Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

тереңдігін 
көрсететін 
астарлы 
сөздер 
шеберлігіне 
үйретеді.| 
Ойындарда  кимылдар  белсенді  түрде  корінеді.  Мүнда  балалар 
жүгіреді, секіреді. Бүл ойындар өте кызыкты өтеді.
«¥шты-үшты»  ойыны  тез  ойлауға,  жылдамдыкка,  талдай  алуға 
топпен  жүмыс  істеуге  багытталған.  Бүл  ойын  ергіту  ойындары| 
қатарына  кіреді.  Соңынан  кеп  қателескен  баланы  жазалайды.  Жаза 
ретінде өлең айту, би билеу, жүмбак жасыруды талап етеді.
«Ак  серек-  көк  серек»  ойыны  белгілі  жігерлілік  сапаларыңі 
қалыптастыратын  жаңсақ  нанымдар  -  мықтылыққа,  жылдамдыкқа,! 
денені  шынықтыруға  арналған  ойын.  Бүл  ойын  арқылы  топтағыі 
лидерді, топқа кірмейтін балаларды анықтауға болады.
«Соқыр  теке»  ойыны  түйсінуге,  коршаган  ортаны  сезінугеі 
бағытталған.  Көздің  қараңгыға  бейімделу  арта  түседі.  Балалар  бүлі 
ойынды  өте  қызыға  ойнайды.  Бүл  ойынды  кен  алаңда  ойнау  кажет. [ 
«Арқан  тарту»  қимылға,  күштілікке,  ептілікке  бағытгалган  ойын.  Бүл I 
ойын барысында түтас топты екіге бөліп тастаймыз жэне осы топгарғаі 
бір-бір  басшыларын  сайлаймыз.  Ол  басшылар  өз  тарапынан 
топтарындағы  балаларды  басқарады.  Жеңілген  топқа  жаза  беріледі.| 
Өте қызықты өтетін және дене шынықтыруға бағытталған ойын.
«Асық» 
ойындары 
мергеңдікке, 
қимылға, 
көздей 
алуғаі 
багьггталған  ойын.  Бүл  ойынды  ойнамас  бүрын  асыктың  өзін  жақсы  | 
біліп  алу  кажет.  Асықгар  салмақтарына  қарай  топай,  сақа  болып 
бөлінеді.  Асықгың  түсуіне  байланысты  өзінің  белгілі  атаулары  бар: 
алшы, бүк,  шік, тәйке.  Бүл ойынды үлдар да,  қыздар да ойнауға болады. 
Ойынның мақсаты асықты үту. Асық ойынының түрлері өте көп.
Дэстүрлі  ойындар  қатарына  «Мысық  пен  тышқан»,  «Теңіз 
толқиды» ойындары жатады.
«Мысык  пен  тышкан»  ойыны  қимылдық  ойындар  катарына 
жатады.  Мүнда  шапшандық,  қулықты  асыра  білу,  тактиканы  қолдана 
білу  қажет.  Сонымен  қатар,  топты  өте  жақсы  сезіне  білу  керек  жэне 
топ ез мүшелерін де жақсы сезіне білуі керек.
Осы  қалыптастырушы  экспериментгі  жүргізу  барысьшда  біз 
мынадай  қиындықгарға  кездестік:  балалар  кейбір  қазақ  сөздерін  түсіне 
апмайды жэне топта орыс тілінде де сөйлейтін балалар да болды.
Біз 
осы 
қапыптастырушы 
эксперименттің 
нәтижелерш 
экспертгік  бағалау  әдісімен  жэне  бақылау  эдісі  арқылы  бағаладық. 
Экспертгік  бағалау  эдісіне  эксперттер  ретінде  балалардың  ата-анасы, 
сол  топтың  жетекшілері  қатысты.  Сарапшылар  тобының  бүл 
адамдардан  қүрылуы  ата-ана  мен  балалар,  ата-ана  мен  тәрбиешілер 
арасындағы 
түсінушілікті, 
сыйпастықты, 
балаға 
әсер 
етудегі 
үйлесімділік пен сәйкестілікті,  мэмілеге келушілікті  калыптастыратын
250

жансак нанымдарды тудырады.  Эксперттерге он  бес сұрақтан тұратын 
сұракнама берілді  [Қосымша К].
Сұракнамаға  жауап  беру  алдында  эксперттерге  инструкция 
о к ы л д ы , 
яғни  «сіз  осы  сұракнамаға  жауап  беру  барысында 
объекгивтік тұрде жауап беруіңізді өтінеміз» делінген.
Сұракнамаға эксперттер бағдарламаны өткізбей тұрып жауап берді 
жэне  багдарламаны  еткізіп  болған  соң  тағы  да  бір  рет  жауап  алдық. 
Бакылау әдісі де жұмыстың басынан бастап соңына дейін журді.
Сұрақнама  он  бес  критерийден  тұрды.  Әрбір  критерийді 
елшеудің  бес  варианты  болды.  Критерийлерді  тандау  осы  жастағы 
балалардың  мотивтері,  қажетгіліктері  мен  қызығушылықтарын  ескере 
отырып,  құрылды.  Әдіснамалық  негіз  ретінде  көптеген  ғалымдардың 
теориялары  алынды.  Мысалы,  Австрия  психологы  К.  Бюллердің 
«Жұмсалмай  қалған қуат» теориясы баланың не себептен ойнайтынын 
толык  дэлелдей  алмайды  деп,  ойыннын  себебін  рахаттанумен 
байланыстырады.  Себебі  бала  ойыны  сол  кезде  мэз  болуымен, 
рахаттануымен  ұштастырылмаса,  екінші  рет  ол  ойынды  ойнағысы 
келмес  еді  [259,15].  Ол  ойынды  функционалдык  қанағатгануды  апу 
үшін  жасалатын  іс-эрекет  деген.  Осы  теорияға  байланысты  біз 
өзіміздің  сүрақнамамыздағы  бағалау  критерийлерін  құрастырылды. 
Жоғарыда  көрсетілгендей,  біз  де  сұрақнамамызды  осы  мәселелерді 
қамтуға  тырыстық.  Эксперттік  багалау  әдісімен  қоса,  біз  бақылау 
әдісін де қолдандык.
Бақьшау  зерттеудің  тек  тиісті  объектілерге  қарауы  емес,  әдейі 
мақсат  қойып,  бапаның  тиісті  мінез-құлкын  (сөзін,  ісін)  тексеру. 
Бакылау  бір  жағдайда  «Кесінді»  ретінде  жүргізіледі.  Біз  бақылау 
эдісінің  критерийлері  ретінде  жоғарыда  көрсетілген  сұрақнаманың 
критерийлерін  үлгіге  алдык.  Бақылау  үнемі  үздіксіз  жүргізіліп 
отырды.
Бақылау  әдісін  қолдану  барысында  мынадай  шарттарды  қойып
отырдық:
1)  бақылау үзақ уақыт жургізілуіне байланысты бір фактінің өзі 
бірнеше рет қайталанып зерттелуін камтамасыз ету;
2)  зерттеліп  отырған  объектіні  айқын  белгілеу  жэне  бақылау 
максатын орындау;
3)  бақылаған  фактілерді  сол  сэтте  жазып  отыру,  зерттелушінің 
сөз  реакцияларын  стенографиялап  отыру.  Кейін  оған  мұқият  талдау 
жасау.  Басты фактілерді іріктеп алу.
Мектеп  жасында дейінгі  балалардың  ұлттык  өзіндік  санасының 
Калыптасуына этностық жаңсак  нанымдардың  негіз  болуының  жалпы 
тенденцияларына  түсініктемелерді 
зерттеу 
нэтижелерін  талдау
251

арқылы  беруге  болады.  Себебі,  зерттеулердің  екінші  кезеңі  тікелей 
өзгерістерді  анықтап,  олардьщ  пайда  болуының  тұп  төркінін 
(генезисін) анықтап, кврсетті.
Біріншіден, 
топтағы 
психологиялық 
климаттың 
ілгері 
жылжығандығын,  ягни  балалардың  бір-бірімен  тіл  табысулары 
достық,  серіктестік  қатынасқа  көтерілуінің  себебі  -  бұл  жұмыс 
барысында  біз  балапарды  жеке-жеке  карастыра  отырып,  топтық 
ойындар  арқылы  олардың  бойында  ұйымдасушылық,  бір-біріне 
бағыну,  сыйластық,  бірін-бірі  пайымдаушылық  сияқты  қасиеттерді 
қалыптастыратын жаңсақ нанымдарды тудырдық.
Осы  ойындар  негізінде  балалардың  бойындағы  эгоцентристік, 
эгоизмдік  мінез  бітістерін  қазаққа  тэн  топтық,  бір-біріне  қол  ұшың 
беру,  камқорлық,  сыйластық,  сөз  парқын  түсінушілік  сияқты  жаңсақ 
нанымдар  пайда  болуы  негізін  де  өзгеріп,  тұлғалық  багытының, 
ұлттық 
таптыурындарының 
және 
өзіндік 
санасының 
қалыптаскандығы  байқалды.  Мысалы,  осы  бір  жыл  уакыт  мерзімінің 
бастапқы  кезеңінде,  байқауымызша,  балалар  жеке-жеке  дайын 
құрастырушылык  немесе  тағы  да  басқа  ойындарды  алып,  бос 
уақытгарын  сол  ойындарды  ойнап  өткізетін.  Ал  бағдарламаны  іске 
қосқаннан  кейін  балалардың  тарапынан  топтық  ойындарды  ойнауға 
деген ұмтылыс пайда болды.
Сонымен  балалардың  рөлдік  ойындары  оларға үлкен  әсер  етеді. 
Осында  балалар 
бөлінген 
рөлді  түсіну  барысында 
көптеген 
қиындықтарға  жолықты.  Олардың  бірі-кейбір  сөздерді  түсінбеуінде. 
Оның  бірден-бір  себебі  үйіндегі  тәрбиенің  екі  тілде  берілуі.  Мүның, 
әрине  жақсы  да,  кері  де  жақтары  өте  квп.  Өйткені  балабақшадағы 
берілген  тапсырмалар  таза  қазақ  тілінде  беріліп,  ал  оны  ата-анасы 
өздері түсінбей жатса, бұны бала қалай ұғады?
Жоғарыда  айтылған  тұжырымды  біздің  өзгерістер  дэлелдейді. 
Ойткені,  адам  әрқашанда  топпен,  яғни  қоғаммен  әлеуметтік  ортамен 
тығыз  байланысты,  оны  жеке  балалардың  іс-әрекетіндегі  езгерістерді 
математикалы-статистикалық  және  сапалық  талдау  арқылы  керсетуге 
болады.
Жеке  ойындарға  көңіл  бөлсек,  балалардың  қалауы  бойынша 
сүйіп  ойнайтын  ойындарының  бірі  -   «Айтыс».  Мұнда  эр  бала 
рөлдерге болініп,  кейіпкерін білгенше ойнаугатырысады.
Айтыс  ойыны  рөлдік  ойындар  тобына  жатады.  Дж.  Селли, 
американдық психолог, рөлдік ойынның екі  ерекшелігін көрсетті.  Осы 
мектеп  жасына  дейінгі  балалардың  ойынында  біріншіден,  бала  өзін 
және коршаган заттарды  қалыптастыра отырып,  қиял әлеміне өтеді.
Екіншіден,  осы  жасаған  қиялына  үлкен  мэн  беріп,  сонда  өмір
252

с ү р ед і. 
Дж.  Селлидің  айтуы  бойынша,  осы  кезде  баланың  жагымды 
о й л а р ы , 
ягни  бапаның  ойынында  осының  әсерінен  пайда  болған  жаңа 
о зг е р іс т е р д і 
шын емірде колдана алуы көрінеді.
80%
60%
40%
20%
0
%
20 С урет - Ь а.іа  бақш асы н д агы  лэстүрлік және ү л т т ы к  ойы ндарм ен 
ж үргізілген ж үм ы стар нәтижесінен  көрінетін 
қ а т ы н а с т ы к  ж ан сак  наны м дар өзгерісі
Біздің  топтағы  балалардың  ішінде  М.  Әйгерімді  қарастыратын 
болсақ,  ойындарды  ойнауға  деген  ұмтылыс  өте  күшті,  ал  кедергі 
болатыны  казақ  тілін  шала  білуі.  Әйгерімнің  үйінде  атасы  мен  әжесі 
қазакша  сөйлейді,  ал  әкесі  мен  анасы  орыс  тілінде  үғысады. 
Әйгерімнің тілі орысша  шыққан.
Сондықтан кейбір ойындар барысында оның қазақ тілінде сөздік 
қоры  жетпей  қалатын.  Сол  сияқты  тағы  да  айта  кететін  балалар  - 
Дидар,  Әлібек,  Ақботаны  жэне  де  Сабинаны  жатқызамыз.  Кішкентай 
Сабинаның  жагдайы  өте  ерекше.  Бүл  баланын  отбасы  көп  үлтты. 
Атасы  -  қазақ,  эжесі  орыс,  ал  анасы  татар  үлтынан.  Сабинаның  әкесі, 
эжесі  жэне  анасы  казақ  тілін  білмейді.  Бір-бірімен  тек  қана  орыс 
тілінде  сөйлеседі.  Сабина  үйінде  атасымен  гана  қазақша  сөйлесуге 
мүмкіншілігі  бар.  Сабина  қазақша  еркін  түсінеді,  бірақ  көп  сөйлей 
коймайды.  Бағдарламаның барысында осы  ерекшеліктерді біз түзетуге 
тырыстық.  Нэтижесінде  осы  балалардың  сөздік  ойындарға  деген 
ұмтылысы  жоғары  болды  жэне  олар  топ  ішінде  балалармен  қазақ 
тілінде қарым-қатынас жасай  бастады.  Оның ішінде Сабинаны ерекше 
айта кетеміз.
Бағдарламаның 
барысында 
балалар 
ез 
үлтынның 
салт- 
Дәстүрімен  жэне  әдет-ғұрыптарымен  танысты.  Қазақтың  эрбір  үлттық 
ойынының  танымдық  эрі  тэрбиелік  мэні  өте  зор.  Мұнда,  мысалы, 
Үлкенді  сыйлау,  кішіге  қамқор  болу,  сөз  тыңдай  білу,  әзілдесу  деген
253

сияқты  іс-әрекеттердің жүзеге асуы  эр түрлі деңгейде втеді.
Эксперттік  багалау  эдісі  барысында  жэне  бакылау  эдісініі 
нәтижелері  бойынша  өте  жоғарғы  көрсеткіш  көрсеткен  балалардьң 
бірі  -  Ержанды  қарастыратын  болсақ,  бағдарлама  барысында  оньң 
көрсеткіштері 
керемет 
үлкен 
өзгерістерді 
керсетпеді. 
Бірак 
бағдарлама ол бала үшін кері әсерін тигізген жоқ.
Багдарлама  өтуі  барысында  Ержан  күнделікті  белсеиділігіц 
көрсете  білді.  Ал  өзгеріс  ол  бала  үшін  айқын  байқалмады  дегеніміз, 
бағалау критерийінің жоғары денгейде болуына байланысты.
Ақботаның  бағдарламаны  өткізбей  түрғандағы  эксперттік 
бағалау  эдісінің  нэтижесі  орта  деңгейде  болып,  одан  кейін  оның 
жоғарғы  деңгейге  өсуінің  бірден-бір  себебі  -  Ақбота  өзіне  үнайтың, 
қызығатын  ойындарды  тапканында  жэне  эр  топқа  бөлініп  ойнау 
барысында туған  лидерлік  касиеттері  айқындала,  шыныға  түсті  жэне 
қазақ тіліне  шорқақтау  болса да,  қазақша жақсы  сөйлеуге  үмтылысын 
танытты.
Сонымен қатар, Ақботаның ата-анасы да осы өзгерістерді бірден 
байқап,  баласының  эр  түрлі,  кызықты  сүрақтарына  жауап  айтудың 
қиындай  түскендігін  мойындады  жэне  ол  кісілер  осындай  казакша 
«санамақ»,  «жүмбақтарды»  қандай  кітагітардан  оқуға  болады  деген 
сүрақтарды жиі қоя бастады.
Айта  кететін  жайт  -  мүндай  ата-аналар,  біздің  бақылауымызша, 
аз  болмады.  Ата-аналар  үшін  туындаган  тагы  да  бір  сұрак  -  ол 
балаларының 
балабакшадан 
кейін 
мектепке 
баруға 
деген 
ұмтылысының айкындала түсуі.
Меруерт  езіне  тэн  сыпайлыгымен  ерекше  көзге  түскен  бала. 
Оның  көбінесе  ойнайтын  ойындарында  терең  бір  мағыналық  ой 
жатыр.  Осыған  байланысты  отандық психологтардың  бірі  АЛеонтьев 
былай  деді:  «Баланың  ойнау  іс-әрекетін  талдау  үшін  формалдық  емес 
түрде  оның  ойнайтын  ойындарының  тізімін  жасау  қажет  жэне  оның 
психологиясын  анықтауда  ягни  бала  үшін  ойын  магынасын  анықгау 
болып табылады»  [260].
Бала  өсу  -  даму  барысында  өзғереді  -  оны  бэрі  де  көреді. 
Сонымен  қатар  жүріс-тұрысы,  ойындары,  айналысатын  іс-әрекеті  - ол 
да  өзгереді  жэне  өзгерісі  көрінеді.  Бірақ  бір  жүріс-тұрыстын  кайта 
құрылуын,  яғни  психологиялық  ішкі  құрылымын  кору  өте  қиын.  Ата- 
аналар  эрдайым  балаларының  бойында  қалыптасқан  психологиялык 
ерекшеліктерін  мінез-құлықтың  қайта  құрылуынан  байкайды.  Ата- 
аналар  әрдайым  балаларының  бойында  қалыптаскан  психологиялык 
ерекшеліктеріне,  жүріс-тұрыс 
формаларына 
кеңіл  бөледі. 
Ал 
калыптастыру  үдерісі  -  жаңа  тузелістерді  қалыптастыру  тек  арнайы
254

тапдау 
және  эксперимент  барысында  жүзеге  асады. 
Ендеше, 
танымдык 
іс-әрекет  барысында  түлганың  этностық  элеуметтену 
п р о ц ес і 
арқылы  этностық  жаңсақ  нанымдарының  өзгеруі  олардың 
|  ұлттык 
өзіндік санасының жетілуіне экеледі.
Бұл  жагдайлар  өзара  карым-катынаста  туыңдайтын  ортак  жалпы 
мағыналық  қордьщ,  ортак  ойдың  пайда  болуын  талап  етеді.  Жансүлтан 
бойындагы  энергиясымен  жоіарыда  айтылған  түжырымға  байланысты 
бағдарлама  барысындагы  ойындардың  әсерінен  өзінің  орньш  таба  білді. 
Онын  бойындағы  лидерлік  қасиетгер  топтық  ойындар  барысында 
шындала түсті.  Өйткені  ойын  талаптарына байланысты,  бірінші  орынды 
жеңген  балаларға  үпай  беріліп  отырды.  Бір  байқалған  жагдай, 
Жансүлтанды  балабақшадан  үнемі  көршілері,  туыстары  әкетіп  жүрді, 
яғни бүдан шығатын түжырым караусыз, ата-ана назарынан тыс қалған.
Нүрсүлтан  топтағы  жасы  үлкен  балалардың  бірі.  Бағдарлама 
барысында  айкын  белсенділік  танытпаса  да,  оның  кенеттен  қоятын 
сүрақтары  барлыгын  да  таң  қалдыратын.  Онын  іс-эрекеті  барысында 
эр  түрлі  өзгерістерді  байкадық.  Мысалы,  ол  өзгерістердің  бірі  -  өзін 
бүрынгыға  карағанда  бос,  еркін  сезінуі.  Ол  топтағы  климаттың 
жаксаруына байланысты.
Ресейлік  психолог  Б.Д.  Эльконин:  «мектеп  жасына  дейінгі 
балапар  бір-бірінің  жанында  ойнайды,  бірақ  бірге  емес.  Біртіндеп 
олардың  арасындагы  қарым-катынас  күшейе  түсіп  нәтижелі  болады. 
Ал кейіннен олар өздерінің бойындагы эгоцентризмге қарамастан, бір- 
бірімен  келісіп,  рөлдерді  беле,  сонымен  катар  ойын  процесінің  өзін 
реттей алады», - дейді  [209,208].
Ойын  тек  қана  қүрбы-қүрдастардың  арасындағы  қарым- 
катынасты  ғана  емес,  сонымен  қатар  ырықсыз  жүріс-түрысын  да 
қалыптастырады.  Өзінің  жүріс-тұрысын  реттеу  механизмдері  - 
ережелерге  бағыну  деген  сияқты,  -  тек  ойын  барысында  ғана 
калыптасады.  Ал содан кейін  гана баска іс-эрекеттерде көрінеді. Ойын 
барысында  үлгі  ретінде  моральдық  нормалар  емес,  ересектердің 
насихаты  немесе  талаптары  емес,  басқа  адамның  үлгісі  алынғанды, 
яғни бала сол адамнан көрген жүріс-түрысты салады.
Дидар алдымен орташа көрсеткіштерге ие болды. Ал бағдарлама 
өткеннен кейін, онда өзгерістер  пайда болды. Бүл  өзгерістер жоғарыда 
көрсетілген  түжырымға  сәйкес  келеді.  Дидардың  негізгі  сөйлеу  тілі  - 
°Рыс  тілі.  Бірақ  қазақ тобына  келгендіктен  одан  казақ тілінде  сөйлеу 
талап  етіледі.  Дидардын  ата-анасы  балаларының  қазақша  сөйлеп, 
жаңылтпаш,  жүмбақ,  ертегілер  айтқанына  өте  қуанышты.  Сонымен 
катар 
ол 
кісілер 
осы 
бағдарламаның 
жүзеге 
асырылуына 
тілектестіктерін білдірді.
255

Отандык  психологгердін  бірі  Е.Аркиннін  айтуы  бойынша, 
«баланын  даралығынын  қапыптасуы  оның  тұлғасының  әртүрлі 
сфералармен  эрекеттесуінің  нэтижесі, оның  жүріс-тұрысынын  эртүрлі 
козғаушы күштерінің сэйкестіғінде жатыр» [220,85].
Ойын  барысында  баланың  түрткілері  мен  кажеттіліктер  аумағы 
дамиды.  Жаңа  іс-әрекет  түрткілері  пайда  болады.  Олар  баска 
максаттармен жана максаттарды байланыстырады.
XIX  ғасырдың  аяғында  неміс  ғалымы  К.  Гростың  айтуынша 
балапар  ойын  барысында  болашакта  өмір  сүру  жағдайларының 
инстинктивті  ескертулерін сезеді.
Фрейдистер  ойында терең  инстинктер  мен  елігулердің  кезі  жатьф 
дейді.  Материалистік  көзқарастағы  отандық  психологтардың  өкілі 
Г.В.  Плехановтың  ойы  бойынша  ойын  еңбектен  шыққан  дейді. 
Сонымен, 
талдау 
барысында 
көрсетілғендей, 
біздің 
алған 
нэтижелеріміз біздің болжамымызды дэлелдейді.
Осы  бағдарламаны  өткізу  барысында  топпен  басқа  жұмыстар 
өткізілғен  жок.  Бағдарламаны  ата-аналар  мен  тэрбиешілер  жэне 
балалар  да  жақсы 
кабылдады. 
Көрнекілік 
нэтижелерді 
көру 
максатымен  біз  кестелер  мен  фафиктерді  дайындадық.  Сонда 
айырмашылықтар мен ерекшеліктер көзғе түсіп тұрады.
Сонымен  мектеп жасына дейінғі  кезеңнің соңында бала белғілі бір 
дэрежеде  өзін  жеке  адам  ретінде  сезінеді.  Ол  өзін  белгілі  бір  кеңістік 
пен  уакытга  сезіне  алып,  кейбір  тұлғалык  қүрылымда  өзгерістерге 
ұшырайды.  Бала  енді  жаңұялык  -  туысқандық  қатынасқа бой  үйретіп 
жэне  туысқандар  мен  жақындарының  ортасында  өзінің  элеуметтік 
жағдайына 
байланысты 
этностық 
жаңсақ 
нанымдарды 
қалыптастырады.  Ол  ересектермен  де,  өзімен  жасты  балалармен  де 
қарым-қатынасқа  түсуде  казақ  баласына  тэн  үлкенді  сыйлау, 
инабаттылық,  қамкорлық,  кол  үшын  берушілік,  шыдамдылық  сияқты 
мінез бітістерін калыптастыратын жаңсақ нанымдарды меңгереді.
Мектеп  жасына дейінгі  балада рефлексия  жақсы дамиды.  Баланың 
жеке  тұлғалык  қасиетінің  дамуында  саналық  жетістікте  «мен  осылай 
істегім  келеді  дегеннен  гөрі,  мен  осылай  істеуім  керек»  деген  сезім 
басым  келеді.
Мектеп  жасына  дейінгі  соңғы  кезеңде  мектепке  дайындык 
қарсаңда  ұлттық  кұндылықтарды  меңгерудің  маңызы  зор  екендігі 
байқалып,  олардың этникалық жаңсақ нанымдардың пайда болу  негізі 
екендігі  айқындалды.  Яғни,  мектеп  жасына дейінгілердің  психикалык 
дамуының  бірден-бір  көрсеткіші  олардың  ұлттық  -  психологиялык 
тұрғыдан дайын болуы қалыптасады.
Балалардың танымдық  іс-эрекетінің дамуына ұлттық  ойындардың
256

әсері 
бақылау  кезіде  аңыкталды.  Бұл  жагдайда  балалардың  еткен  іс- 
хэжірибесі  мен  жаңа  білімдері  арасындағы  байланыс  қалыптасады. 
Балалардың  алған  деректері  мен  эсерлері  ойынга  басшылык  жасау 
ж ө н ін д е г і 
тэрбиелік  жұмысты  жетілдіру  кезінде  ескеріледі.  Бүгінгі 
к ү н н ін  
жаңару  бағыты  бала  тэрбиесінін  аркауына  үлттық  эдет-гүрып, 
салт-дэстүрді  халықтың  рухани  игілігін  пайдалану  басты  назарда 
болуын көздейді.
Сондықтан  баланың  ұлттык  тұлға  болып  қалыптасуы,  оның 
этностық  элеуметтену  процесін  дүрыс  ұйымдастыруға  байланысты. 
Ал,  этностық  элеуметгену  процесінде  адамның  ұлттық  сана-сезімінің 
негізі  болатын  этностык  жаңсақ  (ілкі)  нанымдардың  танымдық  іс- 
эрекет барысында көрінуі, пайда болуы, қалыптасуының маңызы зор.
4.2 
М ектеп  жясындағылар  мен  жогары  окудағы лярдыц  оку 
процесіндегі 
этностык 
жаңсак 
нанымдярыныц 
калыптасу 
ерекшеліктері
Оку  барысында  адамдар  белгілі  тэжірибелік  жэне  теориялық 
білімдер  жүйесін  жинақтайды.  Осындай  оқу  іс-эрекетінде  біріккен 
ойлау  іс-әрекеті  негізгі  қозгаушы  күш  болмақ.  Сондықтан  оқу  - 
адамның  жеке  басы  танымының  ерекше  түрі.  Оқи  жүріп  оқушылар 
өздерін қоршаған дүниені таниды.
Теория  мен  тэжірибенің  жаңаша  даму  кезеңінде  оқу  процесінің 
тиімділігін  арттыруға  баса  кеңіл  бөлініп,  оның 
кұрылысын, 
жоспарлануын, 
мазмұнын 
кеңейтуді 
баскаша 
қарастыруға 
дағдыланады.  Бұл тұрғыда да М.  Мұқанов  кезінде  өз  еңбегінде  былай 
көрсеткен:  «білімді  тәжірибеде  пайдалана  білу  дегенді,  негізінде,  екі 
түрлі  мағынада  түсінуге  болады.  Оның  -  окуда  оқушының  бір  немесе 
бірнеше сабактарда алған  білімін  келесі  сабактардағы  тапсырмаларды 
шешуге қолдана апуы;  ал екіншісі - оқушының сол  білімдерін  эр түрлі 
еңбек  тэжірибелерінде  (еңбек  сабағында,  үйірме  жұмысында,  т.б. 
жағдайларда)  пайдалана  алуы.  Ал  білімді  еңбек  үстіндегі  міндеттерді 
шешуге  қолдану  дегеніміз  сөз  болып  отырған  мэселенің  негізгі 
мағынасы.  Дегенмен  бүл  мәселенің  бірінші  мағынасы  да  окуда  үлкен 
орын  алады.  Өйткені  білімді  оқу  тапсырмаларын  орындауға  экеліп 
пайдалану -  оқуды ойдагыдай үлгерудің негізгі  шарты»  [229,85].
Екінші  бір  прогрессивті  көзқарастар оқушының оқудагы  рөлін  өте 
белсенді 
қызмет  деп  қарайды. 
Ол  Гербарттің  «білім  беру» 
концепциясын 
жоққа 
шығарып, 
оқушының 
өз 
қабілетін 
Қалыптастырудағы, 
оныц 
тәжірибелік, 
зерделік 
іс-эрекетінің
257

калыптасып,  есінің  даму  белсенділігіне  ұлкен  мэн  береді  [261,9].  Бұд 
көзқарас негізінен американ  философы,  психологі  жэне педагогі Джоң 
Дью  (1859-1952)  тұжырымдарынан  байқалады.  Осы  көзқарастар 
дидактиканың  эдістік  байлыгын  кеңейтуде  «гылыми»  зерттеулер 
деңгейін көтерді.
Қандай  да  болмасын  оку  процесінің  нэтижесін  оқушылардың  өз 
бетінше іс-эрекетінен көреміз.
Қазіргі  эр  ел,  халық,  мемлекет  өз  егемендігін  алган  кезде  әр 
ұлттың  өз  тілі  негізгі  болып,  орыс  тілі  жанама  тіл  болып  отыргаң 
кезде  оқу  процесінің  негізгі  мазмұны  да  езгерістерге  ұшырайды. 
¥лтгы қ  аудиториялдарда,  қазіргі  кездегі  «ұлттық  мектептерде» 
мұгалімнің  қызметі  оқушылардың  этностық  танымын  ескеруге, 
олардың  бір-біріне  әсерін,  өзара  эрекет  етуін  ескеруге  мәжбүр  етеді. 
Мұгалімнің  осындай  оқу  процесіндегі  кұрделі  кызметі,  педагогикада 
бізге 
әйгілі 
оқытудың 
«репродуктивтік 
теориясы» 
мэнінің 
жогарылауын көрсетеді.
Ал,  оқушының  іс-эрекетіндегі  білім  менгерудегі  «продуктивтілік» 
олардын  этностык  таным  деңгейінің  кетерілуіне  мұмкіндік  беріп, 
белсенділігін  бұрынгыдан  да  жогары  көтереді  Себебі  оқушылар 
бұрын  білмеген өз ұлтының, басқа ұлттың мэдениетімен,  эдебиетімен, 
тілімен,  болмыс-тіршілігімен  таныса  отырып,  таным  деңгейінің 
интеграциялануына байланысты  білімі,  шеберлігі  арта түседі.  Ендеше 
олардың өзіне, өзгеге деген қызьн-ушылыгы артып, танымы кеңейеді.
Бұгінгі таңда оқу-тэрбие процестеріне, рухани-мәдени чұлеуімізге, 
тарихты  таразылау  тұсінігімізге,  салт-дәстүрді  жангыргуымызга, 
соның 
негізінде 
ұлттық 
сана-сезімді 
ұрпак 
болмысында 
қалыптастыруымызда 
мэдени-этностық  кұндылыктарды 
қолдана 
отырып, эр түрлі шаралар ұйымдастырылуы керек.
Мемлекетіміздің  тәуелсіздігін  ныгайту,  елімізде  асқақ  руханият 
пен  азаматтықты  өркендету  үшін  бүкіл  қазакстандықтардың  күш- 
жігерін  жұмылдыруга  қажетті  құбылыстардың  бірі-  республикада 
тұратын  ұпттар  мен  ұлыстардын  мәдени-этностық  мүдделерін  жұзеге 
асырудың  ықпалды  мемлекеттік  саясаты  болып  табылады  [262].  Қай 
халық  үшін  де  барынша  маңызды  осынау  міндет  шынайы  мэдени- 
этностық мұраны жандандыру  мен болашаққа аманаттау, мемлекетпен 
тектестікті  сактау  міндеті  ең  алдымен  мектеппен  байланысты.  Осыны 
негізге  апа  отырып  балага  ұлттық  салт-дәстүр,  эдет-гұрыптары  мен 
тәлім-тэрбие  үрдісінен  арнайы  ма,лұмат  беріп,  жас  жеткіншектердін 
мектеп 
қабыргасында  ұлт  мэдениетінің  нэрімен  сусындауына, 
адамгершілік  асьш  қасиеттер үлгісін сіңіруіне жагдай жасау  керек.  Әр 
уақытта 
адамзатгың 
тұлғалык 
жетілуі- 
оның 
жан-дүниесінін
258

ө р іс т е у ін е н  
көрінбек. 
Е н д е ш е  
адамның ұлттық  багытта  жетілуі,  оның 
ү л т т ы к
 
сана-сезімінің қалыптасуы өзіндік-психологиялық өзгерісінде.
Өкінішке  орай,  ұзақ  жылдар  ұлттық  салт-дэстүр  атаулыны  аяқ 
асты  ету,  ана  тілі  мен  ұлт  мәдениетіне  менсінбей  қарайтын 
мэнгүртгіктін  көбеюі,  қала  берді  кісі  өлтіріп,  үй  тонап,  бас  еркінен 
айырылып,  еңбек түзеу  колонияларында  отырғандардың  көпшілігінің 
жастар  арасынан  шығуы  ұлттық  тэлім-тэрбиенің  мектептер  мен 
арнайы  оқу  орындарында  пәрменді  түрде  жүргізілуіменен  туындаған 
соракы  жат  көріністер.  Бұндай  адамға  жат  құбылыстардың  элі  де 
болса  сақталуы  тэлім-тэрбие  шараларының  ғылыми  негізінің  олқы 
болуында  демекпіз. 
Мұның 
бэрі 
жас  ұрпақпен 
жүргізілетін 
шаралардың олардын  жас  ерекшеліктерімен, тұрмыс-тіршіліктерімен, 
генетикапық  негіздерімен  сабақтаспауында.  Осы  орайда,  еске  РК 
Білім  министрінің ескертуін  ойға салуды  жөн  көреміз.  Ол:  «...  ұлттық 
тэлім-тәрбие  тек  ұлтгық  ою-өрнектермен,  эр  түрлі  ескертпелермен 
шектелмей,  еуропалык  ғылыми  көзқарастағы  ұлттық  сана-сезімді 
қалыптастыру».
Қазіргі 
заманымыздың 
психология 
ғылымындағы 
ұлттық 
психология,  халықтык  психология,  этнопсихология  салаларының  да 
уағыздайтыны  осы міндет.
Біздің  еліміздегі  мектеп  психологгарыньщ  да  ескеретіні  осы 
мәселелер демекпіз.  Бұл  арада ұлттық  сана-сезімді  қалыптастырудың, 
мэдени-тілдік  мүдделердің  кұралы  болып  табылатын  мектептің 
алдьшда басты-басты үш қызметтұр. Олар:
-  дамытушылық  (ұлттық  мэдениетті  өркендету,  сақтау  жэне 
дамыту);
-  дифференциациялық  (адамның,  этностық  топтың  немесе 
этностың 
ұлттық-мэдени 
қажеттіліктерін, 
жеке 
тұлғаның 
ерекшеліктерін айқындау, есепке а л у );
-  ынтымактастық  (мәдениеттердің  өзара  бірлігін,  етенелесуін, 
баюын,  жеке  тұлғаның  әлемдік  жэне  халықаралық  мэдениет жүйесіне 
ұмтылысын қамтамасыз ету)[263].
Осы  мәселелерді  шешу  үшін  ұлттық  кұндылықтарымызды  негізгі 
психологиялық  эсер  ету  құралы  етуіміз  керек,  яғни  психологиялық 
эдістемелерді  жаңа  элеуметтік  -  мэдени  жағдайда  жасап,  ұлт 
өкілдерінің  табиғи  болмысына  сай,  ойлау  жүйесіне  жақын  етіп 
Ұйымдастырудың маңызы өте зор.
Мәселен,  қазақтың  ұлттық  ойындары  балалардың  психикалық 
Дамуына,  тұлғалық  өсу,  өркендеуіне  үлкен  әсер  етеді.  Ендеше, 
мектептегі оқу -тәрбие жұмыстарының негізіне ұлтгық ойындар, салт- 
Дәстүрлер, эдет-ғұрыптар элементтері, түрлі  қоғамдық атрибуттардың,
259

қарым-қатынас,  іскерлік  қарым-катынастардын  элементтері  енгізілу 
керек.  Мысапы,  Ландольт эдісі  негізінде  «бұғынай»,  Равен  матрицась 
негізінде  «шалма»  ойынын,  сол  сияқты,  «санамақ»,  «асық»,  «арқаі 
тартыс»,  «орамал  тастау»  (Липкиннің  «Үш  баға»)»  т.с.с.  көптегеь 
біздің  тілімізге,  ділімізге,  дүниетанымымызға  жакын  психологиялый 
эсер ету қүралдарын  неге  іздестірмеске.
Қазақ тегін айтпаған  «Атадан бала тумас па, ата жолын қумас па?»
- деп.  Үрпак тәрбиесіндегі  ежелден  қалыптасқан  халқымыздың жақсы 
дэстүрлері  мен тағылымдарын  өнеге түтпай түрып, окып  үйрену, Л.Ң. 
Толстой  айтқандай:  «Өткенді  жақсы  білмейінше,  келешекке  сапар 
шегу айсыз караңғыда сүрлеу соқпақ іздеп адасумен пара-пар».
Этностық  жаңсақ  нанымдардың  қапыптасуы,  пайда  болуы  ана 
қүрсағынан  басталып,  бесікте,  мектепте  өзгерістерғе  үшырайды. 
Ендеше,  бүл жаңсақ нанымдар қарым-қатынастан тыс уақытга да адам 
бойына аңғарылмай  сіңісуі  мүмкін.  Мэселен,  жаңа ортага келген  адам 
онымен  тікелей  қарым-қатынаста  болмай-ақ,  оның  түрмысын, 
тәртібін,  эдет-дагдыларын  меңгеруге  тырысады.  Сөйтіп,  езіне 
қосымша  жаңсақ  нанымдар  иемденеді.  Барлық  топтық  ережелер 
элеуметтік  ережелер  болып  есептелінеді,  ягни  оның  зандары, 
модельдері,  қогам  кезкарасын  жактайтын  этапондары  жалпыға  және 
әлеуметтік топқа, оның мүшелерінің жүріс-түрысынан белгіленеді.
Біздің  зерттеулеріміз  этностық  жаңсақ  нанымдардың  мектепке 
дейінгілерде,  бастауыш  мектеп  пен  орта  жэне  жоғарғы  буында  қалай 
керінеді  жэне  қандай  езгерістерге  үшырайтындығын  анықгауга 
мүмкіндік  берді. 
Республикадағы 
негізгі 
екі 
этностың  өзара 
етенелесуіне  байланысты  біртектіленген  жаңсақ  нанымдарды  да 
байқатты.
Ж.Наурызбай  этномэдени  біртектіліктің  дамуы  мен  сақталуы- 
этнос  пен  этностық  топтарда  үлттық  ережелер  мен  күндылыктардың 
сакталып, жаңгыртылып, үрпактан -үргіаққа берілуінде дей  келіп:
«Біріншіден, 
Қазақстандағы 
үлттық 
мектептердің 
алдында 
темендегідей міндеттер түр:
- 
білім 
беру 
арқылы 
адамнын 
этномәдени 
біртектілігін 
қалыптастыру;
қазақстандықтардың  жалпы  азаматгық  анықталуын  жэне  жаппы 
казақстандық біртектілендіруін  қамтамасыз ету;
- жоғарыдағы  осы  екі  біртектіленуді  дүниежүзілік езіндік санамен 
сабақтастыру;
Екіншіден,  мектептегі  сыныптан,  мекгептен  тыс  жүмыстар 
үлтаралық  жэне  үлттык  қарым-қатынаска  бағытіалып,  басқа  ұлтка 
деген  қүрмет  пен  сүйіспеншілікті,  толеранттьшықты  қалыптастыруға
260

а р н а л у ы  
керек  дей 
о т ы р ы г і ,  
бұл  міндеггер  халықтық  педагогиканың 
к о л д а н ы л у ы н  
ұлттық  психологиялық  жэне  жалпы  психологиялык 
негізде колдануда:
. рухани адамгершілік;
- патриоттық;
-  отансүйгіштік  т.б.  тәлім-тәрбие  жүйесінде  жүзеге  асады»,  - 
дейді[236].  Ұлтгық  тұлганы  әлеуметтендіру  мақсатымен  жүргізілген 
экұмыстардың  ұйымдастырылуы  өз  ұлттық  құндылықтарымызды 
баска  ұлттардың  рухани-мэдени  құндылықтарымен  салыстырып, 
казіргі  өмір  талаптарына  сай  жүргізілуі,  ұрпақ  бойында  оң  этностык 
жаңсак (ілкі) нанымдардың қалыптасуына түрткі болады.
Бала  барлығы  ес  білгеннен  бастап  білсем,  көрсем,  ұстасам,  алсам 
деп  эрекеттенеді.  Өзін  қоршаган  ортамен  қарым-қатынасқа  түсуді 
қалайды.  Сол  өзінің  элеуметтік  ортасында  өзі  ұнатқан  әдет- 
дагдыларды меңгеруге тырысады.
Адамның  балалық  шагындагы  өзіндік  сананың  қалыптасуы,  онын 
өзі  турапы,  өзін  қоршаған  әлеуметтік  ортасы  туралы,  әлеуметтік 
морапьдық  ережелер  туралы  түсінігінен  басталады.  Мұндағы  оның 
элеуметтенуінде  келелі  релді  әлеуметтік-этникалық  ортасы  атқарады. 
Себебі,  сана-сезімнің  қалыптасуына  бірбен-бір  эсер  ететін  фактор  -  
салт-дәстүр  мен  эдет-гұрыптар.  Л.С.  Выготский  мұны:  баланың 
элеуметтенуін анықгаудағы «элеуметтік даму жагдайы» - деп атаган.
Баланың  мектепке  келгеннен  кейінгі  әлеуметгену  ортасы,  оның 
«этникалық дүние бейнесін» талдауға жэне тануға мүмкіндік береді.
Мектеп  қабырғасында  өзіндік  санасының  дамуы  ерекше  реңге  ие 
болады.  Яғни,  оның  «ішкі  көзқарасы»  қалыптаса  бастайды.  Балалар 
айналада  болып  жатқан  өзгерістердің  бәріне  еліктегіш  келеді,  сонда 
біртектіленуге  икемделеді.  Ал,  өзінің  белгілі  бір  ұлт  өкілі  екендігін 
сезінуіарқылы,  біріншіден,  өз  ұлтын  бағалауға,  езінің  ұлты  турапы 
ұғымдарын,  түсініктерін  шынықтыруга  мүмкіндік  апады,  екіншіден, 
өз  ұлты  туралы  басқалардың  бағасына,  түсінігіне  мэн  бере  қарауға 
ұмтылады.
Ендеше  мектеп  қабырғасына  келген  баланы  алгашқы  сәттен 
бастап ұпттық бағдар бере әлеуметтендіруді  көздеу қажет.
Әлеуметгік-мэдени  ортаның  сана-сезім  табиғатына  жэне  оның 
кұрылымына,  типіне,  даму  сипатына  эсер  етуін  жэне  әлеуметтік- 
мЭДени  орта,  ол  мейлі  белгі,  сөз,  мэн  жэне  мағына  болсын,  дамудың 
Кез келген формасына дэнекер-медиатор болып есептелінеді.
Қоғамдық  болмыстың  керінісінін  бейнеленуі  тікелей  немесе 
жанама  болсын,  оқу  үдерісінде  этностық  түсініктер  мен  жаңсак 
чанымдар арқылы белгіленеді.
261

Ал  Б.Г.  Ананьев  адамнын  даму  үдерісін  оның  когамдык  өмірдіц 
нактылы-тарихи  жагдайларымен  аныкталып,  даралык  тұтастыгынаі 
кврінетіндігін айткан[263].
Мектепке  келген  балапардың  ең  алғашқы  элеуметтік  етатусьі 
кенейіп,  ол  тұлгалық  «оқушы»  статусына  ие  болып,  сол  әлеуметтіқ 
рөлдің  өзіне  тэн  ережелерін  меңгеріп,  орындауга  міндеттенеді.  Бұд 
белгілер  оның  мінез-қүлқында,  санасында  күрделі, 
ал 
кейде 
қайшылықты  үйлесім  түрінде  катар  жүреді.  Кез  келген  өтпелі  күі 
сияқты,  бұл  шақ  -  «көзі  ашылмаған  бұлақтай»  даму  мүмкіндіктеріне 
бай,  өзін-өзі  тануға  деген  қызығушылығы  мол  кезең.  Адамньщ 
көптеген  психикалық  қасиеттерінің  негіздері  тап  осы  бастауыц 
мектеп  жасында  қалыптасады  жэне  эдетке  айналады.  Сондықтаі 
бастауыш  сынып  окушыларын  дамытудың  қорларын  анықтау,  со; 
корларды  пайдалануға  балаларды  жетелеу  жэне  өзінің  генетикалыіЛ 
болмысын  тануға  мүмкіндік  жасау  кажет.  Қазактың  «Ұяда  не  корсеңі 
ұшканда  соны  аласың»  деген  канатты  сөзін  бұл  орайда да ескермеуге 
болмайды.  Себебі  мектеп,  оның  ішінде  бастауыш  мектеп,  сол  ұяныңі 
алгашқы өзегі.
Ендеше,  баланың  мектепке  баруы  оның  мінез-құлық  түрткілерін; 
елеулі  өзгеретіндіктен,  танымдық  жэне  адамгершілік  күштеріні 
дамытудың жаңа жолдарын  іздестіруді талап етеді, яғни, баланың  ішкіі 
позициясы мен сырткы өзін-өзі реттеу жүйесі өзгереді.
Сонымен  қатар  оқу  ісі  мазмұнының  ерекше  өзгешеліктерін I 
меңгереді:  ғылыми ұғымдары,  ғылыми  заңдылықтары  бар тэжірибелікі 
мэселелерді  шешу  тәсілдерін  меңгереді.  Бастауыш  сыныптан  бастап-І 
ак  өз  ой-сараптарын  ортага  салуға  үйретеміз.  Осылайша  оның  «Мен- 
концепциясының» дамуына нақтылы жол ашьшады.
А.Р.  Лурияның  айтуынша,  бапа  эуелі  қоғамдық  еңбектіңі 
құрылуымен  жасалган  жэне  тарихи  өнім  болған  заттар  дүниесінде 
өмір  сүреді;  сөйтіп  жан  жағындағылармен  араласады,  үлкендердін  , 
көмегімен  затқа деген  көзқарасын  қалыптастырады[57].  Ендеше, оның 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: