Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

психологияның  негізінде,  этнокомплекстік  тәлім-гэрбие  негізінде 
жалгасып,  қалыптасып отыр.
Этнокомплекстік  тэрбие  негізінде  адамгершілік  тэрбиесі  жеке 
басты  жетілдірудің  барлық  саласын  қамтиды.  Адамның  адамгершілік 
тэрбиелілігі адам өмірінің эр қырынан көрініс табады.
Психологтар 
Л.С. 
Выготский, 
В.В 
Богословский, 
А.А.  Люблинская  жэне  казақстандык  психологтер  Ж.Аймауытов, 
С.Бапаубаев, 
Қ.Жарықбаев, 
М.Мұқанов, 
Ж.Намазбаева, 
А. 
Темірбеков, 
В.Шабельников, 
педагогтар  З.И. 
Васильева, 
Н.И. 
Болдырев,  Е.В.  Бондаревская,  О.С.  Богданова,  И.С.  Марьенко,  Л.И. 
Рувинский,  Ж.Наурызбай,  К.Қожахметова,  С.¥зақбаева  т.б.  адамның 
бойындагы  қасиеттерін  зерттеген  кезде  мынадай  корытындыға  келді: 
барлық  касиетгердің  құрылысы  бірдей  болады  жэне  олар  төрт  түрлі 
бөліктен тұрады: сезім, сана, сенім, мінез-кұлық дағдысы.
Бірақ  тэрбиелейтін  қасиетгеріне  қарай  бұл  бөліктердің  тэрбие 
беру  процесінде  жетекшілік  релі  өзгеріп  тұруы  мүмкін.  Себебі,  ол 
отбасындағы  тэрбиеге,  баланың  бойында  қалыптаскан  қасиеттеріне, 
қоршаған  ортасына  байланысты  болады  [252].  Бұл  авторлардың 
түжырымдап  отырғандары  -  адамның  тұпғалық  қалыптасуындағы 
отбасылық элеуметтену процесінің рөлі.
Қазақ  халқының  тарихындагы  ұпы  батырлардың,  хандар  мен 
билердің  халкы  үшін  тендесі  жоқ  ерлігі  жайлы  эсерлеп,  көркемдеп, 
эңгімелеу  бала  сезіміне  өте  қатты  әсер  етіп,  оның  адамгершілік, 
елжандылык  ізгі  сезімдері  де  қазак  халқының  бойында  патриотгық 
сезімдерді 
қалыптастыруга 
негіз 
болатын 
этностық 
жаңсак 
нанымдардың көрінуін байқатады.
Әсерленушілік  басқа  адамның  өміріне  жаны  ашушылык, 
сезімталдылық нәтижесінде де тууы мүмкін.
Сөйтіп,  педагог  үжым  өмірін  жаркын  да  сезімге  бай  етіп 
ұйымдастыра  алса,  мүның  өзі  Отан  сүю,  үжым  алдындағы  борышын 
өтеу  сияқты  жоғары  адамгершілік  сезімдерін  қалыптастыруға  негіз 
болмак.
Балалардың тілдік  корының жетілуі  жэне олардың адамгершілік 
сезімдері  мен  санасының  дамуында  ауыз  әдебиетіндегі  мақал- 
мэтелдерді, 
аңыз-эңгімелерді, 
тағы 
басқаларды 
пайдапанудын 
мүмкіндігі бар.
Жеке  адамның  адамгершілік  сенім  дәрежесі  оның  мінез-қүлқы 
мен  іс-эрекетін  аныктайды.  Сондықтан  элеуметтену  барысындағы 
тэрбие жұмысында тек қана белгілі бір мінез-қүлық нормалары жайлы 
түсіндіріп  коймай,  балалар  ез  көзқарасын  тексеріп  көре  алатындай 
тэжірибеде  олардың  дұрыстығына  көз  жеткізетіндей  мінез-құлықтың
238

пайдалы  дағдылары  мен  әдетгерін  қалыптастыруға  жағдай  жасау 
керек.
Халық  педағоғикасында  тәрбиенің  басты  сеғіз  принципі 
насихатталған:
1)  Тәрбие  басы  -  әдептілік  деп  түсініп,  баланы  әдептілікке 
үйретуді  мақсат еткен. Әдепті бол дегенді басты міндет етіп қойған.
2)  Ауру,  сырқау,  кем-кетік  адамдарға  қол  үшын  беруге, 
қайырымдылыққа шақырған.  Ал қайырымдылык -  гуманизмнің басты 
шарты  .
3)  Тіл  алғыш,  елгезек,  еңбек  сүйгіш  бол  деп  үйреткен.  Баланы 
жастайынан еңбекке баулу -  халық педагогикасының басты мақсаты.
4) Адалдық пен шыншылдыққа баулу кезделген  .
5)  Білмегенді  білуге  тырысу,  үстаз  бен  көпті  көрген  қарияның 
сөзін  тыңда,  ақпақүлақ  болма,  қүймақүлақ  бол,  көпшіл  бол  дегенді 
марапатгап келген.
6) Үлкенді, ата-ананы сыйлауды басты міндет етіп қойған.
7)  Кісі  айыбын  бетке  баспа,  кемтар  адамға  күлме,  инабатты, 
сыпайы бол дегенді уағыздаган.
8)  Ел  қорғаны,  батыр  бол,  халқына  адал  қызмет  ет  дегенді 
насихатгаған  [253].
Міне,  осы  жоғарыда  көрсетілген тәлім-тәрбие  принциптері  адам 
бойында оң жаңсақ нанымдардың пайда болуына негіз боларлық жэне 
мектеп жасына дейінгі  баланың танымдық іс-әрекетін  қапыптастыруда 
оларды ескере отырып, жүзеге асыруды көздейді.
Бала  даму  барысында  бірқатар  кезеңдерден  өтеді,  ол  баланың 
психикалық  даму  кезендеріне  сэйкес  жүзеге  асады.  Баланың  дамуы 
туралы  үлттық  топқа  жатуын  сезінетіні  бірден  бір  концепцияны  Ж. 
Пиаже үсынған.  Ол былай  деп талдау  жасаган.  бір  процестің екі жағы 
секілді-«отан»  үғымын  қалыптастыру  жэне  сонымен  қатар  «басқа 
елдер»  жэне  «шетелдік»  үгымның  қалыптасуы.  Ғалым  этностық 
біртектіліктің  дамуын  ең  алдымен  когнитивті  модель  қүру  ретінде 
карастырған,  оның  жауабы  этностык  сезім  болып  табылады.  Пиаже 
этностық сипаттамасының дамуындағы үш  кезеңді атап етеді:
1)  Алты-жеті  жасында  өзінің  этностық  тегі  туралы  алғашқы  - 
фрагментарлық жэне жүйесіз білім алады.
2)  Сегіз-тогыз жасында бала өзінің этностық тобын  жап-жаксы 
біледі,  біртектіліліктің  негізгісін -ата-ананың  үлтын,  туған  жерін,  ана 
тілін үсынады.
3)  Он-он  бір  жасында  баланьгң  этностық  біртектілігі  толық 
жағдайда  калыптасады,  эр  түрлі  халықтардың  ерекшелігі  ретінде
239

басқа  елдерінде  балапар  бес-алты  жасынан  түгелдей  еңбекке 
жегілетінін ескертеді.
Бұл  мәліметгер  казақ үшін  жаңалық  емес.  Өйткені  ерте  уакытта 
қазақ  балалары  төрт-бес  жастан  еңбек  етуге  кірісті.  Мысалы,  терт 
жастагы  бапага  «биелерді  қайырып  кел»  деп  тапсырма  бергенде, 
жылқының  бірін  күрықпен  үстап  алып,  бойы  жетпегендіктен  оны 
үлкен  таска  жетектеп  тастың  үстіне  шығып,  жүген  салып,  карғып 
мінеді  де,  бала биелерді  тез  қайырып  келеді.  Бес-алты  жасқа келгенде 
түйеге  мініп,  шөмеле  таситын,  не  тезек  терегін,  жеті-сегіз  жасқа 
шыққанда  атқа  мініп,  малды  далаға  алып  кететін,  сол  кезде  малға 
қаскыр  шапса,  сэби  бала  аттың  үстінде  қолындағы  камшымен 
қасқырға үмтылатын  болған.  Қазақ  халқы  осылайша  өте  ерте  кезден- 
ақ  бала бойында ұрпаққа  күні  бүгінге дейін  мирас  болып  келе  жатқан 
«малжандылык», 
«еңбекқорлық» 
сияқты 
мінез 
бітістерін 
қалыптастыратын жаңсақ нанымдарды бойына дарытқан.
Қазіргі  кездегі  бапалық  кез  бүрынғыға  карағанда,  көпке  дейін 
созылады  және  тіпті  он  бес-он  алтыдағы  бапалар  ойнайды.  Мүның 
себебі,  біріншіден,  түрмыстың  нашар  кезінде  бұкара  халык  баласын 
көпке  дейін  еркелетіп  ойнатуға  шамасы  келмеді.  Сондықган  жас 
кезінен оларды материалдық игіліктерді өндіруге жекті.
Екіншіден,  элеумет коғамы  сол  кезде басқаиіа болатын.  Бір бала 
емес,  сол  тайпаның  барлық  балалары  кішкентай  жасынан  игілікті 
өндіруге  түгелдей  қатысты  болды.  Сондықтан  сол  кездегі  элеумет 
ортасының  өзі  осындай  дәстүрді  толық  мақұпдаған.  Ал  сол  кезде 
ойнау деген  кездесті  ме? Кездесті.  Бірақ  ойын  жас  балапардың  негізгі 
іс-әрекеті  болып  есептелінбеді.  Жұмыстан  қолы  босаған  кезінде 
ойынмен  айналысатын  болды.  Біз  осыдан  балалар  ойыны  белгілі 
элеумет дәуірінің жемісі екенін көреміз [240].
Қазір  де  мектепке  дейінгілер  ойынының  көбісі  рөлдік  ойындар. 
Рөлдік  ойын  деп  кішкентайлардың  «Мен  бәленше  не  түгенше 
боламын»  деп,  тиісті  бейнелерге  еліктеуін  айтады.  Әрине,  ерте 
кездерде  қазақ  балаларының  арасында  рөлдік  ойын  кездесті.  Бірақ 
ойынның бұп түрі  ол кездерде сирек кездесті.
Ерте  кездерде  ойынның  көбісі  мергендікке  жатты  не  қылышты 
жыртқыштарга  не  жауға  тигізуге  арналды.  Мысалы,  төрт-бес 
жастағылар асық ойнайтын болса, одан үлкендері топай ойнайтын.
Асық  не  топай  ойнау  үшін  бала  бірден  оны  атпай,  бірнеше  рет 
көздеп  барып  қана  ататын-ды.  Машықтанудьгң  бұл  түрі,  эсіресе, 
ұлдарды  сол  кезде  мергендікке  талпындыратын  жаңсақ  нанымдар 
екендігі  сөзсіз.  Әрине,  мерген  болуға  үйренуді  тек  сүйек  ойынынын 
негізінде емес,  өзге  кұрапды  пайдаланып  жүргізуге  болады.  Ойыннын
242

мергендікке  баулитын  бұл  тұрлерінің  қазак  елінде  қалай  таралынған 
т а р и х ы  
түсініксіз.  Бірақ  осынын  барлығы  кыпшактардың  ата-тегі 
аңшы  не  малдарды  қорғау  үшін  жыртқыштармен  күресуге  үлкен  мән 
бергеніне дәлел бола алады.
Мергендік  қасиетке  сонша  мэн  беру  сол  кезде  елге  шабуыл 
жасайтын  жаулармен  күресу  үшін  өзінше даярлыктың  бір  түрі  болуы 
ықтимал.  Ал  ойыншыктың  өзге  түрі  қараңғы  түнде  де  сүйекті 
лақтырып,  соны  кейін  іздеп  тауып  алуға  байланысты  болып  келді. 
Ойынның бұл түрі  жиі  кездесті.  Ойынның максаты -  жоғалған  нәрсені 
түнде  табуға  жас  өспірімді  үйрету:  тапкырлыққа,  ыңғайлылыққа, 
ержүректікке бағыттайтьш жаңсақ нанымдар болмақ.
Ел  арасында  бұрын  мал  ұрланғанда,  оны  түнде  ізіне  түсіп  табу 
қолайлы  болып  келеді.  Әдетте,  мал  түнде  ұрланады.  Жаңа  ізді  көне 
ізден  ажырату жақсы  қасиеттің бірі болып саналған.  Бұл  пайымдаулар 
казакка  тэн  этностык  жаңсақ  нанымдардың  пайда  болу  генезисі  деп 
айта 
аламыз. 
Бэлкім, 
осындай 
касиетке 
баланы 
үйрету 
мұктаждығынан  «ак  сүйек»  ойыны  дамып  шыққан  болар.  Аң  аулау 
сирек 
кездесетін 
болғандықтан, 
жаңағы 
ойындарға 
балалар 
талпынбайды.  Себебі,  қазір үлкендердің мақсаты  өзгерді.  Осыған орай 
балалардың ойыны да өзгерді  [256,19].
Мектепке 
дейінгілер, 
эсіресе, 
ауылдық 
жерлерде 
тұратындардың  тапсырмасын  орындауы,  айталық,  қыз  бала  үйге  су 
әкелуге,  не  өзінен  кішілерге  қамқорлық  жасауы  (бөбекті  тербетуі,  не 
бағуы)  жиі  кездеседі.  Ал  ер  баланы  алсақ,  бұлар  туысқандарымен 
бірғе  біраз  жұмыс  атқарады:  малга  қарайды,  бұзауларды  не  лакты 
солардың  енелерінен  бөлек  бағуға  эрекет  жасайды.  Ал  өзғе  ұлт 
балалары  мүндай  қасиеттерге  (бес-алты  жасында)  ие  бола  алмауы 
мүмкін.
Мұның  себебі,  бэлкім  ілғеріде  айтьшған  казақ  балаларының 
игілікті 
өндіруғе 
ерте 
жасынан 
жегілуінен 
қалған 
қалдық 
(«рудименттік»)  функция  болуы  ықтимал.  Бірақ  ерте  бастан  мектепке 
дейінгілерді  еңбекке  жегу  қала  балаларының  арасында  ете  сирек
кездеседі.
Өткен  ғасырдың  екінші  жартысында  этностық  біртектілігін 
сезіну  белгісін  сипаттайтын  -   белгілі  бір  этносқа  жататындығын 
айқындайтын процестер күшейе түсті.
«Үлт»  терминінің  мэні  күні  бүгінге  дейін  толық  мэнінде 
анықтапған  жоқ.  Рессейлік  этнологтар  мен  психолоғтер  этносты 
коғамның тарихи  даму  барысында  қалыптасқан  нақты  элеуметтік  топ 
ретінде  қарастырады.  Шетелдерде  үлтты  оқып-үйренуде  баскаша 
көзқарас  қалыптасқан,  олар  саясаткерлер  мен  шығармашылық
243

интеллегенцияның ұжымдық максатқа жетуі  ушін бір  мақсаттық куш - 
жігерінің  нәтижесінде  пайда  болған  және  қалыптасқан  әлеуметтік 
қурылым ретінде қарастырады.
Ең  алдымен  мәдени-бірыңғай  қоғам  шеңберінде  элеуметтік 
артықшылықтарды  қамтамасыз  ету деп  санайды.  Этностық  белгілерді 
сипатгайтын  эр  түрлі  белгілерге тілді,  қүндылықтар  мен  нормапарды, 
тарихи  естелікті,  дінді,  туған  жері  туралы  түсінікті,  жалпы  ата- 
бабалары  туралы  мифтерді,  үлттық  сипатты,  халықтык  жэне  кәсіби 
әнерді жатқызады.
Этнос  мүшелерінің  қабылдау  мэні  мен  ерекшелік  рөлі  тарихи 
жағдайдың  ерекшеліктеріне  қатысты,  этностың  бірігу  деңгейіне 
байланысты,  этностық  қоршаған  ортаның  ерекшелігіне  байланысты 
өзгеріп  отырады.  Этностық  белгілерді  сипаттайтын  ерекшеліктер 
көбінесе  рухани  мәдениеттің  элементтерін  бейнелейді.  Бірақ  ол 
көріністер  адекватты  немесе  езгертілген,  тіптен  жалған  болуы  да 
мүмкін.  Басқаша айтқанда,  этностық  қоғам  ең  алдымен,  қандай да бір 
белгілер  туралы  түсініктің  жалпыламалығы,  ол  өз  алдында  мәдени 
айырмашылық  емес.  Этносты  бірқатар  белгілер  аркылы  анықтауға 
үмтылушылық түрақты түрде  сәтсіздікке үшырап  отырады.  Сонымен, 
психология  түргысынан  келгенде,  үлт  деп  этностық  белгілерді 
сипаттайтын  ерекшеліктерді  қабылдайтын  кез  келген  белгілер 
негізінде  оның  мүшелері  қабылдайтын  бір  топ  адамдардың  түрақты 
тобын атауға болады [242].
Этностық  біртектіліктің  өсуін  адамзат  дамуындағы  20-шы 
гасырдың екінші  жартысындағы  негізгі белгі деп  қарастыруға болады. 
Жекелеген  адамдардың  және  бүкіл  халықтың  өздерінің  шығу  тегіне 
деген  қызығушылыгы эр түрлі  формаларда белгі  береді,  өздерінің ескі 
эдет  ғүрпы  мен  фольклорын  қайыра  әкелу  эрекетінен  басталып, 
өздерінің  үлттық  мемлекеттілігін  қүру  мен  қаппына  келтіруге  дейінгі 
үмтылыс.  Оның  накты  мысалы  ТМД.  Этностық  біртектіпіктің  өсуі 
қанды соғысқа экелуі мүмкін.
Адамның  белгілі  бір  халыққа  жататындығы  туралы  сезімі 
оянатын  болса,  оның  ерекшеліктеріне,  оның  ішінде  психика 
ерекшеліктеріне  қызыгуы  артатын  болса,  адамдар  арасындагы  қарым- 
қатынасқа елеулі  ыкпал жасайды.  Демек ол үшін  этностык фактордың 
психологиялык аспектісін оқьш-зерттеу қажет.
Халықтың  сана-сезімінің  оянуына  апаратын  үлттык  біртектілік 
дағдырысы  неге болады?  Этностық біртектілік өсуінің психологиялық 
себептері  неде,  неге  этностық  топ  өткір  түрған  элеуметтік 
түраксыздықтың  қиын  жагдайына  экеліп  соғады,  үжымдық  этностық 
біртектілікті сақтау үшін адамдар қандай стратегияны қолданады?
244

Социологиялық  мектептер  этностық  біртектіліктің  есуінің 
м ы н а д а й  
себептерін түсіндіреді:
-  даму  деңгейі  төмен  хапыктардын  этномэдени  еңбек  бөлінісіне 
р еа к и и я сы , 
ол  негұрлым  дамыған  елдердің  экономикалық  жэне 
т е х н о л о г и я л ы қ  
экспанциясын тудырады;
-  әлемдік  элеуметгік  бэсекелестік,  соның  нәтижесінде  ішкі 
этностық қарым-қатынас біртектіленеді;
-  үлкен  элеумептік  топтардың  экономика  мен  саясатқа 
ыкпалының  артуы  жэне  бұқарапық  коммуникация  құралдарының 
күшімен олардың бірігу процесінің жеңілдеуі[257].
Әлеуметтік  психологты  этнос  ең  алдымен  эрбір  адамға  тән  іс- 
эрекеттерді  атқара  алатын  қабілеті  бар  психологиялық топтар  ретінде 
қызыктырады:
1.  Салыстырмалы  реттелген  ақпаратты  бере  отырып,  коршаған 
ортаға бейімделу;
2.  Жалпы өмірлік кұндылықтарды белгілеу;
3.  Әлеуметтік  қана  емес,  сонымен  бірге  дененің  өзін-өзі  сезіну 
жағдайын қоргау[258].
Адам  «бөлігі»  ретінде  өзін-өзі  сезінуі  өте-мөте  қажет,  ал  этнос 
бір  ғана  топ  емес,  адам  өмірден  тірек  табатын  басқа  да  топтар 
болады.Мүндай  топтардың  арасынан  партияларды,  діни  үйымдарды 
жэне тағы басқаларын атауға болады.
Көптеген  адамдар  осындай  топтарға  біржола  беріледі  де 
,өздерінің  психологиялық  түрактылығын  эр  уақытта  жүзеге  асыра 
алмайды.  Мүндай  топтардың  құрамы  тұрақты  түрде  жаңарып 
отырады,  олардың  өмір  сүру  мерзімі  шектеулі,  адамның  өзін  топтан 
шығарып жіберуі әбден мүмкін.
Мұндай  кемшілікгер  этностық топтарға тэн  емес.  Бұл  ұрпақтар 
арасындағы  топ,  олар  уақыт  жағынан  алғанда  тұракты,  олар  үшін 
құрамның  тұрақтылығы  тэн  емес,  ал  эрбір  адам  тұрақты  этностық 
дэрежемен  қаруланған,  оны  этностан  шығарып  жіберу  мүмкін  емес. 
Осындай  қасиеттерге  байланысты  этнос  адам  үшін  сенімді  топтық 
колдау болып табылады.
1926  жылы  Бнай  Брит  қоғамының  мүшелеріне  Зигмунд  Фрейд 
былай  деген  еді:  «Мені  еврейлікке  сенім  де,  ұпттық  мақганыш  та 
байланыстырған  жоқ.  Әйткені  мен  дінге  сенбейтін  едім,  бірақ  адамзат 
еркениетінің  «этностық  нормаларына»  құрметім  болды.  Мен  ұлтгық 
мақтанышқа деген  ынтықтығымның болуына әрекет еттім,  мұны  қауіпті, 
әрі  дұрыс  емес  деп  есептедім.  Мені  біз  «еврейлер»  өмір  сүретін 
халықгардьщ ортасында пайда болуы алаңдагггы»  [112].  Осы  сөзі арқылы 
ол  біртектілікті  сезінудің  оң  жағдайының  негігзгі  параметрлерін
245

көрсетеді.  Бұл  жерде  Фрейд  «біртектілік»  терминін  жай  ғана  емес, 
маңызды этностык мағынада колданған бірден-бір жағдай.
Әрине, этностық топтармен қатар басқа да ұлкен тұракты топтар 
бар.  Мұндай  топтардын  мәдениеті  ата-бабалар  мұрасы  мен  әдет-1 
ғұрыптарға неғізделген.  Бұл топтарда алынатын  ақпарат біртекті  жэне 
ретгелгенімен,  адамның  туғаннан  бастап  өлгенге  дейінгі  эрбір 
кадамында  қоса жүретін  көптеген  эдет-ғұрыптардың дэл  орындалуын 
талап етіледі.
Ата-анапардың  өмірі  балапар  үшін  үлгі  бола  алмайды,  ұрпақтар 
арасында  үзіліс  болады.  Бірак,  кез-келген  жаңалықтарға  қарамастан, 
өзі  қабылдап,  өзі  ретгеу  үшін  ұрпақтар  арасындағы  байланыс  сақталу 
кажет.
Біздің  ғасырымыздағы  этностық  біртектіліктің  өсуінің  бірден- 
бір  психологиялық  себебі  -  ақпараттың  көптігі  жэне  тұрақсыз  емір 
жағдайында бағыт пен бейімделуді іздестіру аса маңызды.
Бұл  тікелей  (еңбек  миграциясы,  эмигрантар  мен  кезбелердің 
миллиондап  орын  алмасуы,  туризм),  сондай-ак  осы  заманғы 
бұкаралық  коммуникация  кұралдарымен  ретгелген  этносаралық 
байланыстың 
интенсификациясы. 
Қайталанатын 
байланыстар 
этностық  біртектілікті  белсенді  етеді,  өйткені  сұрастыру  арқылы 
өзінің  «орыстығын»,  «еврейлігін»  қабылдауға  болады.  Этностык 
біртектіліктің  психологиялык  себептері  барлык  адамзат  бапасы  үшін 
бірыңғай,  бірақ  этнос  ерекше  белғілі  элеуметтік  тұрақсыздыкқа 
экелетін  түбегейлі  элеуметгік  қайта  құру  дэуірінде  кабылдайды.  Бұл 
жағдайда этнос колдаудың авариялық тобы ретінде шыгады.
Біздің  еліміз  бастан  кешіп  отырған  осындай  кезеңде  адамға  ең 
алдымен,  этностық  бірлігіне  бейімделу  тэн  және  өз  тобының 
басқалармен  салыстырғандығы  артықшылығын  асыра  көрсетуге  де 
барады.
Көптеген  адамдар  эр түрлі  субмәдениетке «бой  ұрады да»,  бірак 
көпшілігі  әлеуметтік  жүйенің  бұзылған  кезенінде  «тұрақгылау»  бір 
нэрсені  ұстауға  бейім.  Өткір  әлеуметгік  тұрақсыздық  дэуірін  бастан 
кешіргендер  үшін  мұндай  топтар  ұрпақ  аралық  топтың  жанұясы  мен 
этносы болады.
Сонымен,  этностық  біртектілік  -   жеке  адамның  элеуметтік 
бірлігінің  бөлігі.  Оның  кұрылымында  эдеіте  екі  негізгі  компонентгі 
айрықша  атап  өтеді-  когнитивті  (өз  тобының  ерекшеліктері  туралы 
білім  мен  өзін  сонын  мүшесі  ретінде  сезіну)  жэне  аффективті  (өз 
тобының қасиетін бағалау жэне оган мүше болудың маңыздылығы).
Неміс  психологі  К.Гросс  кішкентай  бапалардың  ойынын 
зерттеп,  1899  жылы  өзінің  осы  жөніндегі  пікірін  жариялады.  Оның
246

айтуынша,  бала  өзінің  күшін,  акыл-ойын  дамытып,  дагдылану  үшін 
ойнайды.
Осы  пікірін  дәлелдеуде  Грос  мынадай  деректер  келтіреді: 
эсіресе  төменгі  даму  сатысында  түрган  жануарлардын  езгерілмейтін 
сокыр сезімі көп  болгандықтан,  олардың балапандары ойнамайды, тек 
инстинктері  аз  жануарлардың  балапандары  гана  ойнайды.  Ойнайтын 
себебі,  олардың  туа  берілген  инстинктері  аз  болгандықтан,  оларды 
ептілік,  машыктану  (ойын,  тагы  басқа)  арқылы  толтыргысы  келеді 
дейді[213].
Көрнекті  орыс  марксистерінің  бірі  Г.В.  Плеханов:  «бала  ойын 
кезінде  үлкендердің  еңбек  эрекетін  кайталайды,  сондықтан  «ойын 
енбектің  інісі»  деген  болатын.  [2,12].  Ойын  тек  балага  гана  емес, 
жануар  балапандарына  бірдей  тэн  болгандықтан,  жалпы  айтқанда, 
репетииия сиякты эрекет.
Бапаның  ойыны  үлкендердің  ісін  үйренуге  арналган.  Осы 
теорияга байланысты  сүрақнамадагы  күрастыру,  мүсіндеу,  сурет салу 
іс-эрекеттері арқылы  критерийлерді көрсеттік.
Л.С.  Выготский ойынның балаларга эсерін былай жіктейді:
1)  Бала  негүрлым  аз  қарсылық  жагдайында  іс  әрекет жасайды, 
бірак  неғүрлым  көп  карсылық  жагдайында  үйренеді.  Ойын  -   ерік  -  
жігер мектебі.
2)  Бала  эдетте  ойын  ережесіне  багынады.  Сол  арқылы 
максимум  қанагат  алады.  Ойын  баланы  қүмарлықтың  жаңа  түріне 
қалыптастырады,  ягни  ойын  мен  оның  ережесіне  мойын  үсынуга 
дагдыландырады.  Ойында  бала  үшін  ертеңінде жетер  биік  моральдык 
деңгей  қалыптасады.
3)  Бапа  негүрлым  аз  карсылық жагдайында  іс  эрекет жасайды, 
бірак  негүрлым  көп  қарсылық  жагдайында  үйренеді.  Ойын  -   ерік  -  
жігер  мектебі.
4)  Бала  әдетге  ойын  ережесіне  бағынады.  Сол  арқылы 
максимум  қанагат  алады.  Ойын  баланы  қүмарлықтың  жаңа  түріне 
қалыптастырады,  яғни  ойын  мен  оның  ережесіне  мойын  үсынуға 
дағдыландырады.  Ойында бала үшін  ертеңінде  жетер  биік  морапьдық 
деңгей  қалыптасады.  Ойындар  арқылы  бала  бойында  бағалы 
касиетгер  мен  адамгершілік,  жаксы  мінездер  қалыптасады.  Ойын 
баланың  шындықты  толық  меңгеруінің  жэне  жеке  басының  жақсы 
касиеттерінің  дамуында  тиімді  қүрал  болып  табылады.  Оның 
айтуынша,  бала  өзінің  күшін,  акыл-ойын  дамытып,  дағдылану  үшін 
ойнайды  [257].
Атакты  Ресей  психологі  Б.Д.  Элькониннің  айтуы  бойынша: 
«Ойын  қоғамның тарихи  дамуы  барысында  пайда болады.  Сондықтан
247

да  когамдык  катынастар  жүйесінде  баланың  орны  өзгереді.  Ендеше 
адам  ойынынын  пайда  болуы  оның  нэтижелі  еңбек  іс-әрекетінен 
ерекше  іс-эрекет  екендігі  анық  жэне  соның  арқасында  адамдар 
арасындағы қарым-қатынасты анық бейнеледі»  [209,16].
Біз  өз  зерттеулерімізде  мектепке  дейінгі  балалардың  саналы 
эрекетінде  көрінетін  этностық  жаңсак  нанымдарды  қапыптастыру 
үшін  калыптастырушы  тэжірибе  жүргіздік.  Ол  ұлттық  ойындар 
негізінде ұйымдастырылған тренинг ретінде жүзеге асты.
Қалыптастырушы 
эксперимент 
-  
жас 
ерекшелік 
және 
педагогикалық  психологияның  эдістерінің  бірі.  Бұп  әдіс  арқылы 
зерттеушілердің  зертгелушіге  белсенді  эсер  ету  процесінің  арқасында 
бала психикасының езгеруін  қарастырады.
Бапа тұлғасының қалыптасуынын нақтылы  жолдарын  қараспъіру 
барысында  отандык  психологияда  қалыптастырушы  экспериментті 
кеңінен 
қолданған. 
Мұнда 
педагогикалык 
ізденістер 
мен 
психологиялық  зерттеулер  біріге  отырып,  оку  -  тэрбиелеу  процесінің 
ең қолайлы түрін қарастырды.
Қалыптастырушы  эксперименттің  синонимдері  жаңартылған, 
құратын, 
тэрбиелейтін, 
оқьпатын 
эксперименг, 
психиканы 
қалыптастырушы белсенді эдіс болып табылады.
Біздің  қалыптастырушы  экспериментіміз  ұлттық  ойындардан 
кұралды.  Үш  ай  аралыгында  Қарағанды  қаласындагы  «Жұлдыз» 
балабақшасындағы  «Болашақ»  тобына  өткізілді.  Осы  бағдарламаны 
жүзеге  асыру  барысында  бапаларға  эрбір  ойынның  ережесін 
түсіндіріп,  содан  соң  ойынга  кірістік.  Ойнау  барысында  бапаларда 
белгілі  бір  қызығушылыктары  туындап  отырды.  Бағдарламадағы 
ойындардың өзіндік ерекшеліктеріне қарай үш үлкен топқа бөлінді:
1)  Сөздік ойындар;
2)  Физикалық ойындар;
3)  Дәстүрлі ойындар.
Бірінші  топ  ойындары:  «Санамақ»,  «Сұрамак»,  «Айтыс», 
«Есеп»,  «Жұмбак»,  «Қаламақ»,  «Жаңылтпаштар»  жэне  де  тағы  да 
баскалары.
«Санамақ»»  баланың  өлең-жырға  деген  ықыласын,  бейімділігін 
арттырады  жэне  есте  сақтауын  күшейтіп,  әрі  еңбекке  баулып, 
сөйлеуін  жэне  дүниетанымын  артгыру  үшін  жүргізіледі.  Алдымен 
санамақты  мәнерлеп  дауыстап  окимыз,  екінші  рет  оқыған  кезде 
балапар  эрбір  шумақгы  кайталайды.  Санамақтарды  таңғы  асты  ішіп 
болған соң ойнатамыз.  Ол жарты сағат уақытты алады.
«Сүрамақ»  -   бұл  ойында  да  баланың  сөйлеуге  деген,  білуге, 
ягни  сүрак  қоя  отырып,  соған  жауап  күту,  есте  сақтау  және  тағы  сол
248

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: