Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

6.  Қоңыр:  басқаға жол бергіш, баі ынышты, жуас, адал, әлсіз.
7.  Қара:  тартымсыз,  үвдемес,  тік  мінезді,  түйык,  өзімшіл, 
^эуелсіз, жаушыл.
8.  Сүр:  босаң,  былжыр,  сенімсіз,  тиянақсыз,  әлсіз,  енжар,
т эу е к е л сіз.
оқушылар
ересекіер
7 С у р ет- Қ язақы н  отбасы ндагы   к ат ы н астар ы н ан   көрінегін  этносты қ 
ж янсақ наны м дярлы н  коріну ди н ям и касы
Алдыңгы  сүрақнама  арқылы  біз  адамдардың  білім  деңгейлерін 
көрсетсек,  ал  катынастың  түстік  тесті  туыстық  қарым-қатынастың 
эмоционалдық жагы турапы  маглүмат береді.  Бүл  зерттеудің нэтижесі 
жауап  беруші  адамдардың  берген  түстік  ассоциативтік  багасы 
бойынша  апынды.  Әдістеменің  математикалық  өңдеуі  жиіліктік 
тапдау  мен  Спирменнің  рангтық  корреляция  коэффициенті  аркылы 
есептелді.
Зертгеу 
нәтижесінен 
алған 
кврсеткіштерге 
қарасақ, 
оқушылардың туысқандык  қатынастарында жаңсак  нанымдар  бар деп 
айтуга  болады.  Бүл  әкенің  туыстық  қарым-қатынас  барысында, 
отбасьш басқаратын  «отагасы» ретінде алатын орны  мен атқаратын іс- 
әрекетіне  байланысты,  адап,  эділ  жэне  сабырлы  деген  жаңсақ 
нанымдардан  көрінеді.  Аналарына  қатынасында  ашық  мінезді, 
сөзшең, ширақ, жылдам,  эрі тез тіл табысатын деген жаңсақ нанымдар 
көрінеді.  Оны  отбасында  ананын  алатын  орны  мен  шаңырақта 
атқаратын 
қызметімен, 
іс-эрекетімен 
байланыстыруга 
болады. 
Оқушылардың аталарына қатынасында да жаңсақ нанымдар көрінеді. 
Оны  агаларын  жуас,  адал, 
әлсіз, 
басқаға  жол  бергіш  деп 
көрсетулерінен,  атаның  жас  ерекшелігімен  байланыстыруга  болады. 
Ә ж ел ер ін е 
адал,  эділ,  сабырлы  деген  жаңсақ  нанымдармен  қарайды 
екен.  Ағанын туыстык қарым-қатынасга  қарындастарымен,  інілерімен 
Катынасында  тиянақты,  адал  емес,  шыншыл  емес  деген  жаңсақ
/ / / • / / / / ' * / / / /
137

нанымдар көрінеді. Әпкелеріне қатынасында ашық мінезді, тартымдц 
қайратты,  жылдам  деген  жаңсақ  нанымдар  көрінеді.  Ол  қазақта 
қыздардың  бауырмапдылығының  көрінісі  ретінде,  «Апам  үйі  ақ 
жайлау»  деген  сөздің  өзінен-ақ  керінеді.  Ініге  деген  қатынаста 
тиянақты, өзін-өзі  қамтамасыз ететін, шыншыл, сабырлы деген жаңсақ 
нанымдар  көрінеді.  Ол  «інісі  бардың тынысы  бар»  дегендей,  адамныц 
артынан  дем  беріп,  сүйеу  болатындыгында  Қарындасқа  деген 
қатынаста  сөзшең,  ашық  мінезді,  тез  тіл  табысатын  деген  жаңсақ 
нанымдар  көрінеді.  Оларды  қарындастьщ  акасының  қоргауында 
болгандыгымен  жэне  кішкентайынан  үй  шаруасына,  іс  тігуге,  бойьь 
басын  күтуге  баулыган  ерекшеліктермен  байланыстыруга  болады. 
Жездеге деген  қатынаста адап,  қайырымды,  басқага жол  бергіш  деген 
жаңсақ 
нанымдарды 
жезденің 
қайын 
жұртына 
шаңырақтың 
мүшесіндей  болып,  «менің  күйеулігім»,  «жиендігім»  секілді  деген 
адал 
пейілді 
жезделермен, 
балдыздары 
арасындагы 
әзілдіқ 
қатынастармен байланыстыруга болады.
Нагашы  жүртының  туысқандарына  деген  қатынаста  да,  жаңсақ 
нанымдар  көрінеді.  Оқушылар  нагашы  аталарына деген  катынасында, 
сабырлы,  қайырымды,  адал,  әділ  деген  жаңсақ  нанымдар  көрсеткен. 
Оны  туыстық  қатынаста,  жиенге  қатысты  «қырық  серкешті  өтеуден, 
«жиеннің  наласы  қатты  болады,  сұраганын  беру  керек»  деген 
көзкараспен  байланыстыруга  болады.  Нагашы  әжелеріне  тартымды, 
ашық  мінезді,  қайратты  деген  жаңсақ  наныммен  қарайды  екен.  Ол 
нагашы  эженің  ыстықтыгымен,  бауырмалдыгымен  байланысты. 
Окушьшардың  нагашы  агапарына  сөзшең,  ашық  мінезді,  жылдам 
деген  көзқараспен  қарайтындыгы  анықталды.  Ол  нагашы  аганын 
дархандыгы  мен,  кеңпейілдігінен  байланысты.  Нагашы  әпкелеріне 
қатынасында іскер, сезгіш,  қайратты деген жаңсақ нанымдар  керінеді. 
Оны  нагашы  апаның  эрқашан  көмектесуге  дайын  екендігімен 
байланыстыруга болады.  Бөлелеріне  қатынасы тартымды,  іскер,  ашык 
мінезді  деген  жаңсақ  нанымдар  арқылы  көрінеді.  Оны  «екі  аяқтыда 
бөле  тату,  торт  аяқтыда  бота  тату»  деген  макапмен,  сонымен  қатар, 
бірге  өскен  қыздардын  ықпапымен  бапалары  да  өзара  тату-тәггі, 
бір- 
біріне  тартымдьшықтарымен  байланыстыруга  болады. 
О қ уш ы лар 
өздерінің мінездерін ашық, іскер, тартымды деп  көрсеткен.
Оқушыларда 
әрбір 
туысқа 
қатысты 
жаңсақ 
нанымдар 
қалыптаскандыгын  көруге болады.

□  жағымды 
■  жағымсьп
□  бе&тарап
8 Сурст - О ку ш ы л ар д ы н  түстік т ан д аулары н а  ассоциати втік талдауда 
ж ак сак  наны м дар кврсеткіш тері
Бүл  көрсетілген  суреттен  ете  ұнамды  деп  зке,  әже,  нагашы  ата; 
ұнамды деп  эже,  ага,  іні,  жезде,  нағашы  әже,  нағашы  аға,  нагашы  апа; 
бейтарап  -  ана,  ата,  аға,  іні,  қарындас,  жезде,  жеңге,  нағашы  ата, 
нағашы  әже,  нағашы  аға,  нағашы  апа,  бөле;  жағымсыз  -  эке,  ана,  эже, 
аға, қарындас, жеңге, нағашы аталарын көрсеткендігін  байқаймыз.
Жиіліктік талдау окушылардың туыстық қатынастарында оң, эрі 
теріс  жаңсак  нанымдар  экеге,  эжеге,  нағашы  атага  байланысты 
көрінеді  екен.  Оң  жаңсак  наным,  сонымен  қатар  эжесіне,  ағасына, 
інісіне,  жезде,  нағашы  әжесі  мен  нағашы  ағасына,  нағашы  апасына 
катынасында көрінеді. Әкеге, анаға, эжеге, ағага,  карындасқа, жеңгеге, 
нағашы атага деген теріс жаңсақ нанымдар қалыптасқан.
Эмпирикалық  керсеткіштер  арасындағы  өзара  байланысты 
Спирменнің  рангтық  корреляция  коэффициенті  арқылы  есептедік. 
Сонда арасындағы байланыс өте төмен деңгейде екендігін көрсетті.
Қатынастың 
түстік 
тестінің 
ересек 
адамдар 
бойынша 
нәтижелеріне токгалайык (9 сурет).
Зерттеу  нэтижесінен  апған  көрсеткіштерге  қарасақ,  ересек 
адамдардың  туысқандық  қатынастарында  жаңсақ  нанымдар  бар  деп 
айтуға  болады.  Бұл  әкенің  туыстық  карым-катынас  барысында, 
отбасында «отағасы» ретінде  алатын  орны  мен  атқаратын  іс-әрекетіне 
байланысты  адал,  эділ,  сабырлы  деген  жаңсақ  нанымдардан  көрінеді. 
Анаға деген  қатынаста ашық,  қайратгы,  іскер деген  жаңсақ  нанымдар 
көрінеді.  Оны  ананың  отбасында  алатын  орнымен  байланыстыруга 
болады.  Атапарына  адап,  эділ,  сабырлы  деген  жаңсақ  наныммен 
Қарайды  екен.  Әжелеріне  элсіз,  сенімсіз,  тиянақсыз  деген  жаңсак 
ианыммен 
қарайды. 
Оны 
эжелердің 
жас 
ерекшеліктерімен 
байланыстыруга болады.
жұбайл.
139

Ағаларына  катынасында  адал,  эділ,  сабырлы  деген  жаңсақ 
наныммен  карайды екен.  Ол ағаның туыстык карым-катынаста алатьің 
орнымен  жэне  де  ағаның  әрқашан  көмекші,  ақылшы  ретіндегі  роліңе 
байланысты.  Әпкелеріне  қатынасында  ересек  адамдарда  оқушылар 
секілді  ашык  мінезді,  тартымды,  жылдам  деген  жаңсақ  нанымдар 
көрінеді. 
Оны 
қазақтың  қыздарды 
ерекше 
кадірлейтіндігімен 
байланыстыруға  болады.  Інілеріне  ашық,  тартымды,  іскер  деген 
жаңсақ наныммен қарайды екен.
Қарындастарына  қайраггы,  адал,  эділ  деген  жаңсақ  наныммен 
қалыптасқан.  Ол  қарындаспен  аға  арасында  болатын  ерекще 
катынаспен  түсіндіріледі.  Жездеге  де,  жеңгеге  де  эділ  емес,  өзімшіЛ( 
тиянақты  деген  жаңсақ  наныммен  карайды  жэне  ол  туыстық 
қатынаста алатын орнына байланысты.
Жиендері  мен  немерелеріне  тиянақты,  өзімшіл  деген  жаңсақ 
наныммен  қарайды  екен.  Ол  туыстык  қатынаста,  оның  ішінде  б р  
ересек  адамдардың  жауабы  болғандықтан,  алатын  орны  ерекше, 
ыстык болатындығымен түсіндіруге болады.
Нағашы  туысқандарға  тоқтапсак,  онда  да  жаңсақ  нанымдар 
кврінеді. 
Ересек  адамдар 
нағашы  аталарына  сабырлы,  адал, 
қайырымды  деген  жаңсақ  наныммен  карайды  екен.  Оны  туыстық 
қатынаста жиендері  мен  немерелерінің  айтқандарын  орындауға деген 
тілектерімен,  жас  ерекшеліктерімен  түсіндіруге  болады.  Нағашы 
әжелеріне  іскер,  тартымды  деген  жаңсак  нанымдарды  байқаймыз.  Ол 
нағашы  әженің  бауырмалдығымен  байланысты.  Нагашы  агаларына 
адал,  сабырлы,  қайырымды  деген  жаңсак  нанымдык  көзкарасты 
көреміз.  Ол  туыстық  қатынаста  нагашы  ағаның  алатын  орнымен, 
мейірбандығымен,  кеңпейілдігімен  байланысты.  Нагашы  әпкелеріне 
ашық  мінезді,  іскер,  жылдам  деген  жансақ  нанымдар  аңгарылады. 
Оны  нағашы  әпкенің  эрқашан  көмек  көрсетуге,  ақыл  айтуға 
дайындығымен түсіндіруге болады.
Келіндеріне  қатынасында  іскер,  ашык  мінезді,  қайратты 
деген 
жаңсақ  нанымды  көруге  болады.  Оны  келіннің  туыстарына 
ер кел етіп  
ат  қоюдағы  тапқырлығымен,  ой  сергектігімен 
б а й л а н ы с т ы р у ға  
болады.  Күйеу  балалараа  элсіз,  сенімсіз  деген  жаңсақ 
н ан ы м м ен  
қарайды  екен.  Оны,  «күйеу  атымен  күл  тасы»  деген 
м ақалм ен  
түсіндіруге  болады.  Бажаларына 
с а б ы р л ы , 
тиянақты  деген 
ж аң с а к м е н  
қарайды. 
Ол 
бажаның  туыстық 
қатынаста  алатын 
орн ы м ен  
байланысты.  Ал,  абысындарға әлсіз,  сенімсіз, тиянаксыз деген 
ж аңсак 
наныдар  туындаған.  Оны  ағайынды  адамдардың  арасында  » И1 
кездесетін  араздыққа,  көбіне  өзара  абысын,  күндес  әйелдер  себепкер 
болуымен түсіндіруге болады.
140

Қайын  ағапарына  адал,  әділ,  қайырымды  деген  жаңсак 
„аныммеи 
карайды  екен.  Оны  кайын  ағаның  атадан  кейінгі  қадірлі 
адам  ретіндегі  алатын  орнымен  байланыстыруға  болады.  Қайын 
апаларына  да  адал,  әділ  деген  жаңсак  нанымдар  қалыптасқан.  Ол  да 
кайын 
апанын 
алатын 
орнының 
ерекшелігімен 
түсіндіріледі. 
Балдыздарға  да  адал,  эділ,  қайырымды  деген  жаңсақ  нанымдарды 
байкаймыз.  Оны,  эсіресе,  бапдыз  бен  жезденің  арасындағы  эзілдік, 
калжыодык  қатынастармен,  балдыздың  сыйлылығымен  түсіндіруге 
болады. Ал өздерін адал, эділ, сабырлы деп бағалаған.
Ересек  адамдар  арасындағы  туыстык  қарым-катынаста  эрбір 
туыс  адамға  қатысты  жаңсақ  нанымдар  қалыптасқандығын  көруге 
б о л а ды . 
Төмендегі  кестеде  ересек  адамдар  өмір  тәжірибесінен 
калыптасқан  отбасы  туысқандық  байланыска  деген  жоғары  багалау 
жансак нанымдардың эсерін көреміз.
Төмендегі  9-суретте  ересек  адамдардың  түстік  таңдауларында 
өте  ұнамяы  -  эке,  шеше,  эке,  эже,  қарындас,  нағашы  ата,  нағашы  аға, 
кайын  ата,  қайын  апа;  ұнамды  -  апа,  іні,  карындас,  нағашы  әже, 
нағашы  апа,  бөле,  қайын  аға,  қайын  апа;  бейтарап  -  әке,  ата,  апа,  іні, 
қарындас,  жезде,  жеңге,  нагашы  аға,  нагашы  апа,  бвле,  келін,  қайын 
аға,  кайын  апа,  балдыз;  жағымсыз  -  жиен,  немере,  бөле,  күйеу  бала, 
абысын, балдыз.
70% т
&
шсшс 
өкс 
жүбпйл. 
ага-вп кс 
еж с-ата
9 Сурет  - Ересек адамдардыц түстік таңд аулары на ассоциати втік 
талдауда ж ацсак наны м дар  көрсеткіш тері
Жиіліктік  талдау  ересек  адамдардың  туыстық  қатынастарында 
°Ч, 
эрі теріс жаңсақ нанымдар экеге,  қарындасқа,  нағашы  агаға, қайын 
ағаға,  қайын апаға байланысты көрінетінін  көрсетгі. Ол жаңсақ наным 
апаға,  бөлеге,  кайын  ағаға,  қайын  аиаға  қатысты  көрінеді.  Әкеге, 
әжеге,  ағага,  апаға,  ініге,  қарындасқа,  жиенге,  нағашы  ағаға,  нағашы
141

апага,  бөлеге,  күйеу  балаға,  бажаға,  абысынга,  қайын  аға  мен  апага, 
баддызға деген  жагымсыз  қатынас  барысында теріс  жаңсак  нанымдар 
калыптаскан.
Қорыта  келгенде,  оқушылар  мен  ересек  адамдардың  туыстарға 
деген  қатынастарында жаңсак нанымдар  көрінеді деп  айта аламыз.  Ол 
әрбір  туыстың  алатын  орнымен  аныкталады.  Окушылар  мен  ересек 
адамдардың туыстарға  деген  жаңсақ  нанымдарында  ұқсастықтар  бар. 
Мәселен,  окушыпар  да,  ересек  адамдар  да  әкелеріне  отбасьшда 
«отағасы  ретінде  алатын  орнына  байланысты,  адал,  эділ,  сабырлы» 
деген  жаңсақ нанымдар  қалыптасқан.  Сонымен  қатар  ағаның туыстық 
қатынаста алатын орнына байланысты, тиянақты, бірақ шыншыл емес, 
эділ  емес  деген  жаңсақ  наныммен  қарайды.  Ал  әпкенің  қазақта 
бауырмалдығымен,  инабаттылығымен  ерекшеленуіне  байланысты 
қайратгы,  ашық,  жылдам  деген  жаңсақ  наныммен  қарайды  екен.  Ал 
нағашы  атаға деген  қатынаста  жиеннің  қырық  серкешін  өтеуде,  адал, 
қайырымды  деген  жаңсақ  нанымдар  көрінеді.  Нағашы  әпкеге  іскер, 
сезгіш,  жылдам  деген  жаңсақ  наныммен  қараулары  нағашы  эпкенің 
эрқашан көмекке дайындығымен байланысты.
Зертгеудің  екінші  сатысында  баланың  жеке  адамаралық 
қатынасы  мен  отбасындағы  қатынастарын  кабылдауын  анықтауға 
арнапған  жобалы  Рене-  Жиль  эдістемесі  негізіндегі 
қазақтың 
туысқандық  өзарааралық  қатынасын  анықтауға  арналган  Б.Ә. 
Әмірованың  «Лта мүра» тесті  қолданылды.  Автор  бұл  әдістемені тек 
жобалы  эдіске  жатқызбаймыз.  Себебі  тест  бойынша  тапсырма  үш 
бағыттағы  мақсатты  қамтиды.  Бұл  әдістеме  анкета  мен  жобалы 
тестердің  аралығында  жатыр  деуге  болады.  Құрылып  отырған 
әдістеме  адамды  терен,  жан-жақты  зерттеуге  өзіндік  тұлғалық 
ерекшелігін,  туысқандық  қатынасын,  ортадағы  элеуметгік  рөлін 
анықтауга мұмкіндік береді.
Әдістеме визуалдык-вербапьдық тұрде балалар мен ересектердін 
кескіндері  бар  суреттемелерден  жэне  мэтіндік  тапсырмапардан 
тұрады.  Әдістеме  бапаның  ересек  адамдармен  арасындагы 
қаты н ас, 
әртүрлі  омірлік  жағдайларда  мінез-құлық  ерекшеліктерін 
ан ы қ тау ға 
бағытгапады.
Әдістемемен жұмыс  істеу  алдында оқушыларға мынадай 
нұсқау 
беріледі:  «Сізден  суреттер  бойынша жауаптар тапап  етіледі. 
Мэтіндік 
тапсырмалардың  жауабын  алдыңыздағы  бланкіге  жазасыз».  Ал, 
ересек  адамдарға  жүргізуде  нұсқауға  өзгерістер  енгізілді. 
Алынған 
нәтижелерді  оқушылардікімен  салыстыратындыктан  жэне 
н егізін ен  
бұл  әдістеме  балаларға  арнапгандықтан,  өзгеріс  енгізуге  тура  келДі- 
Ересек 
адамдарға 
берілетін 
нұсқау: 
«Өзіңіздің 
16 
жастағЫ
142

кезендеріңізді  еске  түсіруге  тырысыңыз.  Қандай  пәндер  арқылы 
цемесе  құралдар  арқылы  өз  ұлтыныз,  отбасы  мүшелерімен  қарым- 
катынасыңыз 
жайлы  жэне  ондағы  ерекшеліктер  туралы  алгашқы 
түсініктерді  білдіңіз,  қандай достарыңыз  болды және  9-сыныпта оқып 
жүрген  уақытыңызды  кез  алдыңызға  елестетіңіз.  Енді  осының 
негізінде 
суреттер 
бойынша 
жауап 
беріңіз. 
Ал 
мэтіндік 
тапсырмалардың  жауабын  алдыңыздағы  бланкіге  жазасыз».  Әрбір 
адамга 
аты-жөнін,  жасын,  жынысын,  сыныбын  көрсететін,  алдын  ала 
дайындапған бланктер беріледі.
Мүндагы  қойылған  негізгі  мақсат  -  қазақ  отбасындагы 
адамдардың  элеуметтік  рөлін  жэне  баланың  әлеуметтік  бейімділігі 
мен  қоршаған  ортадағы  адамдармен  өзара  катынасындагы  жансақ 
нанымдардың көрінуін анықтау.
«Ата  мүра»  тест  әдістемесінің  басқа  жобалау  тестерден 
айырмашылығы 
- 
оның 
қолданудағы 
қарапайымдылыгы 
мен 
жобалылығы.  Жеке  адамаралық  қатынастың  осы  эдістемесі  тек 
нәтижелердің  сапалық  базасын  гана  емес,  сонымен  қатар,  сандық,  эрі 
ауыспалы көрсеткіштерін береді.
Әдістемемен  жүмыс  істеуде  адам  суретгерде  көрсетілген 
кейіпкермен  өзін  біртектілендіруі  керек.  Ал  көрсетілген  орын  ол 
адамнан  не  жақын,  не  алыс  болуы  мүмкін.  Мәтіндік  тапсырмаларда 
окушылардан  жүріс-түрыс  формасын  таңдауды  талап  етіледі.  Кейбір 
тапсырмалар  социометриялык  тип  бойынша  қүрастырылган.  Міне, 
сондықтан 
да 
әдістеме 
баланың 
отбасындагы 
адамдар 
мен 
қүбылыстарға қатынасы туралы ақпарат береді.
Баланың  түлғалық  қатынастарының  жүйесін  сипаттайтын 
психологиялық  материалды,  екі  үлкен  ауыспалы  топтарга  бөлуге 
болады:
1.Баланың  нақты  жекелеген  адамдарға  қатьшасын  сипаттайтын 
ауыспалылар:  жанүялық  ана,  эке,  эже,  эпке,  жэне  т.б.  ортасына, 
досына  деген  катынасы,  беделді  үлкен  адамға  жэне  т.б.  деген 
қатынасы.
2.Баланы 
дэстүрлі 
катынастарда 
сипаттап 
көрсететін 
ауыспалылар:  карым-қатынасшылдық, күш  көрсетуге деген талпыныс, 
мінез-қүлықың әлеуметгік адекваттылыгы жэне т.б.
Әдістемеде  30  тапсырма  арқылы  туысканаралық  қатынастагы 
адамдардың 
элеуметтік  рөлін 
анықтауға 
жэне 
сол 
рөлдерге 
байланысты  элеуметтену  процесінде  пайда  болатын  этностық  жаңсақ 
нанымдарды  көруге  болады.  Олар:  анасына  деген  қатынасы,  әкесіне 
Деген  қатынасы,  отбасылық  жүп  ретінде  анасы  мен  әкесіне  деген 
Катынасы,  эпкелері  мен  агаларына деген қатынасы,  атасы  мен  эжесіне
143

деген  қатынасы,  досына  катынасы,  мұғаліміне  не  беделді  үлкең 
адамға қатынасы, білуге  кұмарлық,  күш  көрсетуге талпынысы,  карым- 
қатынасшылдық, шеттетілу, адекваттылық.
Қандай да бір адамға қатынас ең көп таңдалған тапсырмалардың 
саны бойынша анықталады.
Зерттеуіміздегі  оқушылармен  жүргізген  бұп  әдістеме  бізге  12 
көрсеткіш  бойынша  мағлұмат  береді,  бірак  біз  өз  зертгеуіміздің 
мақсатына  сай  тек  5  белгінің  көрсеткіштерін  алдық  Әдістеменің 
математикалық  өңцеуін 
Манн-Уитнидің 
мелшер 
коэффициенті 
арқылы 
есептедік. 
Бұл 
эдістеменің 
нэтижелері 
төмеңдегі 
көрсеткіштерді анықтауга мүмкіндік берді:
1.  Анасына қатынасы:
36%  оқушы  анасына  жағымды  қатынасын  көрсеткен.  Ол 
оқушылардың  отбасы  мүшелерімен,  басқа  адамдар  мен  тамак  ішерде 
анасының  қасына  отыруынан  көрінеді.  Емтихан  нэтижесін  ең  бірінші 
жақын  адамдарының  ішінен  анасына  айтуы,  сонымен  қатар  өз 
жанұясымен  саяхатқа  шығуда  анасының  қасында  дем  алуы  анасына 
деген  махаббатын,  сүйіспеншілігін,  яғни  жағымды  қатынасын 
білдіреді.  Алыс  жолга  аттанғанда,  ең  бірінші  сағынатын  адам  «ана» 
деп  көрсеткен.  Саны  бойынша  қыз  балапар  көп  болғандықтан, 
аналарына  жиі  көмектесетіндігі  анасына  деген  оң  катынастарын 
көрсетеді.  Ол  ересектермен  салыстырғанда  төмен  көрсеткіш  болып 
табылады.  44%  окушы  анасына  жағымсыз  қатынасын  көрсеткен.  Ол 
оқушылардың  өз  бөлмелерінің біршама алыс  жерде  орналасуынан, үй 
шаруасында  көмектері  аз  тиетіндігінен,  сонымен  катар  кыдыруға 
шығуына анасының карсы болуына реніш білдірулерінен  көрінеді.
20% оқушы бейтарап  (нейтрапьный) қатынас көрсеткен.
2.  Әкесіне қатынасы:
21%  оқушы  экесіне  деген  жагымды  қатынасын  көрсеткен.  Ол 
дастархан  басында  әкесіне  жақын  отыруларында,  үлкен  жиналыста 
басшының  орнында  экелерін  көргісі  келетіндіктерінен  көрінеді. 
Сонымен  қатар,  кино-театрда  экесіне  жақын  отыруларынан  көруге 
болады.
56%  окушы  әкесіне  деген  жағымсыз  катынасын  көрсеткен.  Ол 
оқушылардың  жас  ерекшеліктеріне  байланысты  өздерін  ересек  адам 
қатарына  қосатындықтан,  көп  жауаптарда  әкесіне  кері 
қ ат ы н а ст Ы  
көрсеткен.  Бұл ересек адамдармен салыстырғанда төмен  көрсеткіш.
23% оқушы бейтарап  қатынас көрсеткен.
3. 
Әкесі мен анасына отбасындағы жұп ретінде  карау:

I
53%  окушы  ата-анасына  отбасының  жұбы  ретінде  жагымды 
катынас көрсеткен. Ол ата-анадан үлгі алу,  кұрмет көрсету, сыйлаудан 
көрінеді.
Ал  32% оқушы  ата-анасына отбасының жүбы  ретінде жағымсыз 
к ат ы н а с  
көрсеткен. 
Оны 
оқушылардың 
жас 
ерекшеліктеріне 
байланысты,  өзін-өзі  анықтауда,  шешім  қабылдауда  көрінетін  жүріс- 
тұрьіс ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
15% оқушы бейтарап  қатынас көрсеткен.
4. 
Ағасы мен әпкесіне деген  қатынасы:
45%  оқушы  ағасы  мен  әпкесіне  деген  жагымды  қатынасын 
көрсеткен. 
Дастархан 
басында  өз 
қатарластарымен 
отыруды, 
жанұясымен  демалысты  өткізуде  әпкесінің,  агасының  бөлмелеріне 
жақын  орналасулары  бү.ган  дәлел.  Агасы  мен  эпкесіне  сыйлык 
жасауга деген тілектері,  қайгылы жагдайды  бірге  бөлісулері  жагымды 
катынастың көрінісі.
35%  оқушы  агасы  мен  әпкесіне  жагымсыз,  кері  қатынастарын 
көрсеткен.  Ол  саяхатқа  шыққанда  көбіне  ата-аналарының  қасында 
жүруінен жэне кинотеатрда жеке отыруларынан  көрінеді.
20% оқушы бейтарап  катынасты көрсеткен.
5. 
Әжесі  мен атасына деген қатынасы:
Окушылардың  тек  14%  гана  атасы  мен  әжесіне  оң  қатынаста 
екен.  Ол  тек  дем  алуга  шыққанда  атасы  мен  эжесінің  эңгімесін 
тындауга деген тілектерімен  гана көрінеді.
62%  оқушы  атасы  мен  әжесіне  жагымсыз,  кері  қатынасын 
көрсеткен.  Ол  жанүя  мүшелерінің  арасындагы  қарым-қатынаста, 
оқушылардың 
бөлмелерін 
ата-эжесінен 
мүлде 
алыста 
орналастыруларынан  жэне  кино-театрга барғанда  алыс  отыруларынан 
анық байкалады.
24% окушы бейтарап  қатынаста екендігін көрсеткен.
Бұл  әдістемені  ересек адамдарга жүргізу  барысында инструкция 
өзгертіліп,  экперимент  таза  түрде  болган  жоқ.  Нұсқау:  «өздеріңіздің 
жас  өспірім  кездеріңізді  естеріңізге  тусіріп,  келесі  тапсырмаларға 
жауап  беріңіздер»  деп  өзгертілді.  Алынган  30  сұрақгың  жауабы 
нәтижесінде,  үш  белгі  бойынша  жоғары  көрсеткіштерді  көруге 
болады. Ол  1,2,5,6,7 белгілер.
1. 
Анасына қатынасы:
54,7%  ересек  адам  анасына  оң,  жағымды  қатынасын  көрсеткен. 
Ол  дасгархан  басында  анасының  жанына  отыруынан,  саяхатқа 
шьігуда анасының қасында болуға деген тілегінен жэне анасына деген 
сыйластык  сезімінен  көрінеді.  Бұл  жерде,  сонымен  катар  жас 
ерекшеліктеріне  байланысты  адамдардың  ересек  адам  тұрғысынан
145
.

жауап  бергендіктерін  көрсетеді.  35%  адам  анасына  жағымсьіз 
катынасын 
көрсеткен. 
Оны 
кино-театрға 
барганда 
шетгетіп 
отыруларынан,  анасымен  қарым-катынасында  реніш  сезімдерінің 
көрінуінен түсінуге боладьі.
9% ересек адам бейтарап  қатынас көрсеткен.
2. 
Әкесіне катынасы:
45%  адам  әкесіне  деген  жағымды  қатынасын  көрсеткен.  Бұл 
оқушылар  мен  салыстырғанда  жоғары  деңгейдегі  көрсеткіш.  Оны 
басшы  орнында  өз  әкелерін  көргісі  келетіндіктен,  бөлмелерін 
әкесінікіне жақын  орналастырудан,  қүрметтеп,  сыйлауларынан  көруге 
болады.  Сонымен  қатар,  бүл  ересек  адамдардың  үлкен  позициясын 
байқатады.
31%  адам  экесіне  жагымсыз,  кері  қатынас  көрсеткен.  Оны 
демалуга  шыққанда  экесінен  алысырақ  болуга  жэне  де  дастархан 
басында өз қатарымен отыруға деген тілегінен көруге болады.
24% адам бейтарап қатынас көрсеткен.
3. 
Ата-анаға отбасылық жүп ретінде қарау:
53%  ересек  адам  ата-анаға  жағымды  қатынас  көрсеткен.  Оны 
ата-анаға  көрсетілетін  сый-күрметпен  жэне  жас  ерекшеліктеріне 
байланысты  үлкендік  позициядан  жауап  бергендіктерімен  түсіндіруге 
болады.
23% 
адам ата-анаға  жағымсыз  катынас  білдірген.  Оны
отбасында  туыстық  қатынаста  керінетін  жаңсақ  нанымдарман 
түсіндіруге болады.
24% адам бейтарап қатынас көрсеткен.
4. 
Агасы  мен жеңгесіне деген қатынасы:
42%  адам  ағасы  мен  әпкесіне  жағымды  қатынаста  екендігін 
көрсеткен. 
Дем алыста, 
қонакқа 
барганда 
бөлмелері 
жақын
орналастырулары, сыйлық жасауға деген тілектері жэне де алыс жолға 
аттануда сағыныш сезімінің туындауы жағымды  катынастың көрінісі.
32% 
адам агасы  мен  әпкесіне  жагымсыз  қатынастарын
көрсеткен. Ол бос уакыттарын көбіне үлкендермен өткізуден көрінеді.
25% адам  бейтарап қатынаста.
5. 
Әжесі мен атасына деген катынасы:
Оқушылармен  салыстырғанда  үлкен  адамдардың  көрсеткіштері 
жоғары  деңгейде.  Оны,  біріншіден,  үлкендердің 
ө з  
жанүялары 
болғандықтары  жэне  де  жас  ерекшеліктеріне  сай  үлкен 
п о зи ц и я д ан  
жауап  берулері  көрсетеді.  Екіншіден,  саяхатқа,  дем  апуға 
ш ы к к а н д а  
ата-эжесінің  эңгімесін  тындауға деген тілектерінен  жэне 
к и н о -т е а т р ға  
барғанда жақын  отыруларынан  көрінеді.  Мүндай жағымды 
қаты настЫ  
64% адам көрсеткен.
146

Ал,  22%  адам  ата-әжесіне  жағымсыз  қатынас  керсеткен.  Ол 
бөлмелерінің  мүлде  алыста  орналасуымен,  дастархан  басында  алыс 
отыруларымен  түсіндіріледі.  14%  адам  бейтарап  қатынас  көрсеткен. 
Эдістеменің  математикалық  өндеуін  Манн-Уитнидің  Іі-критерий 
коэффициентімен есептедік.
Сонда  алынган  мәліметтердің  қаңшалықты  шынайы  екендігін 
көрдік.
Анаға  деген  жағымды,  оң  катынаста  оқушылар  мен  ересек 
адамдардың  жауаптрының  арасында  айырмашылықтар  бар  екендігі 
анықталды:
Осы  зерттеулердің  нәтижелері  мен  ұлттық  тұлғаның  отбасында 
қалыптасу  мэселелерін  талдауларды  қорыта  келгенде,  оқушылар  мен 
ересек  адамдарда,  отбасылық  қарым-қатынаста  оң  және  теріс  жаңсақ 
нанымдар  қалыптасқандығын  көруге  болады.  Ол  отбасында  әрбір 
мүшесінің  алатын  орнымен  байланысты.  Бір  сөзбен  айтқанда 
окушылар  да,  ересек  адамдар  да  анасьгаа,  әкесіне,  ата-эжесіне  деген 
катынастарында эртүрлі  жаңсақ наныммен  қарайды  екен.  Ал ата-анаға 
отбасылық  жүп  ретінде  жэне  ага  мен  эпкеге  деген  қатынастарында 
ересек  адамдар да,  окушылар да  бірдей  жаңсақ  нанымдарды  көрсетті. 
Жас  ерекшеліктеріне  қарай,  туысқандык  қатынастар  бір  этностық 
топта ұқсас эмоционалдық бага т>'ғызады.
Оны темендегі диаграммадан  көреміз:
о%
өэ 
қайын 
жұрты 
жұрты
нағашы 
құда 
салт- 
дестүр
өдет-
ғүрып
10 С урет  -  Қ азякты ң  т ү л гя я р я л ы қ  кя і ы нясы н дягы   элеум еттік рөлдерге 
бяй лян ы сты   корінетін ж яңсяк няны м дяр
147

Әлеуметтену  процесі  адамның  сана-сезімінің  дамуында  ерекще 
орын  алады.  Себебі  адам  туганнан  бастап  өз  әлеуметгік  ортасыньің 
жүріс-тұрыстык 
таптаурындарын 
әлеумет 
өкілдерімен 
қарым- 
катынасында бойына дарытады.
Этностық  элеуметтену  галымдар  (Выготский,  Херсковиц, 
Эриксон)  көзқарастары  бойынша  сол  үлттың  өзіндік-психологиялық 
ерекшеліктерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ұлттық 
психологияның 
ерекшеліктері 
тарихи 
дэуірлер, 
қогамдық  элеумет  бұралаңдары  салган  іздің  белгілерін  жинақтап, 
сақтап,  бүгінгі  ұрпақтың  рухани  қасиеттерімен  аралас  өрбітіп  отыр. 
Оның  психологиялық  құрылымдық  белгілерінің  бірі  -  ұлттық  сана- 
сезім.  Ол  адамдардың  ұлттық  мүдцесіне,  салт-дэстұрлеріне,  эдет- 
гұрыптарына, тіліне,  мәдениетіне қатынастан көрінеді.
Адамның  элеуметтену  ортасы  ретінде  оның  мекендік,  табиги 
орналасуын  да  алуга  болады.  Себебі  адамның  орналасу  шартгарына 
байланысты  белгілі  өмір  жүйесі  анықталады.  Қала  мен  басқа 
аймақтагы 
элеуметтік-экономикалық, 
мэдени 
жэне 
табиги
айьфмашылықтар 
адамдардың қарым-қатынасы 
мен 
жүріс-
тұрыстарындагы  қайталанбайтын  сипаттарын  көрсетеді.  Қала  мен 
ауылдагыларда  өзіндік  менталитет  байқалады.  Бұл  ментапитетгердің 
пайда 
болуы 
олардың 
әлеуметтік 
институттарының 
түрліше 
ұйымдастырылуына  байланысты. Ондагы  негізгі  элеуметтендіру  іс-
эрекет 
тұрлерінің 
аймақгық  немесе  табигат 
ерекшеліктеріне
байланысты  ұйымдастырылуымен  сэйкес.  Мысалы,  мал-мүлкіне,  үй 
шаруашылығына  байланысты  әлеуметтік  мөлшерлер  мен  ережелерді 
меңгеру арқылы тұлғалық қасиеттердің қалыптасуы.
Ұлттык 
сана-сезімді 
қалыптастыруда, 
қогамның 
басты 
элеуметтену институггарының бірі - отбасының орны бөлек.
Халқымыздың  езілген  еңсесі,  тапталған  рухы  көтеріліп,  өшуге 
айналған  санасы  оянған  бүгінгі  күні  ұлттык  салт-дэстүрлерді 
жаңғыртуда отбасының орны ерекше.
Туыстық  қарым-қатынас  қазақта  бір-біріне  көмек  көрсетуі, 
сыйласуы,  кеңпейілділігінен  айқын  байқалады.  «Ағасы  бардын 
жағасы  бар,  інісі  бардың  тынысы  бар»  дегеннің  өзінен  туыстык 
карым-қатынастың ерекшелігін көруге болады.
Мұндай  ерекшеліктер  адамдардың  бір-бірімен  байланысына, 
туыстық қарым-қатынасына өзінің әсерін тигізбей қоймайды.
Әр  адам  өзінің  өмір  жолында  халқының  құндылығын,  багыт- 
бағдарын  дэріс  етіп,  атадан  балаға  мұра  ретінде  қалдыра  бередь 
Сөйтіп,  эр  ұлт  өкілінің  эр  адамның  рухани,  мәдени  байлыгы,  ұлтгык 
сана-сезімі өсе береді.
148

Отбасында  адамның  туыстық  қарым-қатынасынын  дамуы 
хуыстық  қатынаста  оган  жеке  адам,  этнос  екілі  ретінде  ерекше 
карауды  талап  етеді.  Біріншіден,  адам  -  отбасының  бір  мүшесі, 
екіншіден, бағыт-бағдары бар үлт өкілі.
Отбасындагы  туыстық  қарым-қатынаста  адамдар  бір-бірімен 
езара эрекет етеді.  Сейтіп, адам  ез бағытындагы жаңсақ нанымдармен 
езара  әрекетке,  қарым-қатынасқа  түседі.  Окушылар  мен  ересек 
адамдардың 
жаңсақ 
нанымдары 
туыстық 
қарым-қатынасты 
ан ы к т а й д ы , 
ал  ол  болса  үлттық  сана-сезімнің  калыптасуына  әсерін 
тигізеді.
Этностық 
жаңсақ 
нанымдар 
туыстық 
қарым-қатынас 
барысында,  отбасы  өкілдерінің  қарым-қатынас  жүйесіне,  отбасында 
үлттық сана-сезімнің қалыптасуына эсерін тигізеді.
Зерттеуіміз  үлтгык  сана-сезімнің  дамуына  үлтгық  мэдени 
ерекшеліктердің,  ягни  салт-дэстүрлердің,  эдет-ғүрыптардың  эсер 
ететіндігін  байқатты.  Дегенмен  де  мектеп  жасындағы  окушылар  мен 
ересек 
адамдар 
эртүрлі 
мәдени 
қүндылық 
бағдарына 
бағытгалатындыгы  көрінеді.  Ендеше  отбасында  үлттық  сана-сезімнің 
қалыптасуы  олардың  қарым-қатынасының  ерекшелігіне  байланысты 
дамитындығы этностық жаңсақ нанымдардан керінеді.
Отбасылық  қатынас  -   филогенетикалық,  социогенетикалық, 
онтогенетикалық,  үжымдык  жэне  даралық  негіздегі  сананың  қазіргі 
заманғы  жэне  мифологиялық  психикалық ақиқатын  күрайтын  күрделі 
феномен  екендігі  алғашқы  бөлімде  керсетілді.  «Отбасы»  -  қандай  да 
болмасын 
үлттар 
мен 
үлыстардың 
әлеуметтік 
жағдайларын 
анықтатаын  ерекше үйымдасқан  топ.  Оның  қалыптасу  негізі,  адамның 
отбасында үлттық сана-сезімінің атадан  балаға  мүрас  болатын үлттық 
мәдени  қүндылықтарымызды,  халқымыздың  өзіндік  қарым-қатынас, 
тектік  белгілерді 
сактауымыздың  мэні  ете  жоғары  екендігін 
аңгарамыз.
Қазақ  психологиясындағы  қарым-қатынас  күрделі  процесс. 
Себебі,  қазақтың  үш  жұрттық  туыстық  қарым-қатынас  жүйесінен 
туындайтын  психологиялық  механизмдер  олардың  этностық  жаңсақ 
нанымдарын 
қалыптастыруға 
мүмкіндік 
береді. 
Бүл 
зерттеу 
ЗДІстемесінің  нэтижесі  анаға,  экеге  деген  қатынастың  ер  балалар  мен 
кыз  балапар 
арасындағы 
айырмашылықты 
нақтылы 
көрсетіп, 
жоғарыда 
эңгіме 
болған 
теориялық 
түжырымдамаларымызды 
Дәлелдегендігі байкалды:
Біріншіден,  ер  бала  экесімен  тікелей  жэне  жанама  қатынаста 
Жэне қыз бала тек жанама катынаста болады.
149

Екіншіден,  отбасындағы  отырыстарда  орналасуында,  қыз  бала 
төрде,  әкесінің  жанында  орналасады.  Себебі,  казак 
ұ гы м ь ің д а 
(психологиясында)  кыз бала «конақ » деген тусінікке ие болады.
Үшіншіден, 
нагашы, 
жиен 
арасындағы 
қарым-қатьінас 
механизмдері  де  жиенге  деген  сүйіспеншілік,  кайырымдылық 
қамкорлық  сияқты  жаңсақ  нанымдарды  қалыптастырады.  Себебі  бұл 
жерде  де  қыз  баланың  әлеуметтік  статусының  езіндік  ерекшелігін 
байқауға мүмкіндік аламыз.  Нағашы  шеше буыннан тарағандықтан ол 
эр кезде қамқоршы болып есептелінеді.
Демек,  отбасындағы,  казақ  отбасындағы  және  туыстық  карым- 
қатынас  негізіндегі  отбасылық мэдени  кұндьшықтар  этностық жаңсақ 
нанымдардың  пайда  болуына  әсер  ететін  негізгі  факторлар  ретіңде 
оның генезисін анықтайтын құрылымдык жүйелер.
3 
БӨЛІМ  
ЭТН О СТЫ Қ 
Ж АҢСАҚ 
НАНЫМДАДЫҢ 
ҚАЛЫ ПТАСУЫ НА  Ү ЛТТЫ Қ  ҚҰН Д Ы ЛЫ ҚТА РД Ы Ң   ӘСЕР 
ЕТУІ
ЗЛ  Салт  -   дәстүрлер  -  ұ л тты к  кұн ды лы ктар  ретінде 
этносты к ж аңсақ нанымдарды  қалы птасты руш ы   ф актор
Психикалық  бейне  эсер  ететін  субьектінің  объективті  іс- 
эрекетімен  байланысты.  Жекелік  қажеттіліктерді 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: