о л   ұлт  болмысын  айқындайтын  негізгі  белгі  дей  .іг)  Ұлттык  болмыс  аркылы  сол  ұлтгың  қоғамдағы  орны,  р ө л і

психологиясы да соларға тән:  кеңпейілді,  қарапайым,  жуас,  еркінді^ 
сүйеді. 
Оның 
шөлге, 
қиындыкка 
шыдамдылығы 
- 
түйег 
ұстамдылыгы  - сиырға, талғампаздығы  - жылкыга ұксас болып келед 
Бұл  женінде  халқымызда  «Нар  жолында  жүк  калмас»,  «Жьілқыі 
малдың  патшасы»,  «Сиыр  алсан  танып  ал,  танымасаң  тарғыл  ац 
деген  сияқты  мақал-мэтелдер  өте  көп.  Ал,  адам  психологиясь 
салыстыруда:  «Жылқы  мінезді  жігіт»,  «Қой  аузынан  шөп  алмайті 
жуас»,  -  дей  отырып,  балаларын  еркелетуде  «ботам»,  «құлынымі 
«қозым»,  ал  сұлулықты  «ботагөз»,  мінезді,  қарым-қатынастаі 
эмоционалдық  жағдайларды  «ботадай  боздады»,  «иттей  үрді; 
«қойдай  шулады»  т.с.с.  теңеу  суреттемелер  өте  көп.  Бұл  тіркесті 
адамның  психологиясын,  сана-сезімінің  қалыптасу  деңгейін  нақтылі 
көрсетуге мүмкіндік бере алады.
Қазақтың  даму  тарихын  сараптай  келіп,  ғалым-зерттеущі 
А.Айталы  мемлекеттің дамуы отаршылдық езгі мен  социалистік замаи 
тұсында  үзіліп  қалғандығын,  ап  оның  егемендік  апуы,  мемлекеттіи 
қайта  түлеуі  дәстүрлік  пен  тарихқа  жаңаша  қарауга  мүмкіндя 
туғызып  отырғандығын баса айтады.  Ендеше,  қазақ  психологиясыньЯ 
даму,  жетілу  тарихы  оның  өмір  жолын  зерттеу  арқылы,  мәдениі 
элеуметтік құндылықтарын талдау арқылы білеміз.
Ата-бабаларымыздың  өмір  салты  жас  ұрпаққа  тәрбие  берудм 
оны тұлга ретінде  қалыптастыруға үлкен  мүмкіндік береді.  Олар сал'4І 
дэстүрлер,  эдет-ғұрыптар  мен  жол-жоралғылар  арқылы  атадан-балага 
мирас 
болып 
келеді. 
Бұпар 
мақал-мэтелдер, 
жұмбақтЛ 
жаңылтпаштар,  өлендер  мен  ертегілер  мазмұнында  анық  көрініш 
халық 
психологиясын 
нақтылы 
көрсетеді. 
Ендеше, 
казактьо 
психологиялық  ой-пікірлерін,  мәдени-рухани  даму  тарихын  көяі 
кезден бастау кажет.
Қ.Жарықбаев  халкымыздың  жалпы  даму  тарихын,  оны 
психологиялық  қалыптасу  кезендерін  үшке  бөледі:  Бірінші  кезеғ 
психологиялық  ой-пікірлердің  ілкі  бастауы,  түп-төркіндері,  басы 
ҮІІІ  ғасырлардан  басталатын  қазіргі  түркі  тектес  халықтардың  бэріи 
ортақ  қоғамдық  сананың  алғаш  дүниеге  келу  кезендері.  Бұла 
халықтық 
психология 
- 
Орхон-Енисей 
жазба 
ескерткіштері 
Ж.Баласагұн, 
Қорқыт 
ата, 
эл-Фараби, 
Ө.Тілеуқабылұлы 
т.О 
гұламалардың  тағлымдары.  Екінші  кезең  -   Қазақ  хандығы  дэуіріне1 
басталып,  (XIX  ғасырдың  орта  тұсы),  Қазан  төңкерісіне 
д е й і н Г  
психологиялық  ой-пікірлердің  даму  жағдаяты.  Үшінші  кезен 
психология  гьшымының Қазақстанда  Кеңес өкіметі  жьшдарында да^ 
тарихы, - деп тэптіштеп керсетеді[115,16].
78

Осы  топтастыруға  жүгіне  отырып,  қазактың  сана-сезімінің 
т а р и х ы н , 
онын  мэдени-элеуметтік,  тарихи  психологиясының
кщтьштасуьін талдай аламыз.
Ал 
этнографиялык-тарихи  маглұмаітар  мен  әдеби-тарихи 
лзшаттарға  сүйенсек,  казак  халқы  -   дүниенің  төрт  бұрышын 
М  ендеген 
адамзат 
баласынын 
озық 
өркениетке 
жеткен 
М  п актар ы м ен  
терезесі  тең,  телегей  тарихы  бар,  тебірентер  мэдениеті 
бар  ел  дей  аламыз.  Қазакгың  ата-бабалары  түркілер,  ғүндар, 
са к т а р  
болып  келмек. Себебі, біздің бүгінгі  күнге жетіп отырган  мэдениетіміз
- солармен ортактас.
Ендеше, 
казактың  бойындагы  каншылдық,  намысқойлық, 
жауынгерлік  мінез  сонау  сак  кезеңінен  қалган  дей  апамыз.  Ал, 
бауырмалдық, қамқорлық қатынас скиф-сақ дэуірінің көсемі Таргытай 
үш  ұлын  -   Арпоксай,  Ылпоқсай,  Қолпоқсай  атап,  оларды  елін,  жерін 
коргауга  бейімдеп,  ержүректікке,  камқоршылықка,  жерсүйгіштікке 
тэрбиелегенінен  бастау  алады.  Мұндагы  бір  көңіл  аударатын 
психологиялык негіз - Таргытайдың балаларына ат коюы.  Қол  -  әскер, 
ок -  ел,  сай  -  патша деген  ұгымды  білдіреді.  Бүдан  біз  халқымыздың 
ырымшылдыгын,  кәдешілдігінің  негізінде  қалыптасатын  жаңсак 
нанымдардың  пайда  болгандыгын  көреміз.  Себебі,  қазақ  күні  бүгінге 
дейін  балага  ат  қоюда  ырымдап,  әлеуметтік-саяси  жагдайларга  балап 
қояды.  Мәселен,  казіргі  кезде,  еліне  бас  болсын,  ақылды,  данышпан 
болсын деген  ырыммен  койылган  Нүрсүлтан  есімді,  Кеңес  кездерінде
-  Марлен,  Партия,  Мәжіліс,  Маркс  сияқты,  ¥лы   Отан  согысы 
карсаңында  -   Отан,  Жеңіс,  Қуаныш,  Майдан  сиякты  есімдер  көп 
болды.  Бүлардың  барлыгы  адам  санасында  белгілі  бір  жаңсақ 
нанымдарды  қалыптастырып,  оларды  қабылдауда  кай  кезеңде 
тугандарынан мағлүмат алуға бағыт береді.
Осы  скифтерден  қалған дэстүрлеріміздің тағы  бірі  -   бие  сауып, 
кьімыз ашыту, киіз басу, екі, төрт, алты дәңгелекті  арбаға өгіз, ат, түйе 
жегу.  Мал  шаруашылығымен  шүғылданған  сактар  жылқы,  кой,  сиыр, 
^Үие  өсірген,  егіншілікпен  шүғылданушылар  тары,  арпа,  бидай  еккен. 
Т1  мал шаруашылыгымен  шүғылданушылардың да кыстауларының 
ында  шағын  егіншілігі  болган  деп  көрсетеді,  қазактың  элеуметгік- 
П іб 5 2 ]ЬІЛЫК  таРИХЬІНЫҢ  алгашқы  кезеңін  тарихшы  Н.Мыңжан
д. 
®сы 
кезеңнің 
саяси-коғамдық, 
әдеби-мәдениетгік 
өмірін 
Жазба;ИТЫН  жаз®а  ескерткіштерді  бір  үғыммен 
Орхон-Енисей 
Дастан'а^Ь'  дейм' 3,  Олар:  «Күлтегін»,  «Білге  калған»,  «Тоныкөк» 
тарих  даРы-  Ьүлардын  авторы  Иолыг-Тегін  дейтін  шежіреші  екендігі
ғылымдарының зерттеулерінен белгілі болып отыр.
79

Күлтегін  —  ежелгі  түркілердің  ерлігін  жан-жақты  сипа- 
олардың  жаужүрек  батыр,  еркіндікті  сүйгіштігін  суретгеген.  Ол 
жазбаларда  сонымен  қатар,  ерлік  пен  ездік,  соғыс  пен  бейбітцц 
қүлдық  пен  тэуелсіздік,  тәлім-тэрбие,  түрмыс-салт  мэсел 
халықтың  негізі  рухани  жэне  элеуметтік  қүндылықтары  екендіг 
нақтылы  көрсетеді.  Олар  үрпақтан-үрпаққа  негізгі  күндылыкт 
ретінде жеткізіліп, сана-сезімінің жетілуіне, үлттық намыс, талғам, а 
үждан сияқты механизмдерді қалптастыруға мүмкіндік береді[117]
«Бізге  жеңіс  эперген  жер-суымыз  -   Отанымыз  деп  білу  керек 
Қандай  қағанат  болмасын,  оның  халқының  арасында  пэтуасі 
табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десеңізші. -  Қүлақ қойы 
тыңдаңыздар,  тереңнен  ойлап  толғаныңыздар  ...  Су  ағысы  тартылс; 
жас  жапырақ  қурайды,  адамдардан  күш  кетсе  -  жат  кісіге  бағынадьі 
«Менің  ағам  мені  адам  етгі...  Аштықта  тоқтықты  түсінбейсің  я  
«Жақын  отырған  сыйдың  қүрметтісін  алады,  алыс  отырған  сыйдм 
немкеттісін»  алады,  деп  келетін  сөйлемдердін  психологиялық  мэв 
зор.  Қүлпытастарда  осы  іспеттес  жас  жеткіншектерді  елін,  жерщ 
хапқын сүюге, жақсы, үнамды эдет-ғүрыптарға баулу, үлкенді  сыйла; 
зеректік  пен  ойшылдыққа,  батылдық  пен  тапқырлыққа  үйреті 
тэрбиелеу  жайындағы  мәселелер  сөз  болды.  Бұлардың  казірг 
жастарымыз  үшін  тэлімдік  мэнін  жоймайтындығы  хақ»,-  деп,  кв| 
жазбалардың  осы  күнде  де  рухани  қүндьшық  мэні  жойылмағандығыі) 
түжырымдайды психолог-ғалым Қ.Жарықбаев [115,18].
Тасқа жазылған тағылымдар бірі  қара сөз,  бірі өлең мен  қара сө 
аралас  жазылган  деп  багалайды  ғалым  М.Жолдасбеков  [118,3-11 
Тастағы  ой  арнасы  -  елдін  тэуелсіздігі  оның  береке  бірлігімб 
білінбегендігін  аңғартады.  Осыған  орай,  қазак  халқының  қані 
сіңғен  көнбіс-толеранттылығы  өте  ертеде  қалыптасқан  деуге  бол 
Ал,  оның  бойындағы  жасықтықты,  аңқаулықты,  дүниеқоңызды 
жігерсіздікті  де  тарихи  психологиялық  түрғыдан  түсіндіруге  болі 
Жырдың  айтуынша,  түркілердің тауғаштарға  кіріптар  болу  себебі  еІ 
түрлі:  Бірі  -   тауғаштардың  алтын,  күміс  дүниесі,  жібек  матасі 
алданғаны.  Оны  аярлықпен  беріп,  жырақтағы  түркілерді  өзіі 
жақындата түсуді  көксегенін түсінбеуі.  Екінші  себебі:  Бүмын,  Естеч 
қағандардың  орнына  таққа  отырған  үрпақтарының  жігерсіздігін^ 
біліксіздігінен екендігін жазба туындыларынан көруге болады.
Ал,  қазақтардың  ежелден  намысқой  халық  екендігін 
«ЖаньіМ 
арымның  садағасы»  дейтін  мақалынан  аңғарамыз.  Қазақ  Ү01' 
намысына тиетін сөздің ең үлкені  - оң жақта әлпештеген қызынын 
қолында  кетуі,  ата-баба  моласының  аяқ  асты  болуы,  ез  елін  тастЗ 
басқаның  қолтығына  кіруі.  Ежелгі  казақ,  үш  нэрседен  ка'г*
80

н.  Абайдың  «Өлген  мола,  туған  жер  жібермейді»  деуі  содан. 
СаКТЗ пай  дәстүрлі  психология  «Күлтегін»  жырында  да  көрінеді. 
0 ^ еп н  бейнесі  арқылы  ел  қоргаушы,  шыдамдылық,  батылдыкты
байкаймыз.
ҮІІІ-ІХ  гасырлардағы  Қорқыт  ата  нақылдарында  имандьшық,
•  'лік 
қанагатшылдық,  эрекетшілдік  мінез  бітістерінің  негізін 
КІС айтьін  жансақ  нанымдарды  да  керуге  болады.  Мәселен,  «Тәңіріне 
сы й ы н б аган  
адамның  тілегі  қабыл  болмайды...  Жігіт  тірісінде 
Қ аратауд ай  
кылып,  бір  күн  тыныштык  көрмей  дүние  жияды,  байиды. 
Бірак  соның  ішінен  ол  өзіне  тиісті  үлесін  гана  жейді.  Менменшіл, 
тэкап п ар 
адамды  тэңірі  сүймейді.  Басқалардан  өзін  жоғары  үстаган 
адамға  тәңірі  бақ  бермейді...»  [119].  Бүл  айтылгандардан  адамның 
сана-сезімінің  жетілу  деңгейін  көрсететін  механизм  оның  ішкі  ниеті, 
яғни  жансақ  нанымдарының  қалыптасу  жүйесі  екендігін  байқаймыз. 
Адам 
бойындагы  осындай  жағдайларды  оның  ішкі  қүбылыстарының 
қызмет ету нэтижесі деп түсіндіреді галым В.К.  Шабельников  [120].
Өз  кезіндегі  Қорқыт  атаның  нақыл  сөздері,  даналық  ойлары, 
казіргі  кезде  түлғаны  калыптастыруда  өте  мэнді.  Себебі  оның  ата- 
ананы  сыйлау,  қүрметтеу,  отбасылық  қарым-қатынас  тетігі,  үл  мен 
қыз тәрбиесі жайлы  ойлары үлттык болмыстың генезисінің көрсеткіші 
болады дей аламыз.
Қазақгың  қоғамдық  санасының  қалыптасу  жүйесін,  оның 
өкілінің  сана-сезімінің  даму,  жетілу  жүйесінің  генезисін  ашуга 
мүмкіндік  беретін  гылыми  қазынаның  бірі  -  Әбу  Насыр  эл-Фараби 
еңбектері.
Әл-Фараби  еңбектері  Аристотельдің  пікірлерін  талдай  отырып, 
адам  санасының  даму  жолын  жаңаша  материалистік  негізде 
түсіндіруге тырысқан.  Ол  жан  мен  тэннің  арақатынасын,  байланысын 
нақгылы  түсіндіре  білген.  Жан  куаттарының  табиғатын  түсіндіре 
тырып,  олардьщ  адам  санасының  жетілуіндегі  негізгі  механизмдер 
кендігін  айтқан.  Мүнымен  қатар  адам  психикасындагы  сезімдік 
р  кшеліктерін 
жан-жақты 
түсіндірген. 
Сонымен 
қатар, 
бала 
каб'  ИКаСЫНЬи' пайДа болу  негізі  ана қүрсағында-ақ басталатындығын, 
0
Сы  ет’  мінез  бітістерінің  де  туганға  дейін  негізделетіндігін  айтқан. 
нань  ° Йлар,а  сүйенсек,  сана-сезімнің  бастапқы  белгісі  жаңсақ 
^Рих 
° олмақ-  Себебі,  адам  бойындағы  мінездік  сапалар  апдымен 
нань,м  әлеУметтік  жагдайларға  байланысты  қалыптасатын  жаңсақ 
болу  үДар  нег‘3'нде  көрінеді.  «Адамдар,- деп  жазды  Фараби,-  бақытты 
ізгі 
Қала ІН  біріне-бірі  көмектесіп  отыру  максатымен  бірлескен  қала 
қ°гам  да  °лады-  Халқы  бақытқа жету  үшін  өзара  көмектесіп  отырған 
І !ГІ  Когам  болады.  Қалалардың  бәрі  бақытқа  жету  жолында
81

бір-біріне  көмектесіп,  халқы  ізгі  халық  болады.  Сол  сиям 
хапықтардың  бэрі  бақытқа  ұмтылып,  біріне-бірі  көмектесіп  отьірі 
бүкіл жер жүзі  ізгі болар еді».  Фарабидің бүл сөзінен  адамның рухЬІ 
тэн  ізгілік,  бақыт,  қадір-касиет  сапаларынын  адамгершілік  негіэ 
қүрайтын  жаңсақ  нанымдар  екендігін  байқаймыз.  Адам  санасьщ 
қалыптасатын  жаңсақ  нанымдар,  оның  ішінде  этностық  жаңс 
нанымдар  тарихи-элеуметтік,  саяси-қоғамдық,  мәдени  катынастаі 
сай  салт-дәстүрлік  негізде  көрініп,  танымдык  деңгейде  өзгер 
отырады. 
Бүл 
кұбылысты 
эл-Фарабидің 
«Қайырымды 
қа. 
түрғындарының 
көзқарастары 
жайындагы 
трактат» 
еңбегіні 
мазмүнынан жақсы көруге болады.
Фарабидің  еңбектерінде  дарындылық,  акыл-парасат,  қабіле 
қиял  негіздерін  байқататын  жаңсақ  нанымдарды  да,  олардағы  ұлтп, 
рең негіздерінің барлыгын да аңғаруға болады [43].
Х-ХІІ 
гасырлардағы 
ой-пікірлерді 
Жүсіп 
БаласағұніАп 
«Құдатгу білік»  атгы  шығармасынан бастауға болады  [121].  Бұп 
е ң б я  
элемнің  терт  түрлі  элементтен  -  жер,  су,  ауа,  оттан  -  кұралғандығЛ 
сонымен 
қатар, 
олардың 
дүниедегі 
заттардың 
үйлссімділігі 
қамтамасыз  ететіндігін  айтады.  Қазіргі  жағдайда  «үйлесімділію 
қогамның  дамуында  ең  үлкен  рөл  атқарады.  Себебі,  ел  билеушіда 
әділет,  дэулет,  қанағат,  парасат  сиякты  терт  қасиет  түгел  табылуді 
тапап 
етеді. 
Билеушінің 
сана-сезімі 
осы 
көрсеткіштермеі 
толықтырылган  кезде  ғана  ел  билігі  сэтгі  жэне  өз  колында  болмак 
Ақыл  мен  дарындылық  сияқты  сапалар  адам  қанагатын  реттеуід 
жамандыққа  апармайтын  нанымдар  мен  жаңсақ  нанымдар  негізінД 
қалыптасады.  Қ.Жарықбаев  өз  талдауларында  «Құтты  біліктііі 
тэлімдік  маңызын,  оның  адам  мінез-құлкы,  қоғамдағы  орнь 
белгілеудегі 
рөлін 
көрсетсе, 
біз 
бұп 
еңбектің 
с а н а -с е з ім н і 
қалыптасуындағы  рөлін,  яғни  түлгалық  бағытгылығының  ретгелуін/ 
өте  құнды  жазба  дей  аламыз.  Ендеше,  «Құгты  білік»  адамның  сая 
сезім  компоненті  болатын  этностық жаңсақ нанымдардың көрінуі  мЧІ 
дамуын 
зерттеудегі 
құнды 
гылыми-теориялық 
к озқ ар ас-тар Л  
белгілеуге  мүмкіндік  береді.  Автор  адамды  моральдық 
жагынзі 
жегілуінің  бірден-бір  өлшемі  деп,  ақылдың  көмегінсіз  дүниеде 
еш б 
нэрсе  шешілмейді  деп  түйіндейді  («Адамға  оның  ақылы  ғана  Д0С 
«Парасат  -   қараңғыдағы  шырақ»).  Сол  сиякты  қазақ 
халкы нь 
бойында  ерекше  көрінетін  парасатгылық,  ақылдылық, терең  ойлыЛ* 
т.б.  жағымды  қасиеттердің  негізін  белгілейтін  жаңсақ  нанымдар^ 
нақтылы  көрсеткендігі  анық  байкалады.  Сонымен  қатар,  автор  аД* 
бойындағы  жағымсыз  сапалардың  да  нышанын  байқататын  жан^ 
нанымдарды  да  жақсы  көрсетеді  дей  аламыз.  Мәселен, 
ы закорл ь1"
82

ырушылык 
жағдайға 
түсуді 
-  
жаман 
қасиет 
ретінде 
* аН* 
•  («Жанұшырушылык  -   топас  адамның  белгісі»,  «Ашу 
К°РС 
_  акылға  нұксан  келтіреді»,  «Ақылдыпык  ашумен  бірғе 
^^рмейді»)- 
Мұндай 
жағымсыз  қасиетгер  теріс  жаңсақ  нанымдардан
^ ЫНДОсы 
Ортағасырлык 
кезендеғі  Махмұд  Қашқари[122],  Қожа 
Иассауи[123] 
ш ығармаларында  да 
адамның  сана-сезімінің 
ыптасу 
жұйесін 
аныктайтын 
тұлғалық 
сапапарға 
талдау 
ж асалған ды ғы н  
кереміз.  Мэселен,  Махмұд Қашкаридің «Диуан лұғат- 
ат  түрік»  сөздігі.  Онда  дүниеқорлык,  корқақтық,  мансапқорлық, 
опасыздык  т.б 
көпгеген 
жағымсыз  қасиеттер  сыналып, 
ерлік,  ізгілік, 
әділдік, 
акпейілділік батырлык,  ержұректік, отансүйгіштік касиеттерді 
калыптастыру 
адамньщ 
сана-сезімінін  жогарғы  көрсеткіші  екендігін
уағыздайды.
Ал,  XIII  ғасырдың  аяғы  мен  XIV  ғасырдың  басында  жарық 
көрген  «Оғыз  каган  жыры»  эпос  дәстүрімен  айтылып  келген  аңыз- 
жыр.  Оның  негізгі  желісі  жэне  оған  ұйткы  болған  кейіпкер  -   Оғыз- 
Өгіз  төтемінің  пайда  болу  замандарынан  шығып,  хатқа  түскенге 
дейінгі  аралықгағы түркі тайпаларының тіршілігіне  қатысты  кәптеген 
аныздарды  жинактау,  екшеу  сатысынан  өтіп  келген.  Оган  УІІІ-ІХ 
гасырдағы 
Қыпшақ, 
оғыз, 
қарлұқ, 
қаңлы 
ру-тайпапарының 
капыптасуы  оқигалары  кірген-деп,  тұжырымдайды  зерттеушілер 
Х.Сүйіншэлиев  [124],  А.Қоңыратбаев  [125],  т.б.б.  Бұл  жазбаның 
ұлтгық  психологияны  зерттеудегі  құндылығын  Фараби  өмірін 
зерттеген  Ақжан  Машановтың  кызыкты  деректерінен  байқауға 
болады.  Ғалымның  айтуынша,  «Оғыз  хан  аңызының  тууы  сиырдың 
жыл  басы  болуымен  байланысты»  деген  ойынан  туындайтын  жаңсак 
нанымды  қалыптастырады.  Бес  мың  жыл  бұрын  жыл  басы  тышқан 
мес  сиыр  болған.  Ол  Өгізхан  заманы  болса  керек.  Зертгеушінің 
еректері  бойынша  әрбір  екі  мың  жыл  шамасында  жыл  басы  бір 
мҮШелден екінші  мүшелге ауысып отырады  [126,10].
Жогарыда  сөз  болған  жазба  қазақ  даласының  өмірін,  тұрмыс- 
сан  Л1ГШ  сипаттап>  өзіндік  мінез-кұлық  ерекшеліктерімен  салт- 
Түрк^:Ынь,ң  Даму  деңгейін  аңғаруга  мүмкіндік  береді.  Бұл  жөнінде, 
(<Бұл  ХалыктаРын  зертгеген  ғалымдар:  В.В.  Бартольд  пен  П.Пельо: 
тұжы  Дастан  казақ  сахарасынан  шыққан  болу  керек»,-  деген 
қа3ақ^ ЬІМДаР  жасаған  [127].  Себебі,  бұл  шығармадағы  кейіпкер 
°РамДа*,ДЬІН  Дене  бітістерінін  ерекшелігін,  сөз  шеберлігін,  өзіндік  ой 
кай_КаГ ' нь‘Н  ерекшелігін  аңғартады.  Орхон-Енисей  жазбаларынын 
чнабатт  'СЬІН 
та  казақ  канына  сіңген  кайырымдылык,
Ь|К,  кішіпейілділік,  парасаттылық,  қонақжайлык  сияқты
83

жагымды  қасиеттер  мен  жаукештілік,  бәсекелік,  дүниеқоныздьці 
т.б. жағымсыз қасиеттердің генезисін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақ  психологиясының,  оның  ішінде  үлтгық  сана-сезіЦі 
даму  жолын 
ХУ-ХУІІ 
ғасырлардағы 
Асанқайғы,  Қ.Жалаі 
М.Дулати,  Ө.Тілеуқабылүлы,  Шалкиіз  т.б.  этнопсихологиялық 
пікірлерінен  шығаруға  болады.  Бүл  кезеп  қазақ  халқының  өз  алдыіі 
хандық  құрып,  тайпалар  бірігіп,  феодалдық  мемлекет  болып  н ц  
бастаған  кезі  еді.  Қашан да болсын  мүндай  саяси-әлеуметтік  құбы 
халықтың  мәдени  қүндылықтарын  жандандыруға  мүмкіндік  береі 
Себебі  халықтың  өзбетінде  мәртебеге  ие  болуы  оның  тілінің,  салі 
дэстүрлерінің  жол-жоралгылырының  жандануын  талап  етеді.  Міне 
осы  кезде  кейбір  жазба  ескерткіштер  қазақ тіліне  аударылып,  жазі 
бастады. 
Дегенмен 
де 
қазак 
мәдениетінің 
дамуьша 
жоңі 
шапқыншыларының қыспағы ез эсерін тигізбей қойган жоқ [128].
Осылардың  ішінде  бүдан  бес  жарым  ғасыр  бүрын  өмір  сүргі 
Жетісу  топырағының  түлегі,  ғылыми-танымдық  энциклопед 
«Шипагерлік  баян»  атты  туындының  авторы  Албан  Өтебоі 
Тілеуқабылүлын  айтуға  болады.  Ғалым  өзінің  бүл  еңбегі 
медициналық, 
гуманитарлық 
жэне 
тэлім-тэрбиелік 
ойларымеь 
бірнеше гылымдарды топтастырган.
Ғүлама  ғалым  осы  еңбегінде  адамның  тұлғалық  қасиетте 
жөнінде  кейбір  психологиялық  ұгымдарға  ерекше  мэн  берген.  Ада 
имандылығы  мен  адамгершілігінің  негізгі  көрсеткіштері:  түлғага 
бітім,  кісілік  қасиеті,  оның  жайсаңдығына  сипаттама  береі 
Ө.Тілеуғабылүлының  пікірінше,  адам  түлғасы  жан  мен  тэннің  ғаі 
айнасы  емес,  оның  өмір  жолының  тарихи  өлшемі,  тұлғалі 
қасиеттерінің, сана-сезімінің қапыптасу феномені.
Автор  өз  еңбегінде  адамның түлғапық  қалыптасуындағы  негіз 
фактордың  бірі,  оның  элеуметтік  ортасы  (ата-ана,  ауьш-аймақ,  туғі 
жер топырағы, тау-суы, ауасы т.б.) екендігін де жақсы баяндайды.
Қаны  таза,  эл-қуаты  жетік,  дәулеті  мол  пенденің  түлғагй 
көзқарасы,  ойлау,  сөйлеу,  іскерлігі,  дарындылығы,  имандылығы 
адамгершілігі тез жетіледі  дейді.  Осыған  орай  ғалым  адам  денесіі 
түктерге  де  талдау  жасап,  ондағы  қазақ  халқына  тән  нанымдар; 
көрсетеді.  Мысалы,  үлы  жүздің  шашты  алдырып  тастайтынын, 
0
] 
жүздің  айдар,  кіші  жүздің  түлым  қоятынын  атап  өтеді.  МүнДі 
бэрінен  де  маңыздысы  -   «Күнби»  есімі.  Қазақта  «Патша»  яғ#| 
«Теңдессіз  хан»  деген  мағынаны  білдіретін  күнби  үғымы  тек  бүл Щ 
аңызда  ғана  емес,  кітаптын  басынан  аягына  дейін  кездесіп  отырі 
«Күнби  бүйырған  жауынан  жеңіліп,  күнбиді  көрер  бет  жоқ  боЛЙ 
қолбасыдай»  [129,22)]  делінсе,  адам  өміріндегі  жүректің  сезімД'
84

й0налдык рөлін:  «Жүрек  ішкі  сарайдагы  күнбиден  аугысыз»,[қ/ж. 
129
 998] деп сипатгайды.
1  ’  д втор  сондай-ак,  түлганың  сана-сезімінің  калыптасуындағы
пелік  несібе  мен  нәсіптік  рызығы,  жүрек жылылығы,  ар тазалығы, 
и^йырымдылык, 
адалдык, 
шыншылдык, 
күнэкәрлікке 
бармау, 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: