Этностық  жансак  нанымдардын  калыптасу  генезисін

сана-сезімінің  қалыптасуына  қаншалықты  эсер  ететіндігін  анықтауға 
мүмкіндік берген  зерттеулер нэтижелеріне тоқталайық.
Зерттеуге  650  оқушы  қатысты:  8-9  сынып  оқушылары,  оның 
ішінде 350-і  қазақ орта мектебінен,  300-і  орыс орта мектебіндегі  қазақ 
балалар.  Осыған  байланысты  осы  650  окушыны  үш  топка  бөліп 
салыстырмалы түрде жүргіземіз. Негізгі әдістемелік қүрал 39 сүрақтан 
және  жауаптардан  түратын  арнайы  этнопсихологиялық  сүрақнама 
(Әмірова,  1998.) қолданылды.
1).  Мүнда  орыстардың  қазақ  этносы  жайлы,  үйлену  тойы 
тағамдары, киімдері басқа да кейбір дәстүрлері,  ерекшеліктерін жақсы 
білетіні,  тілін,  қайраткерлерін,эдебиетін,  мэдениетін  т.б.  маңызды 
ерекшеліктерін  біле  қоймайтындығы  және  оларды  біпгісі  келе 
қоймайтыны  көрінеді.  Осыған  орай  орыс  тобындагы  оқушылардың 
қазақ  ерекшеліктерін  білу  деңгейі  35%.  Орыс  оқушыларының  салт- 
дэстүрді,  киім-киісті,  тағамдарын  жақсы  білетін  себебі,  олар 
күнделікті  вмірде  кітаптан,  газет,  журналдардан, телевизордан  көреді, 
оқиды,  сонымен  қатар  дәстүрлі  наурыз  мейрамы  бар,  сол  мейрамның 
кезінде қазақ халқына тэн тагамдарды, дэстүр  көріністерін  көреді.  Сол 
себептен  осы  қүндьшықтар  аркылы  қонақжайлық,  қазақи  талғам, 
ізеттілік  т.с.  сапалар  қалыптастыратын  жаңсақ  нанымдарды  игереді. 
Ал  енді  қазақ  тілін  жэне  тагы  басқа  маңызды  ерекшеліктерді  біле 
қоймайтындығы  бүл  бағьптағы  шарапардың түрақсыздығы,  қогамдық 
талаптардың  зандандыруларының  элсіздігі  т.б.  ішкі  жэне  сыртқы 
түрткілердің айқын еместігінен деуге болады.
2).Қазақтар  орыс  этносы  жэйлі  маглүматтарды  көбірек  біледі, 
себебі  көп  жылдан  бері,  уақыт  талабына  сай  орыс  ұлтымен  бірігіп 
өмір  сүруіне  байланысты,  сонымен  қатар  орыс тілін  өз тілімізден  гөрі 
терең  меңгердік,  ягни,  осылардың  бэрі  біздің  өмір  талаптарына 
айналғандықтан  зерттеу  көрсеткіші  65%  болып,  бүл  халықтың  мінез 
бітістерін,  өмірлік  бағыт-бағдарын,  қарым-қытынас  ерекшеліктерін 
қалыптастыруга бағытталған этностық жаңсақ нанымдар игерілген.
3).¥лттардың 
үнамды 
мінез-қүлқының 
сипатының 
деген 
сүраққа  орыс  балапарының  жауабы  қазактардың  қонақжайлык  мінезі 
үнайтындығын  көрсеткен  -  60%.  Толық  меңгерген  қазақтарда 
ешқандай 
жауап 
таңдапмайды, 
толық 
меңгерген 
қазақтар, 
қазақтардың  қонақжайлылығы  30%.  22  сүраққа,  үлттардың  үнамсыз 
қасиетті  деген  сүраққа  ешқайсысы  жауап  бермеген.  Осыған  орай 
оқушылардың  бір-біріне  деген  жағымсыз  бағыты  жоқтығын  аңгаруға 
болады.  Бірак  олар  өз  үлт  өкілі  өзге  үлт  өкілімен  семья  қүруын 
қаламайтындығын  24-25  сүрақтарға жауабынан  көруге  болады.  28-29 
сұрақтардан осы алдыңғы мәселе күмэнсіз екенін көреміз.
192

Осы екі ұлт өкілдері  бір -бірінін  кандай дінге кіретіндігін  біледі, 
оны  33-34  сұрак  жауаптарынан  көреміз.  Қазактар  өз  ұлтының  және 
орыс ұлт дінін жэне діни мерекелерін жаксы біледі,  себебі бұл сұраққа 
100% жауап  берілді,  орыстар -  казақ діни,  мерекелерін  білетін  76%, ез 
ұлтынын -  100%.
Ал,  36  сұрак - ұлттардың  мамандыққа деген  қабілеті -  қазақтар: 
қазақтарға  тэн:  мұғалім,  артист,  малшы;  орыстарға:  дәрігер,  тіғінші, 
жер  шаруашылығы.  Орыстар  жауабы:  70%  қазақтар-мұғалім,  дәрігер, 
заңгер,  экономист  жэне  басқа  да  мамандықтарға  икемдіктерін 
көрсетеді.  Ал,  қазақтар  орыстардың-дэрігер,  шаруа,  артист,  тігінші 
т.с.с.  икемдіктерін  көрсеткен.  Сөйтіп, олардың бір-бірінің мамандыққа 
қабілетін  дұрыс  багалауы  мен  оларды  казақтардың  багалауы  80%-ке 
сэйкес  деп,  көбіне  жер,  ауыл  шаруашыпығымен  айналысуды 
калайтындығын көрсеткен.
Орыс 
жэне 
казак 
этносының 
карым-қатынас 
жансақ 
нанымдарының  іс-эрекетте,  карым-қатынасында  атқаратын  этностық 
рөлін  көрсететін  этнос  өкілдерінің  құндылықтарды  каншалыкты 
білетіндігін анықтадық.
Төмендегі диаграммадан  орыс жэне  казак этностарының  қарым- 
қатынасында  этностық  жансақ-нанымдардың  адам  іс-әрекетінде 
атқаратын 
рөлі, 
олардың  бірін-бірі 
қаншалықты 
білетіндігіне 
байланысты 
дей 
аламыз. 
(Мұндағы:с-д 
-салт-дәстүр; 
қон.- 
конақжайлық;  кэс.-кэсіби).
□  орыстар қаз.
Жайлы 
■  қазақтар орыс. 
Жайлы
10 С урет -  О ры стар  мен  к азак т ар д ы н  бір-бірінін ұ л т т ы к  к ұ н д ы л ы к тар ы н  
білуі ж ай л ы   найда  бо.іатын ж ан сак  наны м дар денгейінін  кврсеткіш гері
Пилотаждық  зертгеуді  корыта  келе,  екі  этнос  өкідцері  бірін-бірі 
адекватты  кабылдайды.  Қазактар  орыс ұлтының ерекшеліктерімен  салт- 
дэстұрін,  тілін  жаксы  меңгерген.  Бұлар  орыс  халқымен  бірігіп  өмір 
сүруге  бейімделген.  Себебі  бұлардың  бэрі  уақыт  қажетгілігіне  сай 
калыптаскан.  Орыс  үлтының окушыпары  казак халкының сапт-дәстүрін,
193

ұлттык ерекшеліктері  жайлы жалпы  маглұматтары бар. Келешекте казак 
тілін  кажеттіліктерге байланысты тез  меңгеріп  кететіндігіне сенеміз.  Екі 
ұлт  өкілдерінің  бір-біріне  деген  жагымды  багыты  келешекте  ұлкен 
жагымсыз 
жансак 
нанымдарды 
толыгымен 
езгертуіне 
күмән
келтірмейді.  Орыс  жэне  казақ этносының  карым-катынасында этностык 
жансак-нанымдардьщ  іс-эрекетге  аткаратын  ролін  аныктау  үшін  этнос 
өкілдерінің  бірін-бірі  каншалыкты  білетіндігін  ангару  қажет.  Осыган 
орай  окушылардың  жаңсак  нанымдарының  өзгеруі,  олардың  біріккен 
танымдық  іс-эрекетіне  байланысты  деп  тұжырым  жасаймыз.  Негізгі 
зерттеу бірнеше сатыдан тұрды.
Зерттеуіміздің 
алгашқы 
сатысы 
ұлттык 
тұпганың
багыттылығын, 
құндылық 
ерекшеліктерін, 
қажеттіліктер 
мен 
түрткілерінің,  жансак  нанымдардың  ұлтгық  сана-сезімнің  компоненті 
екендігін анықтауга мүмкіндік береді.
Зерттеудің  методологиялық  негізі 
жеке  адам  дамуының
үйлесімді  жэне жан-жақты  қалыптасу  процесіндегі тұтастыгы туралы, 
этностық  психологиядагы  бір этностың  екінші  этнос  өкіліне тигізетін 
эсері  туралы  ең  негізгі  тарихи-элеуметтік  жагдайлар  эсер  ететін 
этномэдени құндылықтарды аныктауга багытталган.
Негізгі  багыт  -  этносаралық  қарым-қатынастагы  этностық 
жансақ нанымның психологиялык негізін  аныктау; екіншіден этностар 
қатынасында багыт мәселесінің орнын анықтау; үшіншіден, танымдық 
іс-эрекеттегі 
этностық 
ерекшеліктерді 
білу 
деңгейінің 
этнос 
өкілдерінің  оқу  процесінде  жансак  нанымдардың  езгеру  механизмі 
болатындыгын зерттеуге арналды.
Зерттеу  барысында  этносаралық  қарым-катынастагы  этностық 
жансақ  нанымдардың  психологиялық  негізін,  багыт  мэселесінің 
этностар  арасында  анықталуын,  танымдық  іс-эрекетте  жансақ 
нанымдардың  өзгеріске  ұшырайтындыгын  көрсете  отырып,  ұлттық 
құндылықтардың  этностық  жансақ  наным  қалыптасуына  әсер  ететін 
факторлары мен механизмдерін белгіледік.
Бұл  жұмыс  біріккен  іс-эрекетте  көрінетін  этностық  жансақ 
нанымның  кұндылық  багдардың  өзгеру  ерекшеліктерін  анықтау 
мақсатына  багытталып,  құндылық  багдарлар  жүйесін  зерттеуге 
арналды.  М.Рокичтің  «Құндылық  бағдар»  әдістемесі  мен  американ 
психологы  Дж.Тау-сендтің  А.Г.  Почебут  бейімдеген  «Мэдени 
кұндылықгарға  бағдарлану»  тестін  колдандық.  Бұл  тұлғалық  тест 
емес,  қандай  да  бір  мәдениеттің  құрылуы  мен  калыптасуының  негізгі 
тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді[222,236].
Негізгі  зертгеу  нэтижесі  келесі  түрде  байкалады.  1,2  кестеде 
құндылықтардың  бір  топ  иерархиясы  берілген,  олар  ең  төменгі
194

көрсеткіш  бойынша  орналасады.  Орта  арифметикалык  көрсеткіш 
есептелінеді,  осыған  орай  нэтижелері  беріледі.  Манн-Уитни  критерий 
бойынша есептелінеді.
Манн-Уитни формуласы  Іі =/пхп/+ пх/п+1/2-Т 
Т- ең жоғарғы ранғ нэтижесі 
П ,п - құндылыктар саны 
иі эмп =/18*18/+18*19/2-343=152 
Іі эмп=152/Р=0,005//терм/ 
эмп=151/Р=0,005/инст/
Нэтижелерді 
талдауда 
мектеп 
оқушыларының 
зерттеу 
нэтижелерін  топтастырып  қарастырамыз,  себебі  олардың  арасында 
айырмашылық 
байқалмайды. 
Екі 
мектеп 
оқушылары 
өзінің 
кұндылықтар  тобындағы  яғни  денсаулық,  материалдық  қамтамасыз 
етілген  өмір  кұндылыктарын  бірінші  орынға  қояды;  қазақ  мектеп 
оқушылары  -  90%,  орыс  мектебі  -  80%.  Сонымен  қатар  «өзінің 
құндылықтары» 
тобындағы 
көңіл-көтеру, 
өмірлік 
акыл 
құндылықтарын соңғы қатарга орналастырады.
Екінші  топ  карым-қатынас  кұндылықтары  тобына  кіретін 
махаббат,  бақытгы  жанұялык  өмір,  сенімді  достардың  болуы 
кұндылыктары,  алдыңғы  аталып  кеткен  денсаулық  құндылығынан 
кейін  қатар  орналасады.  Одан  кейін  «қоғамдық  кұндьшықтар»,  яғни 
белсенді  іс-эрекет,  қызыктыратын  жұмыс  құндылыктары  үшінші 
катарда орналасады.
Соңғы 
қатарда 
«өзін-өзі 
дамыту» 
қүндылықтарын 
орналастырады,  бұған  даму,  шығармашылық,  таным,  табиғат  эсемдігі 
жэне өнер  құндылықтары кіреді.
Терминальды  құндылықтар апдыңгы айтьшган түрде орналасты. 
Терминальды  құндылық  дегеніміз-жекелеген  өмір  сүрудің  қандай  да 
бір  ақырғы  максаты  оган  үмтьшуға  түрады  деген  сенім.  Осыган  орай 
нэтижелерді 
талдау 
негізінде, 
бірінші 
орындарға 
«өзінің 
құндылықтарын»,  карым-катынас  кұндьшыктарын  қойды,  ал  жеке 
адам  дамуына  ең  қажет  өз  -өзін дамыту  құндылыктары  соңғы  орында 
орналасады.
Инструментальды  құндылыктар  -  жеке  адамның  қандай  да  бір 
эрекет  бейнесі  немесе  касиеті  қандай  болып  табылу  керектігі.  Қазақ 
мектебіндегі  окушьшар  үшін  бірінші  орында  «ұлттық  құндылық», 
құрамына  кіретіні  -  адалдық.  Жеке  адамаралық  қарым-катынас 
қүндылығы 
ішінен 
тэрбиелік, 
ақжарқындылық 
қүндылыктары 
аддыңғы  орында  орналаскан.  Соңғы  катарда  өзгелерді  кабылдау 
қүндылықтары  орналасқан,  олар  өзгелердің  кемшілігімен  келіспеу 
жэне бүл  құндылықтар орыс мектебінің оқушыларында соңғы  қатарда
195

орналаскан.  Ал  алдыңгы  қатарда тәуелсіздік, жеке  адамаралық қарым- 
қатынас  құндылыгы,  тәрбие  және  ұкыптылык  орнапасқан.  Екі  мектеп 
оқушылары 
білімділік, 
жауапкершілік, 
орындаушылық 
құндылыктарын  тізімдер  ортасында  орналастырган.  Сонымен,  казак 
мектебі  оқушылары  үшін  ен  маңызды  адалдық  пен  тәрбиелік.  Орыс 
мектебі  окушылары  үшін  тэуелсіздік  пен  тәрбиелік  кұндылықтары 
негізгі орын апады.
Манн-Уитни  критерийі  бойынша  иэмп=152  /Р=0,005/.  Бұл 
нәтижеден  орыс  жэне  қазақ  мектептері  арасында  статикалык  түрде 
айырмашылықтар байқалмайды.
Осыған  орай  негізгі  болжам  растапды,  ягни  қүндылық  бағдар 
ұлттық  ерекшеліктеріне  байланысты 
қалыптасады. 
Бірақ  оқу 
процесінде  этностық  жансақ  наным  жэне  қүндылық  багдар  өзгеріске 
ұшырайды,  ол  оқушылардың  танымдық  іс-эрекетінің  өзгеруімен 
сэйкес  келеді.  Сондықтан  біріккен  оқу  іс-эрекетінде  теріс  жансақ 
нанымдар жоққа шыгып,  өзгерістерге ұшырасады деуге болады.
Біздің 
зертгеулеріміз 
адамдардың 
тұрмыс-тіршілігіне 
байланысты  қалыптасатын  этностық  жаңсақ  нанымдардың  пайда 
болуын  анықтауга  арналган  жобалық-ассоциативтік  эдіс  нәтижесі  де 
осы  тұжырымды  дәлелдеуге  мүмкіндік  береді.  Мэселен,  эдістемедегі 
қазақ  азаматының  «жігіттік»  белгісін  көрсететін  «қамшы,  бэкі»  мен 
қазіргі  кездегі  «мерседестің  кілтін»  байланыстырады.  Бұдан  біз 
талгамның коғам  сарынына қарай өзгеретінін аңгарамыз.
Тест нұсқауы  бойынша,  зерттелуші  өзінің  элеуметтік  ортасында 
(отбасында,  мектебінде,  діни  багытгарда)  меңгергендігін  көрсетеді. 
Әрбір  сұрақта  өз  халкының  мәдени  бағдарлануын  аныктайтын 
көзқарасты  көрсетеді.  Егер  де  берілген  кұндылық  тапғамдары  қазіргі 
кездегі  үйреншікті  талғамдарынан  өзгеше  болса,  оны  қолданбайды 
А.Г.  Почебут [79].
Тест  бойынша  мэдениеттің  үш  типі  анықталады.  Бірінші  тип 
дәстүрлі  мәдениет  (ДМ),  адамдардың  тарихка  қызығушылығымен, 
дэстүрлерді  ұстануымен,  өткенге,  бұрынғыға  бағдар  жасауымен 
анықтапады. 
Бұл 
мэдениет 
адамдары 
табиғатгы 
болмыстың 
шешілмейтін  құпиясы  деп  қабылдайды.  Адам  қоршаған  элеуметтік 
ортасына  тәуелдікте  карастырылады,  отбасылык  байланыстарга, 
туыскандық  рольдік  қатынастардың  дэстүрлілігіне,  діни  бағдарларга 
кеп 
көңіл 
бөлінеді. 
Мұнда 
адамның 
ішкі 
бостандығы 
қарастырылмайды.  Шешімді ұжыммен  бірге  қабылдайды,  ал  нэтижесі 
жасы  үлкен  адамдарга  байланысты.  Адамның  жүмысқа  деген 
шығармашылык  қатынасы  мен  жетістігі  бірден  емес,  біраз  уақыт 
өткен соң марапатталады.
196

Екінші  тип  -  казіргі  заманғы  мәдениет  (ҚЗМ)  -  адамдардың 
қазіргі  болып  жатқан  жагдайларға  бағдар  жасауымен  анықталады. 
Адамдар  табиғатпен  үйлесімді  емір  сүруге  тырысады,  экологиялық 
сүрақтармен  айналысады.  Бүл  мәдениеттің  қүндылықтары  адамға, 
оның  қүқықтарына,  қабілетгерінің  дамуына,  өзін-өзі  пайдалану  мен 
езектендіруге  орталыктандырылган.  Адамдар  арасындағы  қатынас 
элеуметтік  жүйедегі  рольдер  мен  статустарға  байланысты.  Достық 
қатынастар 
бір-бірлеріне 
деген 
сеніммен 
анықталады. 
Жеке 
адамаралық  қатынаста  адамдар  элеуметтік  дистанцияны  үстануға 
тырысады.  Индивидуалды  шешім  қабылдауда,  ортақ  қажеттіліктерді 
қанагаттандыру, 
болашакка 
мақсаттар 
күру 
негізінде  топпен, 
отбасымен  жэне  еңбек  үжымымен  акылдасу  арқылы  жүзеге 
асырылады.  Адам  іс-эрекетінің  нэтижесіне  материалдық  емес, 
моральдық (атақ, даңқ, т.б.) марапаттау күтеді.
Үшінші 
тип 
- 
динамикалы 
дамушы 
мәдениет 
(ДЦМ) 
адамдардың  тез  арада  нәтижеге  жетуге  деген  үмтылысымен, 
болашаққа  бағдарымен 
анықталады. 
Адамдар 
қыска  мерзімге 
жоспарлар  кұрып,  тез  арада  оны  жүзеге  асыруға  тырысады.  «Уакыт  - 
бұл  ақша»  деп  есептейді.  Табиғат  адамға  бағыну  керек,  оның  бүкіл 
заңдылықтары  мен  құпиялары  ашылу  керек,  адам  табигатгы  басқару 
керек  деп  есептелінеді.  Шешім  кабьшдау  дербес  түрде  жүреді. 
Индивидуалды  қызығушылыктар  мен  кұндылыктар  негізге  апынады. 
Негізгі  құндылык  ретінде  коғамның  эрбір  мүшесінің  дамуына 
мүмкіндік  беру  болып  табылады.  Адам  аткарган  іс-эрекетіне 
материалдық марапаттау күтеді.
Тестің  математикалық  өңдеуі  Манн-Уинтидің  коэффицеті 
бойынша  есептеліп,  дэстүрлі,  қазіргі  замангы  және  динамикалы 
дамушы  мэдениет  типтерінің  оқушылар  мен  ересектердің  арасында 
айырмашылықтар бар екендігін  көрсетті:
(Д М )и = 1 1 ,5   (р  <0,01)
(ҚЗМ)  V  =  78  (р  =0,01);  (ДДМ)  Ц  =  26  (р  2   0,01)  -   бұл 
көрсеткіштер  айырмашылыктардың  дэлелділігін  көрсетеді.  Ендеше, 
мэдени  қүндылықтардың  багалануында  мәдениет типі  оқушылар  мен 
ересектер бойынша үш түрлі  көрсеткіш берді.
Осы  жерде  адамдардың  өмірдегі  субъектілік  қасиеті 
нақгылы  байқалады.  Жоғарыда  көрсетілген  үлтгық  құндылықтардын 
бір ұрпактан  екінші  ұрпаққа таралуы олардың субъектілігін  көрсетеді, 
карым-қатынас  барысында  субъект-объект-субъект  болып,  өздерінің 
мағыналық кұрылымдарының жалпы қорын құрайды.
Бұл  тест  бойынша,  50%  оқушы  «қазіргі  заманғы  мэдениет» 
типін  көрсеткен,  ягни  адамдардың  казіргі  кезде  болып  жатқан
197

жагдайларға  багдар  жасауымен  аныкталады.  Оларды  экологиялық 
сұрақтар 
қызықгырады, 
табигатпен 
гармонияда 
өмір 
сүруге 
тырысады.  Бұл  мәдениеттің  құндылыктары  тікелей  адамга,  оның 
құқықтарына,  қабілеттіліктерінің  дамуына  жэне  езін  -  өзі  өзектендіру 
мен  жетілдіруге  орталықтандырылган.  Оқушылардың  тұлгааралық 
қатынастары  әлеуметтік  жүйедегі  адамның  статусы  мен  апатын 
ролімен  анықталады.  Сонымен  қатар,  достық  қатынастары  тереңдігі 
мен 
бір-бірлеріне 
шын 
берілгендігі 
арқылы 
көрінеді. 
Жеке 
адамаралық 
қатынаста 
оқушылардың 
элеуметтік 
дистанцияны 
ұстайтьтдықтары  байқалады.  Индивидуалды  шешім  қабылдау  ортақ 
қажеттіліктерді  қанагаттандыру,  болашаққа  мақсаттар  құру  негізінде, 
топпен,  отбасымен  жэне  еңбек  ұжымымен  ақылдасу  арқылы  жүзеге 
асырылады.  Олар  атқарган  іс-әрекеттің  нэтижесіне  материалды  емес, 
моральдық марапаттау (даңқ, жетістік) алуга тырысады.
Ал, 42%-ы «динамикалы дамушы мәдениет» типін таңдаган. Бұл 
мэдениет  типі  адамдардың  болашаққа  багдар  жасауымен  жэне  тез 
уақыт  аралыгында  мэнді  нэтижелерге  жетуге  тырысатындықтарымен 
анықталады.  Адамдар  қыска  уақыт  аралығына  жоспарлар  жасап,  тез 
арада  жетістікке  ұмтылады.Бұл  мэдениет  адамдары  үшін  «уақыт  - 
ақша».  Бұл  оларда  қазіргі  кезде  технологияның  тез  дамуымен, 
болашаққа  жоспарлар  кұруымен  байланысты.  Табигаттың  барлық 
заңдылыктары  бекітіліп, 
құпиялары  ашылуы 
керек. 
Адамның 
индивидуалды  құндылықтары  мен  қызығушылықтары  шектелмейді. 
Шешім  қабылдау  дербес  түрде  жүреді.  Бұл  окушыларда  осы  жас 
аралығында  мамандық  таңдау,  жаңа  өмір  табалдырығына  бет  бұруда 
әркімнің  шешімді  өзі  қабылдауымен  байланысты.  Қарым-қатынаста 
барлық  адамдар  ролі  бойынша  тең  деп  есептелінеді.  Әлеуметте 
кабылданған  басты  құндылық  ретінде,  қоғамның  эрбір  мүшесінің 
дамуына мүмкіндік жасау болып табылады.
Қоғамдағы  бақылаудың  негізін  мораль  емес,  материалдық 
марапаттау құрайды.  Бұл  мэдениет адамдарының барлық зейіні,  көңілі
-  жұмыста,  істе,  оқуда.  Бұл  оларда  оку  процесімен  тікелей 
байланысты. 
Іс-әрекеттің 
жетістігі 
ең 
басты 
материалдык 
марапаттаумен  байланысты  болу  керек.  Олардың  мәдениетгің  бұп 
типін  тандауы  қазіргі  нарықгық  уақытга  үлкен  жетістіктерге  жетуге 
ұмтылумен,  жаңа  технологиялардың  карқынды  дамуымен,  сонымен 
қатар  оқушылардың жас  ерекшеліктеріне сай  жаңа  кезеңге  өтуімен де 
гікелей  байланысты.  Тек  3%-ы  «дәстүрлі  мэдениет»  типін  тандаған. 
Бұп 
мәдениет 
типі 
адамдардың 
тарихқа 
қызығушьшығымен, 
дәстүрлерді  ұстап,  бұрынғыға бағдар  жасауымен  анықталады.  Отбасы 
байланыстарына, 
дәстүрлі 
туысқандық 
қатынастарға, 
діни
198

көзқарастарга  көп  көңіл  бөлінеді.  Мэдениеттің  бұл  типі  бойынша 
көрсеткіштің төмен  болуы,  оқушылардың  казіргі  заман  талабына  сай, 
индивидуады 
көзкарастарды 
ұстаиуларымен 
жэне 
де 
жас 
ерекшеліктеріне  сай  болашакка  бағдар  жасауларымен  байланысты 
болуы мүмкін.
Окушылардың  «қазіргі  заманғы  мэдениет»  пен  «динамикалы 
дамушы  мэдениет»  типін  көрсетулерін  жеке  адамаралық  қарым- 
қатынаста 
элеуметгік 
дистанцияны 
ұстайтындығымен, 
жас 
ерекшеліктеріне 
байланысты 
болашаққа  жоспарлар, 
мақсаттар 
құруларымен  байланысты.  Сонымен  қатар  кейінгі  он  жылда  алған 
білімдеріне  сәйкес,  технологияның  тез  дамуымен, 
болашаққа 
жоспарлардың  тез  орындалуына  үмтылатындықгарымен  түсіндіруге 
болады.
Ал  дэстүрлі  мәдениет  типінің  төмен  керсеткіші  танымдық  іс- 
әрекет  барысында  өз  үлты  туралы  мағлүматгы  аз  алғандығымен 
байланысты.Бұл  көрсеткішті  11-суреттегі блгіленулерден  көреміз.
□  оқушылар 
■ өрөсекгвр
11  С урет  -О к у и іы л а р   мен  ерееектердін әлеуметтену процесінде іиэденн 
к ү н д ы л ы к тар га багдарлану  көрсеткінггері
Мәдени-құндылықтарға  бағдарлану  тестін  ересек  адамдар 
арасында жүргізу  барысында  үш  мәдениет типі  аныкталды.  62%  адам 
«дәстүрлі  мәдениет»  типін  таңдаған.  Бұл  мэдениет  типі  адамдардың 
дәстүрлерді  ұстанып,  бұрынғыға  бағдар  жасауымен  анықталады.  Бұл 
мэдениет 
адамдары 
табиғатты 
болмыстың 
мэңғі 
құпиясы, 
шешілмейтін  жұмбағы  ретінде  қабылдайды.  Адам  жақын  әлеуметтік 
ортасымен  байланыста  қарастырылуы,  ересек  адамдардың  жас 
ерекшеліктеріне сай, отбасылық жағдайларына байланысты.
Отбасылық  байланыстарға,  дәстүрлі  туысқандық,  рольдік 
қатынастарға, діни  көзқарастарға көп көңіл бөлінеді.  Біз  алып отырған 
ересек  адамдардың  барлығының  отбасы  бар  болғандықтан  жэне  де
50
%
46
%
40
%
35
%
30
%
25
%
20
%
15
%
10
%
5
%
0
%
199

әрбір  туысқанның  алатын  орны,  ролі  бөлек  болуына  байланысты  бұл 
мәдениет  типі  тандалып  отыр.  Шешім  қабылдау  және  оның  нәтижесі 
жасы  ұлкен  адамдарга  байланысты.  Бұл  ұрпақтан  ұрпакка  жалғасып 
келе  жатқан  ұлкенді  сыйлау,  құрмет  керсету  секілді  моральдық 
ерекшеліктердің  айғағы.  Сонымен  қатар  бұл  мәдениет  типінің 
тандалуы,  үлкен  адамдардың  отбасында  халықтың  салт-дәстүрлерін, 
өз  халқының  тарихымен  таныстыру,  ұлттық  мәдениетін,  тілін,  дінін, 
бір  сөзбен  айтқанда ұлттык ерекшеліктерді  болашақ ұрпақтың бойына 
дарьпу мақсатында болып табылады.
Ересек  адамдардың  32%-ы  «қазіргі  замангы  мэдениет»  типін 
тандаган.  Бұл  мәдениет  типі  адамдардын  казір  болып  жаткан 
жағдайларға  бағдар  жасауымен  аныкталады.  Адамдар  табиғатпен 
гармонияда  өмір  сүруге  тырысады,  экологиялық  сұрақтармен 
айналыса  бастайды.  Бұл  мәдениетгің  құндьшықтары  тікелей  адамға, 
оның  қүндылыктарына,  қабілеттіліктерінің  дамуына  және  өзін-өзі 
өзектендіру  мен  жетілдіруге  орталықгандырылған. 
Бұл  ересек 
адамдардың  ересектік  шағында  еңбек  әрекетімен  айналысып  өз 
қабілеттіліктерін, 
мүмкіндіктерін 
дамыта 
отырып, 
өзін-өзі 
өзектендірумен  байланысты.  Адамдар арасындагы  қатынас әлеуметгік 
жүйедегі  алатын  орны  мен  статусына  байланысты.  Адамдардың 
жүріс-тұрысы 
ережелер, 
этикалық 
нормалар, 
мораль 
аркылы 
ретгеледі.  Бұл  ересек  адамдардың  жұмыста  қандай  да  бір  ережелерді 
ұстануымен,  отбасында  балаға  этикалык,  моральдық  тэрбие  беру 
ерекшеліктерімен  байланысты.  Индивидуалды  шешім  қабьшдау  ортақ 
қажетгіліктерді  қанағаттандыру,  болашаққа  мақсаттар  құру  негізінде, 
топпен,  отбасымен жэне де еңбек ұжымымен  ақьшдасу арқылы жүзеге 
асырылады.  Адам  аткарған  іс-эрекетінің  нәтижесіне  моральдық 
марапаттау  күтеді.
Ересек  адамдардың  6%-ы  «динамикалы  дамушы  мэдениет» 
типін  таңдаған.  Бұл  мэдениет  типі  адамдардың  болашаққа  бағдар 
жасауымен,  тез  уақыт  аралығында  жетістікке  жетуге  бағдарлануымен 
анықталады.  Адамдар  жоспарларына  қысқа уакыт аралыгында жетуге 
тырысады.  Адамның  басты  міндеті  табиғатты  басқару  болып 
табылады.  Шешім  қабылдау  дербес  түрде  жүреді.  Қарым-қатынаста 
барлық  адамдардың  ролі  бойынша  тең  деп  есептелінеді.  Ал  ересек 
адамдарда  үлкенді  сыйлау,  құрмет  көрсету,  айтқанын  орындау  басым 
болып 
келетіндіктен, 
көрсеткіш 
төмен 
дэрежеде. 
Әлеуметте 
қабьшданған  басты  құндылық  ретінде,  коғамның  эрбір  мүшесінің 
дамуына  мүмкіндік  жасау  болып  табылады.  Қоғамдағы  бақылаудың 
негізін  мораль  емес,  материалдық  марапаттау  кұрайды.  Ал  ересек
2 0 0

адамдар  казіргі  замангы  мәдениет  бойынша  ең  басты  моральдық 
ерекшеліктерге квңіл бөледі.
Ал  ересек  адамдарда  «дэстүрлі  мәдениет»  типі  мен  «қазіргі 
замангы  мәдениет»  типін  таңдауларын  жас  ерекшеліктеріне  сай, 
отбасылық жағдайларына байланысты деп  айтуға болады.  Отбасылық 
қатынастарға 
байланысты 
халықтың 
салт-дэстүрлерін, 
үлттык 
ерекшеліктерін болашак ұрпақка таратуымен байланыстыруғатиіспіз.
Қорыта  келе,  мәдениет  типін  окушылар  мен  ересек  адамдарда 
анықтауда 
ересектерді 
динамикапы 
дәстүрлі 
мәдениеттің 
қызықгырмайтындығын,  керісінше,  үлғайған  сайьш  үлттық  дэстүрлі 
мэдениетке талпынысының жоғарылайтынын көреміз.
Ендеше,  үлттық  күндылықтар  түлғаның  субъект  ретіндегі 
элеуметтік  белсенділігін  қалыптастырады.  Яғни,  үлттык  түлға  өз 
бойында  үлттық  түлғалық  қызметтерді  меңгере  отырып  этностық 
элеуметтену процесінен өтеді.
Зертгеуіміздің  екінші  сатысы  этносаралық  қарым-қатынаста 
этностардың 
өздерінің 
ішкі 
бағытына 
байланысты 
жансақ 
нанымдардың 
танымдык 
іс-эрекет 
барысында 
өзгерістерге 
үшырайтындығын 
нақтылауға 
арналып, 
Ивановтың 
үлттық 
таптаурынга арналған жобалау әдістемесі қолданылды. Жобапау сурет 
сыналушының  бейнелі  ойлауына  бағытталған,  сонымен  қатар 
бейнелік эмоционалды катынасты көрсетеді.
Соның  негізінде  10  мағыналы  топ  қүрылды.  Әр  стимулды 
объект бойынша  жэне  мағыналы  топтың толық  бейнесі  есептелді.  Әр 
стимулды  объект  бойынша  орыстар  мен  казактардың  сандық 
көрсеткіштері  жеке  саналды  Зерттеу  нэтижелерін  талдауда  төрт 
оқушы  зерттеуге  қатысудан  бас  тартты.  Көпшілік  сыналушылар 
стимулды  обьектіге  сэйкес  накты  бейнелеп  көрсетті.  Абстракты  сурет 
бір  сыналушыда  ғана  байкалды.  Бүнда  орыстарды  жабық  есікпен, 
қазақтарды ашық есікпен теңейді.
Иванов  эдебиетгерді талдай отырып этностарды  келесі  сипатпен 
сипаттады:  1)  өмірлік  іс-әрекетінің түрмыстық ерекшеліктері;  2)  салт, 
дәстүр,  бос  уақытты  өткізу;  3)  экономикалық  өмір;  4)  саяси  өмір;  5) 
этностың табиғи өмір сүру ортасы;  6) белгілі  этностың жеке  индивиді. 
Үлттық бейне  қазақ мектебінің 30  оқушысында адам  бейнесімен жэне 
сыртқы  бейненің  көрінісімен  көрсетіледі.  Қыз  балалар  суреттерінде 
эйел  мен  ер  адамдарды  қатар  салған.  Орыс  мектебінің  120  оқушысы 
адам бейнесін оқушы үлттық мәдени символдармен бейнелеген.
Жоғарыда  қарастырылған  мэселелерді  ескере  отырып,  мақал- 
мэтелдер  этностық  жаңсақ  нанымдардың  пайда  болу  генезисі  екенін 
анықтау  үшін  алдымен  адамдардың  жалпы  қүндылық  бағдарын  жэне
201

ұлттық  сана-сезімінің  калыптасуына  қаншалықты  әсер  ететіндігін 
анықтауға 
мүмкіндік 
берген 
зерттеу 
нәтижелеріне 
тоқталайықНегативті  символ  ретінде  орыстар  -  өркөкірек,  өзімшіл, 
мейірімсіз,  қазақтар  -  көре  алмаушылык,  аңқаулық,  мәдениетсіз  деп 
көрсетілді,  бүл  жэйлі  қысқаша  түсінік  жазып  көрсетеді.  Сонымен 
қатар орыстарды  ішімдікпен байланыстырады.
Мағыналық  топтарды  талдау  этнос  жайлы  индивидуалды  сана 
деңгейінен,  ядролық  және  перифериялық  қүраушылардан  қүралды. 
Бір  жағынан,  калыптасқан  дэстүрлі  түрмыстық  этностық  өмірлік  іс- 
эрекеттерінен  қүрылды.  Ол  этностык  табиғи  жагдайына  үлттық 
тағамдармен, 
киім-киісімен, 
күнделікті 
өмірмен 
аныкталады. 
Этностық тіршілік  етуі  жэйлі,  сол  үлттық топпен  бірігіп  өмір  сүруіне 
байланысты  құрылады.  Бүндай  ақпарат  үлтгық  образдың  ядролық 
күраушысы 
деп 
санапады.Оладагы 
айырмашылықты 
төмендегі 
диаграммадан  көреміз.
мед.сим 
түр.

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: