр жазушыда эр шыгармасын жазар алдында осындай 
ой езеп болмаса, оныц шыгармасында окьфманга кджет 
ем1рлж озекп мэселе де болмайды жэне ондай шыгарма 
кдлыц кепшшктщ кэламгер алдына кояр занды сауалына 
жауап та бере алмайды. Ал “сауалы жок немесе сауалга 
жауабы жок шыгарма — ел! шыгарма” (Белинский).
Кейде шартты турде, шыгарманьщ такырыбы — сауал 
да, идеясы — жауап деуге болар едь Бул туста мьша жайткд 
азыраккецш белген жон: 6ip сауалдыц 6ip емес, 6ipHeiue 
жауабы болатыны секодй, 6ip такырыптан 6ip емес, 6ipHeuie 
идея тууы мумкш. Осыдан келед1 де б1здщ алдымызда 
эдебиеттеп идеялык, кдрама-кдрсылыктар мен 6ipniicrep 
туралы мэселе турады. Бул мэселеден аттап етуге тага 
болмайды.
9p6ip 
эдеби шыгармада керкем шеишмш тапклн идеяныц 
терец тамыры сол шыгарманы тудырган суреткердщ дуние- 
танымында, алеуметтж кезкдрасында жатады. Сондыктан, 
сез жок, 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: