Монография / Жауапты редакторлар: Б. Ердембеков, А. Картаева

40 
 
Қостанай    ойконимінің  қҧрамы  Қос+тана+ай  тҧлғаларынан  тҧрады. 
Мағынасы «екі танадай ғана, шағын саз, батпақ, тоқтаған су» болуы ықтимал. 
Қостанай қаланың аты болмастан бҧрын микротопоним болғаны анық.  
Қосуан  –  мҧндағы  уан/уаң  сҿзін  кҿптеген  зерттеушілер  қыт.  ван  (князь» 
лауазым  атынан  шығарады.  Алайда  Қазақстанның  ҽр  аймағынан  табылып 
отырған  уан атауы бҧл пікірді теріске шығарады. Уан/уаң сҿзі, кҿбінесе, тҿбе, 
жоталарға  қатысты  айтылатындықтан,  моңғ.  уваан  «сопақ,  ҧзынша»  сҿзінен 
шығатын сияқты.  
Қосістек – мҧнда істек сыңары Ақтҿбе диалектісінде «айыр» мағынасын 
береді.  
7. «Мол» сан-мҿлшер мҽнді сҿзі + зат есім  
Мол сҿзі «кҿп, сан жетпес» (ҚТТС, 7т, 225) мағынасымен жер-су аттарын 
жасайды да, «табиғи нысанның санауға келмейтін кҿп екенін» білдіреді.  
Мол + айдар         (қҧдық. Маңғыстау обл., Бейнеу ауд.) 
Мол + база            (е.м. Ақмола обл., Шортанды ауд.) 
Мол + бұлақ          (е.м. ОҚО, Қазығҧрт ауд.) 
Мол + жыра           (жайлау. БҚО, Сырым ауд.) 
Мол + кӛл + сай     (ҿзен. Қостанай обл., Жангелдин ауд.) 
Мол + шат              (ҿзен. Алматы обл., Алакҿл ауд.) 
Молдыкөл  (кҿл.  Қарағанды  обл.,  Нҧра  ауд.)  нҧсқасы  да  кездеседі. 
Мҧндағы – ды басы артық тҧрған туынды сын есім жҧрнағы.  
8. «Тақ» сан-мҿлшер мҽнді сҿзі + зат есім  
Тақ  сҿзінің  негізгі  бір  мағынасы  «жҧппен  алмасып  келіп  отыратын  сан 
(1,3,5,7)»  болса,  оның  ауыспалы  мағынасы  «жеке,  дара,  жалғыз»  (ҚТТС,  8т, 
547)  болып  келетіні  анықталған.  Осы  соңғы  семантикасы  топонимжасамға 
қатысып, «жеке, жалғыз тҧрған табиғи нысанды» таңбалайды.  
Тақ + моншақ     (ҿзен. Алматы обл., Алакҿл ауд.) 
Тақ + сай             (тж. айрығы. БҚО, Теректі ауд.) 
Тақ + сары          (шоқы. Ақмола обл., Аршалы ауд.) 
Тақ + сор             (кҿл. Қостанай обл., Таран ауд.) 

41 
 
Тақ + тақ             (тау. Ақтҿбе обл., Ҽйтеке би ауд.) 
Мҧндағы Тақтақ оронимі тақ «жалғыз, дара» + тақ кҿне тҥркі. тағ «тау» 
сҿздерінен  бірігу  арқылы  жасалғаны  байқалады.  Мағынасы:  «жеке  тҧрған 
жалғыз тау». 
Қорыта  келгенде,  сан  есім  +  зат  есім  жҽне  сан-мӛлшер  мәнді  сӛз  +  зат 
есім  ҥлгілерімен  алуан  тҥрлі  тамаша  топонимдер  жасалғанын  кҿреміз.  Ол 
топонимдер қазақ тілінің сҿзжасамдық қабілетін танытып қана қоймайды, қазақ 
халқының  бҥкіл  болмысын,  дҥниетанымын  паш  етіп  тҧрады.  Келтірілген 
ҥлгілердің  кез  келгенін  жаңа  табиғи  нысанға  ҧялмай  ҧсынуға  болады  немесе 
осы ҥлгілерге сҥйеніп, тың атаулар қалыптастыруға жол ашады.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.Салқынбай  А.Б.  Қазақ  тілі  сҿзжасамы:  Оқу  қҧралы.  –  Алматы:  Қазақ 
университеті, 2003. – 271 б. 
2.  Қазақ  грамматикасы.  Фонетика,  сҿзжасам,  морфология,  синтаксис.  – 
Астана: Астана полиграфия ЖАҚ, 2002. – 784 бет. 
3.  Жеріңнің  аты-Еліңнің  хаты.    Энциклопедиялық  анықтамалық.  Алматы: 
«Аруна Ltd» ЖШС, 2006. – 808 бет. 
4.    Аманжолов.С  Вопросы  диалектологии  и  истории  казахского  языка. 
Учебное пособие. 2-издание, дополненное. – Алматы: «Санат», 1997. – 608 стр. 
5.    Кайдар  А.Т.    Структура  односложных  корней  и  основ  в  казахском 
языке. –  Алматы: Арыс, 2005. – 304 стр. 
6.    Шипова  Е.Н.  Словарь  тюркизмов  в  русском  языке.  Алма-Ата:  Наука, 
1976. – 444 бет. 
7.  Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. М.: Мысль, 
1984. –  653 стр. 
8.    Севортян  Э.В.    Этимологический  словарь  тюркских  языков 
(Общетюркские и межтюркские основы на гласные). М.: Наука, 1974. – 767 с. 
 

42 
 
АЙТМУКАШОВА А.А. 
 
ОТБАСЫЛЫҚ ҒҦРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫ ЛЕКСИКАСЫ 
 
Этнос  туралы  небір  қҧнды  дерек-мағлҧматтармен  толықтырып,  мазмҧн, 
тақырып  ауқымын  кеңейтіп,  мҽн-мағынасын  тереңдете  тҥсетін  тілдің 
дереккҿздеріне  ауыз  ҽдебиетінің  ішінде  ғҧрыптық  фольклор  шығармалары 
жатады.  Ғҧрыптық  фольклорды  арнайы  қарастырған  ғалым  Б.Абылқасымов 
былай дейді: «Қалыптасқан фольклортанушылық ғылыми жҥйе бойынша ғҧрып 
фольклоры  мынадай  ҥш  саладан  тҧрады:  1)  Отбасының  ғҧрып  фольклоры 
(семейно-обрядовый фольклор). 2) Маусымдық ғҧрып фольклоры (Календарно-
обрядовый 
фольклор). 
3) 
Наным-сенімдер 
ғҧрпының 
фольклоры 
(Заклинательный фольклор)» [1, 11б.].  
Тҧрмыс-салтқа    байланысты  ауыз  ҽдебиеті    ҥлгілері  –  қазақ  халқының 
рухани жҽне ҽлеуметтік ҿмірінде ҥлкен рҿл атқарады. Олар жанры жағынан 
да,  тҥрі  жағынан  да  аса  бай  мҧра,  қазақи  салтқа  қатысты  ҧшан-теңіз  ҿлең-
жырларының  бір  тҥрі,  отбасының  айнымас  серігі.  Отбасылық  жырлардың 
ішінде  ҥйлену  салтына  байланысты  ҿлеңдерде  ата-бабаларымыздың  елдік 
салты,  мҽдени,  рухани  ғҧрпы,  тағдыры  ерекше  жырланған,  оларды  қазақ 
мҽдениеті  мен  дҥниетанымының  энциклопедиясы  деуге  болады.  Халықтық 
ҿлең-жырлар  «туу  –  ержету  –  ҿлу»  желісін  қҧрайтын  жҥйе  болғандықтан, 
талай  қызық  жайлардан  қанықтыратын  тілдік  бірліктер  кҿп  кездеседі.  Ҥй-
ішілік ҽдет-ғҧрыпқа байланысты байланысты тойбастар, тойтарқар, жар-
жар,  сыңсу,  беташар    т.б.  ҿлеңдердегі  этнолексемалардың  ішкі-сыртқы 
мағыналары  белгілі  бір  салтпен,  дҽстҥрмен  астарлас  жатқандығын 
байқаймыз. Мысалы: 
Жазғытұрғы ақша қар жумақ қайда жар-жар,  
Құлын-тайдай айқасқан оң жақ қайда, жар-жар,  
Азар жақсы болса да қайын ағамыз, жар-жар,  
Айналайын ағамдай қайдан болмақ жар-жар (Жар-жар). 

43 
 
Қазақ  халқында  киіз  ҥйдің  оң  жағы  қасиетті  болып  саналады.  Себебі 
шығыстан  кҿтерілген  кҥннің  сҽулесі  кҿбіне  киіз  ҥйдің  оң  жағына  тҥседі. 
Сонымен  бірге  қасиетті  кҥн  оңынан  айналады.  Кҥнге  табынуға  байланысты 
туған  ҧғымдар  этнофразеологизмдер  мен  тҥрлі  салт-дҽстҥр  ретінде  бҥгінге 
жетіп  отыр.  Тілімізде  «оң  жаққа  отырғызу»,  «оң  жақта  отырған  қыз»,  «оң 
жаққа  салу  (қайтыс  болған  кісіні)»,  «оң  кҿрді»,  «оң  кҿзімен  қарады»,  «оң-
солын  таныды»,  «оң  қолы»,  «оң  тізесіне  отырады»  т.б.  фразеологизмдер 
халықтың кҥнмен байланысты дҥниетанымы негізінде қалыптасқан. 
Қыздары  он  екіге  толғанда  ата-анасы  киіз  ҥйдің  оң  босағасынан  орын 
беріп,  оның  кҿрпе-тҿсегін  кҿлегейлеп,  шымылдық  қҧрған.  Келін  тҥсірілген 
ҥйдің оң жағына отау тіккен. Сыйлы қонақтың тҿсегін оң жаққа салып беру 
салтын  енгізген,  ҿлген  адамды  қҧбылаға  қарап  отырып  жоқтау,  қҧбылаға 
қарап  отырып  қарғыс  айтудың  мҽнісінің  бҽрі  ҥш  ҽлемнің  байланысына 
негізделген.  Ал  балаға  зар    болған  шал  мен  кемпірдің  қҧбылаға  бет  бҧрып 
жылаулары  о  дҥниедегі  ата-бабаларының  аруағына  табыну  ғҧрпының 
негізінде  шыққан,  аруақтардан  рахым  сҧрау.  Бҧдан  байқағанымыз  –  ислам 
діні  таралғаннан  кейін  оң  жақ  –  қҧбыла  деп  аталған,  солтҥстік-кҥнбатыс 
сҿздерінің мағынасы бір-бірінен алшақтамағанында [2, 161б.].    
Оң жақ сҿзінің этнографиялық мҽнін кҿне моңғол-қалмақ қҧқығының ХҤ-
ХҤІ  ғасырлардағы  «Цааджан-Бичик»  атты  ескерткішіндегі  мына  бір  ҥзіндіден 
байқауға болады: «Никто не должен касаться женщины, если она сидит в юрте 
на надлежащем месте, а именно справа от входа за очагом у хозяйского ложа, 
она  может  бранить  пришельца,  даже  бросать  в  него  дровами,  домашней 
утварью по всему произволу. Но стоит ей только в споре оставить свое место 
или  даже  юрту,  она  теряет  свое  право,  и  может  быть  смело  наказано  за 
оскорбление». Белгілі заңгер ғалым С.Л.Фукс осы мҽселеге байланысты былай 
деп жазады: «тот, кто оскорбит женщину в юрте или в радиусе 40 сажен вокруг 
юрты,  т.е.  у  семейного  очага  привлекается  «наиболее  тяжкому  штрафу».   
Сонымен,  қазақтың  жар-жар,  сыңсу  ҿлеңдерінде  жиі  айтылатын  «оң  жақ» 

44 
 
этнолексемасының    халықтың  кҥнге  табыну  ғҧрпымен  байланысты 
қалыптасқанына кҿз жеткізуге болады.  
Ұрын бару дҽстҥрі, сҿздің ҿзі де бҧл кҥнде қолданылмайды. Кҥйеу жігіттің 
қалыңдығымен  алғаш  кездесуге  баруын  «ҧрын  бару»,  осыған  орай 
ҧйымдастырылған  той-думан  «ҧрын  той»  деп  аталады.  Тойдың  мақсаты  –  екі 
жастың оңаша кездесуіне, бір-бірімен сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге 
мҥмкіндік туғызу.    Бҧны ҧзатылатын қызына жасаған ата-ананың қамқорлығы 
десе  де  болады.  Себебі  қыз  балаға  ҿз  шаңырағынан  кетіп,  басқа  отбасының 
мҥшесіне  айналу  қай  жағынан  да  оңай  емес.  Жаңа  ортаға  келгенде  қызының 
басына тҥсетін іс-ҽрекеттерді, ҧрын барғанда жҽне қыз алуға келгенде, жігіттің 
де  басынан  кешіріп,  келген  қҧда-қҧдағилардың  да  жауапкершіліктерін 
арттыратын  тҽлім  мен  тҽрбие  деп  тҥсінген  жҿн.  Қайын  жҧртына  келгенде 
бірінші  болып,  ҽдет  пен  тҽртіптің  тҥрлерін  кҥйеу  жігіттің  басынан  кешіруі, 
ертең қалыңдығы ҿз шаңырағына келгенде оған тҥсіністікпен кҿмек кҿрсетудің 
сабағы тҽрізді.  
Бҧл  туралы  профессор  Е.Жанпейісов:  «Ұрын  бару  //  ұрын  келу  деген 
тіркестердегі  ұрын  сҿзі  тҥркітануда,  негізінен,  «ҧрлану,  ҧрланып  бару» 
мағынасымен  байланыстырылатынын,  бірақ  ұрын  сҿзінің  «ҧрланып  келу» 
мағынасы Б.Базылхан сҿздігінде қарастырылмағанын, ал қырғыз тілінде баш 
урун  тіркесіндегі  урун  сҿзі  «бас  ию,  қалыңдықтың  ата-анасының  алдында 
тағзым  ету»  (қалыңдық  ҥйіне  қҧда  тҥсіп  келгеннен  кейін)  мағынасын 
беретінін  атап  кҿрсетеді»  [ЮСЛ:  807].  Профессор  Е.Жанпейісовтың 
пікірінше, осы урун бару мен баш урун тіркестеріндегі урун сҿзі омонимдес, 
урум сҿзінің мағынасы «ҧрпақ» жҽне «Абай жолы» эпопеясы негізінде «ұрын 
келу»  (ҧрын  бару  /  ҧрын  кету  /  ҧрын  жіберу)  ғҧрпы  кҥйеудің  қыз  аулына 
ҧрланып  емес,  керісінше,  жҧрттың  кҿзінше,  салтанатты  тҥрде  келуін 
білдіреді [3, 86-87б.].  
М.Рясянен,  Г.Вамбери,  В.Банг  еңбектеріне  сҥйеніп,  Э.В.Севортян 
уркачы  «ҧрғашы,  ҽйел»,  урлуқ  «ҧрық,  ҧрпақ»  уру  «туыс,  ру»,  урым-путақ 
«ҧрпақ»,  урууғ  «тайпа,  ру,  буын»,  урғуқ  «кҥшік»,  uraγ  «ҧрық»,  uruk  «ҿскін  / 

45 
 
ағаштың  тҥбірі»,  оруқ  вĕр  /  сал  «кҥйеуге  беру»  дегендердегі  ур  ~  үр  тҥбірі 
«тҧқым,  ҧрық,  туу,  ҧрпақ  ҽкелу,  тҧқым  беру,  ҿнім,  ҧрпақ»  дегенді 
білдіретінін  айтады  [ЭСТЯ:  603-606].  Академик  Ҽ.Қайдар  ур  ~  үр  ~  ӛр 
тҥбірінен  тараған  ұран,  ұрағат,  ұру,  ұрпақ,  ұрық,  үрім,  ӛрен  сҿздерінің 
жасалғанын  кҿрсеткен  [4,  294-296б.].  Біздіңше,  урун  сҿзінің  шығу  тҿркіні 
«ру» мағынасын білдіретін  урук ~ уру ~ ру деген сҿз. Яғни ұрын бару деген 
тіркес «ру, туыс болу» деген мағынаны білдіреді деп жорамалдаймыз.   
Бақан ұстатар немесе түндік ашар. Есікті ашып, кҥйеуді ҥйге кіргізгенде 
бақан ұстатар немесе түндік ашар дҽстҥрі басталады. Бҧл дҽстҥрлі ойынның 
негізгі  мазмҧны,  міне,  отау  болдың,  ҿз  тҥндігіңді  ҿзің  ашып,  отыңды  жақ, 
отбасыңды  жылытасың  деген  ҧғымды  білдіреді.  Бҧл  дҽстҥр  Кеңес  ҿкіметі 
орнағанға дейін жер-жерде қолданылып келді. Мысалы, кҥйеу ҥйге кірген бетте 
қолына  бақан  ҧстатып,  тҥннің  жарымында  отаудың  жабулы  тҧрған  тҥндігін 
ашқызған.  Егер  кҥйеу  жігіт  ҥйдің  тҥндігін  аша  алмайтын  болса,  ертеңінде 
жеңгелеріне кҥлкі болған. Бҧл да бҥгінгі таңда ҧмыт болып қалған дҽстҥрлердің 
бірі. Осылайша, тҥндік ашылып, шаңырақтан тҥскен ай жарығы бҧлар ҥшін кҥн 
шыққандай ҽсер етеді.  
Қазақта  «Бақан  аттаған  байымайды,  балта  басқан  жарымайды»  деген 
мақал,  «бақаннан  аттама»  деген  тыйым  сҿз  бар.  Сонымен  бірге  ауа  райы 
жақсы  болса,  тҥндікті  бақанмен  тіреп  қоюға  болмайтын  ырым  да  бар. 
Этностық  таным  бойынша,  мал  ҽбзелдері,  қҧрал-саймандар,  кейбір 
тҧрмыстық бҧйымдар киелі саналады [5, 17б.].  
Бақан  –  ғарыштың  тҧрмыстағы  ҥлгісі  –  киіз  ҥйдің  басты,  қасиетті 
атрибуты. Ол – ҽлем ағашының символы. Бақан ҽлем ағашының доминанты 
орнында кҿшпелілердің хан сайлау (мемлекеттік салтанат) дҽстҥрінен бастап, 
отбасылық,  жауынгерлік,  мал  емдеу  ғҧрпында  да  феномендік  қызмет 
атқарған.  
Бақан  халықтың  қара  ҿлеңдерінде  де  тҧрақты  формула  ретінде 
қолданылады:  Ағашы  қия  беттің  бақан  болмас,  Ӛзіңмен  бірге  тумай  апаң 

46 
 
болмас.  Бұрынғы,  соңғылардың  жолы  тоғыз  Баратын  тойға  киіп  шапан 
болмас.   
Айт-айт, жаным, айт-айт, жаным, ӛлең білсең,  
Тірлікте не кӛрмейсің ӛлмей жүрсең,  
Ӛлеңмен есігін аш, тӛрін толтыр,  
Бауы – жез, түңлігі алтын үйге кірсең (тойбастар). 
Сыңсу  – ҧзатылатын  қыздың  туып-ҿскен  жерімен,  ауыл-аймақ,  ағайын-
туыстарымен,  ата-ана,  апа-жеңгелерімен,  қала  берді  қҧрбы-қҧрдастарымен 
арыздасып,  қоштасып,  танысуы.  Бҧл  туған  ҥйдің  босағасын  аттап,  жаңа 
жҧртқа  аттанар  алдында  айтылатын  ҿлең  тҥрі.  Мҧны  бірде  сыңсу,  бірде 
қоштасу-танысу  деп  те  айтады.    «Қазақтың  сыңсуын  башқҧрлар  –  сеңләу, 
татарлар – чеңләу, кейде қыз жылату дейді.  
Сыңсу  сҿзінің  тҥбірі  сық  –  тҥркі  тілдеріне  ортақ  кҿне  тҥбір.  Мысалы, 
Махмҧт  Қашқаридың  сҿздігінде  ol  anь  sьxtatь  //  ol  anь  yьglattь  –  ол  оны 
жылатты  [МҚ  ІІ:  232,  235],  қазіргі  хакас  тілінде  ылғахчы  //  сыхтахчы  – 
жылаңқы,  ылғаааны  //  сыхааны  //  сыыт  –  жылау,  ылғапчатқан  // 
сыхтапчатқан –  жылаушы,  алтай  тілінде  сыт //  сыыт //  сығыт //  сықта  – 
жылау, еңіреу т.б. [ҚТҚЭС: 179].   
Кҿне  тҥркі  жазба  екскерткіштерінде  йығла,  сығта  сҿздері  «жылау, 
еңіреу»  мағыналарына  ие  болған.  Сықта  сҿзі  қазіргі  кезде  ҧйғыр,  алтай, 
телеуіт,  сағай,  чулым,  шор  т.б.  тҥркі  тілдерінде  жиі  айтылып,  мағынасы 
«жылау, еңіреу» қалпында сақталған.  Сҿйтіп  сығ сҿзі < сы < сың қалпына 
жетіп,  оған  етістік  тудыратын  –сы    жҽне  тҧйық  етістіктің  –у  жҧрнағы 
қосылып,  сыңсу  сҿзі  жасалған.  Сыңсу  мен  жоқтаудың  ҧқсас  сипаттары 
қазақтың отбасылық ғҧрыптарының ерекшелігін, халықтың дҥниетанымынан 
хабар береді.  
Сыңсудың  арты  ойын-сауыққа  ҧласады.  Ҧзатылған  қызға  кілем-
кілшеден  бастап,  тҥрлі  білезік,  сырға,  асыл  бҧйым  сияқты  сый  беріледі. 
Мҧның  бҽрі  қыз  жасауына  қосылады.  Міне,  осындай  ел  аралау  кезінде  қыз 
ҿзінің аттанар сҽтінде айтатын сыңсуына негіз қалайды. Сыңсудың шарықтау 

47 
 
шегі қызды ҥйінен аттандырар сҽтте болады. Қызды ҥйден шығарудың, атқа 
мінгізудің ҿз рҽсімдері бар. Мҽселен, киім кигізерде қыз тақиясын шешпей: 
«Тақиямды  алмашы,  басыма  шҽлі  салмашы»,  -  деп,  онымен  жылап 
қоштасады. Ҥйден шығарда босағадан ҧстап бҥгіліп: 
Есіктің алды ошаған,  
Ұстатпайды қашаған.  
Жат елге кетіп барамын,  
Жібермеші босағам»,  - деп сыңсиды. 
Қыздардың  сыңсуында  бҥгінгі  кҿзбен  қарағанда,  ҽншейін  ҧйқас  ҥшін 
алынғандай  кҿрінетін,  осындай  «тҥсініксіз»  жолдар  жиі  кездеседі. 
Этнографиялық детальдармен салыстырғанда ғана олардың тҥпкі мазмҧнын, 
астарлы мағынасын аңғаруға болады. Мысалы: 
Тӛрге бидай шашайын, Тӛрге кілем басайын. Айырма, халқым, айырма, 
Жылап  мауқым  басайын,  -  деген  қыздың  қоштасу-кҿрісуіндегі  алғашқы  екі 
жолды бірден тҥсіне қою қиын. Бҧлар да бір қарағанда ҧйқас ҥшін алынған 
жолдар сияқты. Ол жолдардың этнографиялық астарына ҥңілсек, ҿлеңнен де 
ҿлім кезінде істелетін салт бейнеленгенін кҿреміз. Ҿлікті шығарған соң, оның 
аруланған орнына бидай шашып тазалау ғҧрпы ел ішінде кҥні кешеге дейін 
сақталған. Оның мҽні – арты ҿркенді, жақсы болсын дегенге саяды. Сонымен 
қоса, ҿлген адамның орнын жаңа ҧрпақ басады, яғни ҿлім - ҿсіп-ҿнуге, жаңа 
ҿмірдің кҿктеуіне себепкер деген кҿне ҧғым ізі де бар.  
Бҧл  жерде,  қыз  салт  бойынша  ҿз  ҽулетінде  ҿліп,  жаңа  елінде  басқа 
сапада  қайта  тірілуі  тиіс  деген  тҽңірлік  сенімді  байқауға  болады.  Ҿйткені 
ҽрбір  ру  –  жеке  ғарыш,  ҽлем.  Демек,  ҧзатылып  бара  жатқан  қыз,  яғни  жас 
келін бір ғарыш-дҥниеде ҿліп, тазарып, келесі космос-дҥниеде тірілуі керек. 
Сол сияқты: 
Тӛр алдында жер қаздым,  
Қамшы бойы ор қаздым.  
Кӛтеріп атқа салғандай,  

48 
 
Ағаекем  саған  не  жаздым?  –  деген  қыз  қоштасуында  да  ҿлімде 
атқарылатын  салт  кҿрініс  береді.  Осыған  байланысты:  «...Бірнеше  ауыл 
ҽйелдері  ҿлік  шыққан  ҥйді  дереу  басқа  жерге  ауыстырып,  ҿлікті  шығарған, 
яғни, оның денесі жуылған жерін тазалап, от қойып арулайды. Одан соң ол 
жерді  қазып, ҥстіне  топырақ,  тас ҥйіп, кішігірім оба  жасайды да, оны адам, 
мал  баспау  ҥшін  маңайын  орлап  тастайды.  Халық  сенімі  бойынша  мҧндай 
жерді  басқан  мал  да,  адам  да  ҽртҥрлі  ауруларға  ҧшырайды  деп  ҧққан.    Ал 
ҿлікті  жуып  шығарған  орында  «аруланған  жер»  деп  атайды  деп  жазады 
профессор Х.Арғынбаев.  
Қыз  ҿзі  аттанып  бара  жатқан  сҽтін,  ҿлімді  аттандырғаннан  кейін 
жасалатын  салтпен  параллель  ашады.  Қазір  этнографиялық  астарлары 
кҿмескілене  бастаған  бҧл  жолдардағы  формулалы  кҿріністер  ертеректегі 
қазақтарға  қосымша  тҥсінікті  қажет  етпейтін  ҧғынықты  дҥние  болатын. 
Сондықтан  да  халық  шығармашылығының  формулалы  тілінде  жырлап 
тҧрған  қыз  ойын  тыңдаушылар  қапысыз  қабылдап,  қыз  мҧңына  қабырғасы 
қайыса ҥн қосатын [6, 204б.].    
Тҿр – жасы ҥлкенге, сыйлы кісіге ҧсынылар қҧрметті орын. Тҿр жалпы 
босағаға  қарсы  қойылады.  Егер  тҧрғын  ҥй,  яғни  киіз  ҥй  қҧрылымын  – 
кҿшпенділердің дҥниетанымы жҥйесі ретінде қарастыратын болсақ, тӛр мен 
босаға  маңызды  бинарлық  қарама-қайшылықтағы  біртҧтастықты  білдіреді. 
В.Ҧ.Махпиров  тҿр  генезисін  жалпыалтайлық  turu/toru  –  шамандық  ағаш, 
жоғары  жағы  тҥндіктен  шығар  шамандық/бақсылықта  ҿзіндік  қызметі  бар 
бақан  ретінде  айқындайды.  Ол  соңғысы  киіз  ҥйдің  ішкі  қҧрылымы  мен 
жиһазында  кҿрініс  тапқан  функционалды  ҿзгеріске  ҧшырап,  тҿрге  айналған 
деген пікір айтады [7, 163-167бб.].    
Қазақ  қоғамында  тҿрге  байланысты  белгілі  бір  этикеттік  нормалар 
қалыптасқан.  Оның  еуропалық  мҽдениетке  қарағанда  ерекше  екендігі  де 
белгілі.  Тҥркітанушы  Н.И.Ильминский  былай  деп  жазады:  «(казахи) 
...занимают место в порядке по относительному достоинству. Первое место – 
за  огнем  напротив  двери.  Почетное  место  определяется  старшинством 

49 
 
возраста,  отнюдь  не  родом  или  другими  преимуществами».  Тҿрдің 
сакральдығын қазіргі заман мҽдениет иелері ҽлі сақтайды деуге болады.  
Жалпы, тҿр мен босағаны қарама-қайшылықта қарастыру жоғары-тҿмен 
моделі  бойынша  динамикалық  дамуды  –  жас  мҿлшеріне  байланысты  ҿмір 
жолы: балалар – тҿменде, ал ҥлкендер жоғарыда, тҿрде орналасу – уақыт ҿте, 
жас  қосыла  белгілі  бір  жҥйемен  бірінің  орнын  бірі  басу  ҥлгісін  кҿрсетеді. 
«Тҿрінен кҿрі жуық» деген фразеологизмде тӛр – қҧрмет символы мен кӛр – 
адамның  соңғы  барар  жерімен  қарама-қайшылық  белгілері  негізінде,  яғни  
«ҿмір» мен «ҿлім» макрофреймін қҧрағандай [8, 151б.].    
М.Қашқари сҿздігінде тӛрү – «жосын», «жҿн-жосық», «салт», «ҽдет» [МҚ 
ІІІ: 301] дегенді білдірсе,  тӛрүді сҿзі «жаратылды» дегенді білдіреді (йалыңұқ 
тӛрүді  –  «адам  жаратылды»  [МҚ  ІІІ:  382].  Ғалым  С.Қондыбайдың  пікірінше, 
«осы тӛр негізді сҿз жалпылама «жарату, жасампаздық, тҧрғызу, орнату» деген 
мағынаға ие болған, сондықтан оны  дәстүр (традиция) деген терминнің жаңа, 
ғылыми баламасы ретінде қолдануға болады. Бҧл жерде славян тіліндегі твор-  
(творить, творчество, творец), ҥндіиран тіліндегі  Тваштар сҿздерінің негізінің 
де  дейтҥркілік  тӛр  тҥбірінде  жатқанын  ескерте  кетуге  болады.  Бҧдан  басқа, 
бҥгінгі қазақ тіліндегі тӛр – «бҿлме кеңістігінің ең тҥпкі, ең қҧрметтісі» дегенді 
білдіреді,  осы  сҿзді  дәстүр  сҿзінің  баламасы  ретінде  қолдануға  болады»  [9, 
57б.].  Сондықтан  тӛр  –  салт-дҽстҥрге  байланысты  қолданылып,    «жоғары, 
қҧрметті» деген ҧғымды білдіреді.   
Сонымен,  ҥйлену  салтына  байланысты  ҿлеңдерде  символдық  мҽнге  ие 
ҧғымдар  кҿп.  Олар  фольклор  поэтикасында  тҧрақты  формулаға  айналған. 
Этнографиялық,  мифоғҧрыптық  деректер  арқылы  сакральды  сҿздердің 
мазмҧнын, астарлы мағыналарын аңғаруға болады.  
Отбасы  ҽдет-ғҧрып  ҿлеңдерінің  қатарында  сҽбилерге  арналған  салт 
ҿлеңдері ерекше маңызға ие. Дҥниедегі жақсылық атауы – ана ҽлдиінен бастау 
алатыны  белгілі.  Бҧл  балалар  поэзиясындағы  бесік  жырының  ҿзіндік 
ерекшелігін  негіздейді.  Санамақ,  тҧсау  кесу,  сҽбилік  жырлар  сияқты  бесік 
жырын  шығарушы  да,  айтушы  да  –    ересек  адамдар  болғанымен,  балалар 

50 
 
тҽрбиелеуге  арналғаны,  солардың  ҧғым-тҥсініктеріне  сҽйкестендірілгені  анық. 
Балаларға  арналған  ауыз  ҽдебиеті  ҥлгілері  –  балдырғандар  мен 
жасҿспірімдердің  ой-ҿрісін  дамытуда,  адамгершілік  мінез-қҧлықтарын 
қалыптастыруда,  ҿнердің  нҧрын  себуде  адамзаттың  ҧрпағына  қалдырған 
танымдық-тҽрбиелік қҧралдарының ең кҿлемдісі ҽрі маңыздысы.  
Бесік жыры – сҽби жҥрегіне алғашқы рухани нҽр беретін бірден бір қазық. 
Бесік  жырында  ел  тҧрмысының  кҿріністері  мол-ақ.  Ондағы  «жілік  шағып 
берейін»,  «байқҧтанның  қҧйрығын  жіпке  тағып  берейін»,  «қой  тоқтысын  сой, 
бҿпем»,  «қуырдығына  той,  бҿпем»,  «ҥстіне  тоқым  жабайын,  астына  терлік 
салайын»  «быламыққа  май  қҧйып,  тҿңкерме  ғып  берейін»  т.б.  толып  жатқан 
этнографиялық детальдар мен баланы жақсы кҿру, еркелету, айналып-толғануға 
байланысты  айтылатын  не  тҥрлі  балама,  теңеулер  табиғатынан  қазақы 
тҧрмыстың  иісі  аңқып  тҧрады.  «Қозы  жҥнді  кҿрпешім»,  «қойдың  жҥні 
қалағым»,  «кҿлге  біткен  қҧрағым»,  «жапанға  біткен  терегім»,  «жағамдағы 
қҧндызым»,  «ҽуедегі  жҧлдызым»,  «ҽлди,  ҽлди  тайлағым,  ҿрістегі  шандағым»,  
«серке балам», «от басындағы айнағым, сҥт бетіндегі қаймағым», «алты қарын 
майымыз,  жеті  қарын  жентіміз»  тҽрізді  айшықты  сҿздер  тҿрт  тҥліктің  еті  мен 
сҥтін  тамақ,  жҥні  мен  терісін  киім  етіп,  ен  табиғатты  кең  жайлап,  аңшылық, 
саятшылық қҧрған ҿмірден туған ҿрнектер.  
Ең алдымен, қазақтың «киелі ақ бесігінің» халық дҥниетанымында маңызы 
зор.  Бесік  сҿзінің  мағынасы  –  жас  нҽрестеге  арналып  жасалған  ағаш  тҿсек. 
(ҚТТС).  Бесік  –  қазақ  халқының  мҽдени  мҧраларының  бірі,  ҧлт  ҿнерінің  тҿл 
туындысы,  тҽрбие  қҧралы,  нҽрестеге  арналып  жасалған  ағаш  тҿсек.  Сҽбиді 
желдің  ҿтінен,  жердің  сызынан,  салқынның  қаһарынан,  аптаптың  жалынынан 
қорғаушы  киелі  ҧя.  Бесікті  Орта  Азия  мен  Кавказ,  Ҥнді  мен  Қытай  жерін 
мекендейтін  халықтардың  басым  кҿпшілігі  пайдаланған,  ҽлі  де  пайдаланады. 
Қазақ бесігі талдан, қайыңнан иіліп жасалады. Бесікті дҥниеге ҽкелген – «аттың 
жалы, тҥйенің қомында» ҿткен кҿшпелі тҧрмыс-тіршілік.  
Бесік  жырлары  –  халықпен  бағзы  заманнан  жасасып  келе  жатқан 
мҽдениеттің  бастамасы  сонау  мифопоэтикалық  жҽне  фольклорлық  қабаттарды 

51 
 
қҧрайтын  феномен.  Қарапайым  бесік  жырлары 
–  ежелгі  халық 
психологиясының, мҽдениетінің, тілдік байлығының куҽсі [10, 91].   
Э.Севортян  бесік  сҿзінің  мағыналарын  былай  тҥсіндіреді:  1.  колыбель, 
люлька;  2.  младенец;  3.  потомство,  поколение,  род,  родство;  свойственник.  4. 
друг,  возлюбленные;  5.  гроб,  могила.  Ол  сары  ҧйғыр  тіліндегі  пел`е-,  якут 
тіліндегі  бiliä-,    чуваш  тіліндегі  пиеле-,  басқа  тҥркі  тілдеріндегі  бе:ше-~бе:ши 
тҧлғалары М.Қашқари сҿздігіндегі «қҧндақтау», «бесікке таңу» мағынасындағы 
belemek ( етістіктеріне сай келетінін айтады.  
Ҽ.Нҧрмағамбетов  бесік  сҿзінің  шығу  тҿркінін  былай  ашады:  «Якуттарда 
бигээ  –  тербету  (бесікті)  [ЯРС:  68]  немесе  билиә  –  бесікті  тербету,  ал  сары 
ҧйғырларда    пеле  –    ҽлдилеу  (баланы)  [ЭСТЯ  1978:  123].  Жоғарыдағы  тілдік 
деректер  бізге  сҿздің  алғашқы  тҥбірі  етістік  би  (мағынасы  «тербету»),  оған 
тҥркі  тілдеріне  тҽн,  бізде  қазақ  тіліне  тҽн  меншікті  жҧрнақтар  қосылуы 
нҽтижесінде  зат  есім  туып,  оның  мағынасы  –  жас  нҽрестеге  арналған  тҿсек, 
тҧлғасы  бесік  болып  қалыптасқан.  Мҧның  ҿзгеріс  жолы  мына  схемадан 
кҿрінеді: би >бе +с+ік >бесік» [11, 50].  
Этнограф  Д.Шоқпарҧлы  Ҽ.Нҧрмағамбетовтың  осы  пікіріне  қарсылық 
білдіріп, бесік сҿзінің тҿркінін «қозғалу, ырғалу, шайқалу, тербелу» деген ҧғым 
білдіретін  безек  немесе  безік  сҿздерімен  байланыстырады.  Екінші  жорамалы 
оны  қҧрайтын  бес  ағашқа  байланысты  бес  уық  сҿзінен  туындайды.  Яғни  бес 
уық  –  бесық  –  бесік.  Профессор  Е.Жанпейісов  былай  дейді:  Бесік  сҿзі  якут 
тілінде бісік тҥрінде қолданылады. Якут тілінде сондай-ақ «род», «потомство» 
мағынасында айтылатын біс дейтін де сҿз бар кҿрінеді [ПСл: 476, 477]. Біз бесік 
идиоэтникалық  бірлігі    bele  ~  bele-mek  деген  «қҧндақ,  қҧндақтау»  мағыналы 
кҿне тҥркі сҿзінен шыққан деп жорамалдаймыз.  
Байқұтанның құйрығын,  
Жіпке  тағып  берейін...  Осындағы  Ҽ.Диваев  «Байқҧтан»  итке  қойылған 
лақап ат десе,  кей информанттар байқҧтан қҧстың аты дегенді айтады.    
Балаға байланысты иткҿйлек ғҧрпының да маңызы зор. Мысалы, иткҿйлек 
ғҧрпының болмысы нҽресте дҥниеге келгеннен кейін қырық кҥн ҿткеннен соң