Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

Ол  индивидке  өмірде  бағытталуына  көмектеседі  және  белгілі 
м ін е з-к ұ л к ы н  
бағыттайды.  Таптаурын  жалған  немесе  айқын 
,   "  ,  мүмкін.  Сол  себепті  жағымды  жэне  жагымсыз  эмоциялар 
°  індауы  мүмкін.  Оның  негізгі  мэні  -  оның белгілі  әлеуметтік топқа, 
белгілі  кұбылыска қатынасын  көрсетуі.
Ұлттык  психологияға да осы  таптаурындар тэн.  Әрбір  этностық 
топта  (халык,  үлт,  тайпа  т.б)  взінің  топтық  сана-сезімінің  болуы 
ш ы найы  
жэне  қиял  спецификалык  қасиетгі  белгілейді.  Әрбір  үлт 
интуитивті 
түрде 
белгілі 
бейнемен 
байланыстырылады. 
Жиі 
а й т ы л а т ы н  
«Қазақтарға  немесе  орыстарға  осындай  қасиеттер  тэн» 
және  олардың  әрқайсысын  жағымды  немесе  жағымсыз  багалайды. 
Студентгер  арасында  жансақ  нанымдарды  зерттеуде  байқалғаны: 
қазактар  оң  жағынан  -  қонақжай, 
шыдамды, 
ынтымақшыл, 
қайырымды;  теріс жағынан  -  ысырапшыл,  жалқау,  дөрекі,  пессимист. 
Орыстар:  оң  жағынан  -  тез  сөйлесіп  кете  алады,  өздерін  жогары 
багалайды,  тәрбиелі,  табысқа  жетуге  умтылады;  теріс  жағынан- 
қырсық,  шаруага  епсіз,  өркөкірек,  қонақжай  емес.  Жалпы  айтқанда, 
бүл 
зерттеу 
нәтижелері 
жаңсақ 
нанымдардың 
мінез-қүлық 
таптаурындарының алғашкы белгісі екендігін көрсетеді.
Үлттык  салтты  жэне  қүндылықтарды  бағалау  күрделі.  Оны 
багалауы,  бағалап  отырган  адамның  көзкарасына  байланысты.  Бүл 
жерде  абайлау  қажет.  Әрбір  халықга  өз  саят-дәстүр  тэрбие 
көзкарасымен  карап  бағалайды.  Бүндай  карастыру  -  бөтен  халықтың 
мэдениет қүбылыстарын өз халқының қүндылықтарымен жэне мәдени 
дэстүр  көзқарасымен  қарастыру  -  әлеуметгік  этноцентризм  ретінде 
көрінеді.  Шынайы  немесе  киял  ерекшеліктері  ең  басты  сапага 
койылса,  этностық  топка  қатынасында  дүшпандық  психологиялық 
бағытқа айналады.
Көп  жағдайда  халықтар  арасында  дискриминация  саясаты 
калыптасады,  этностық  таптаурын  дегеніміз  осы.  Бүл  түсінікті 
авторлар эртүрлі  анықтайды.  Б.Берельсон, Г.Стейнер  «Адамдар  мінез- 
күлқы»  деген  анықтама  жаңсак  нанымдар  белгілі  этностық  топ 
катынасында 
дүшпандык 
бағыт 
деп 
анықтайды. 
Әлеуметтік 
"сихология  оқулығында  жаңсақ  нанымдарга  мынадай  аныктама 
ріледі:  «Объектіге  жағымсыз  бағыт,  таптаурындалуға  тенденциясы 
Р>  эмоционалды  зарядталған  жэне  карама-карсы  ақпарат».  Ол 
ГеРіс эсеріне түсе қоймайды  [109].
Жағ 
сак  нанымдар  бүл  топқа  немесе  оның  жеке  мүшелеріне 
п 
МСЫЗ  ° агыт> ол  таптаурын  сенімдермен  сипатталады,  багыт  ішкі 
сені  СТеРден  шьігады.  Жаңсак  нанымдар дегеніміз  ақыл  жэне  саналы 
е Дейін болатын багыт.түрақты  жэне рациональды сенім  эсеріне
69

түсіп,  женіл  түрде  өзгермейтін  кұбылыс.  Белгілі  американ  социолЛ  
Робин  М.Уильямс  бүл  аныктаманы  толыктырады,  жансак  нанымдарі 
белгілі  мәдениет  нормаларына  сай  кұндьшыктарға  кайшы 
келетіі 
бағыт.  Г.Оллпорттын  айтуы  бойынша,  жансак  нанымдар  бағыт 
пайді 
болғанда  ғана  туындайды.  Сол  себептен  жаңсақ  нанымдар  діңі 
ұғымдармен  байланысты.  Әнрине,  біз  жоғарыда  айтылгандарД 
жүгінсек,  гапымның  бұл  тұжырымымен  келіспейміз.  Осыған  ораіЯ 
жаңсак нанымдарды зерттеудің торт жолы бар:
Біріншісі  -  жансақ  нанымдар  -  белгілі  психологиялық 
феномен 
ретіндегі  қозгаушы  күш.  Сондықтан  жансак  нанымдардың 
бастамасЯ 
мен  механизмдерін  түсіну  үшін  адамдардың  психикасын  зерттед 
керек.
Екіншісі  -  жансак  нанымдар  қоғам  құбылысының  элеуметті* 
фактісі,  жеке  индивид  езінің  этностық  көзқарастарын  қогамдьі 
санадан  игереді,  сондықтан  этностық  жансак  нанымдар  табигатыи 
түсіну  үшін  апдымен  сол  индивидтің  өмір  сүрегін  қогамын,  ортасыИ 
зерттеу  керек.  Бірінші  жолмен  жүретін  психиатрия  жэне  психология 
екінші жолы - социологтар жолы.
Үшінші 
-  
жаңсақ 
нанымдарды 
тұлғаның 
әлеуметтенД 
таптаурындану,  багытталу  процестерінің  көзі  жэне  танымдық 
іс- 
эрекет  мотивациясына  байланысты  өзгерістерге  ұшырасып 
немесв 
элсіреп отыратын құбылыс (Т.Нельсон) ретінде зерттеу.
Тертінші  -   (этностық)  жаңсак  нанымдарды  сана-сезімнія 
бастапқы  компоненті  жэне  танымдык  іс-әрекет  барысында, 
карыМ' 
қатынас  процесінде  өзгерістерге  ұшырап  отыратын  феномен  ретінд< 
қарастыру.
Кейбір  батыс  социологтарының  айтуы  бойынша,  этносты 
жаңсақ  нанымдар  инивидтер  арасындағы  жеке  дара  карым-қаынаста 
туындайды.  Адамдар  қарым-катынасы  арасында,  жиі  эр  түрЛІ 
кақтығыстарга  түскен  индивидтер  бір  этностық  топқа  жатса,  онда 
қактығыс  жеке  даралық  болып  калады.  Ал,  егер  олар  эр  түрлі  ұлткі 
жататын  болса,  қақтығыстағы  жағдай  жалпыланады.  Бір 
и н д и в и д т іі 
жағымсыз  багасы 
этностык  топтың  жағымсыз  таптаурыныні 
айналады.  Ендеше,  барлык  казақтар  осындай  немесе  барлык  орыстаі 
осындай деуге болмайды.
Индивидтің  жеке  тэжірибесі  жаңсақ  нанымдардың  себебі 
боЛі 
алмайды.  Себебі  олар  тек  элеуметтік  ортадағы 
карым-каты наС 
барысында  пайда  болады.  Бұл  тэжірибені  көбінесе  алдын-ал2 
таптаурын  анықтайды.  Адамдармен  карым-катынаста  өз  бойын* 
сіңген  бағытпен  қабылдайды  жэне  багалайды,  сондықтан 
к ей б ір  
заттарды  ескереді,  кейбіреулерін  ескермейді.  Орыс  лингвисі 
Б олдуэЧ
үрТене бұл  ойларды өз байқауында жақсы бейнелейді  [110]. Оның 
де'  
ін 
М.Горький 
«Жизнь  Клима  Самгина»  еңбегінде  көрсетеді;
Ыс ұрласа, ұры ұрлады» - дейді, егер еврей ұрласа «еврей ұрлады»,
<(  дейді-  Бұл  калытасқан  таптаурынга  байланысты,  ұрлық  фактісіне 
назар  аудара  коймайды,  ұрлык  жасаган  адамның  үлтына  зейін  кояды
[Ш ]- 
. 
,
Жекелік  тэжірибе  таптаурынга  қайшы  келсе,  мысалы,  нефді 
и н т ел л ек т у а л д ы  
қабілетсіз деп  қабылдайтын  адам,  профессор негрмен 
танысса,  бұл  фактіні  ерекше  жағдай  ретінде  қабылдайды.  Бір  жеке 
адамға жагымды 
б а г а  
беру,  сол  адамның этностык тобына  жағымсыз 
қатынасын  көрсетеді.  Жаңсак  нанымдар  иррационалдыгы  тек  қана 
жеке  тэжірибеден  тэуелсіз  өмір  сүретіндігінен  гана тұрмайды,  «яғни, 
цыгандарды  көрген  емеспін,  бірак жаман  екенін  білемін»  деу  карама- 
қайшы  келетінін  көрсетеді.  Багыт  өзінің  спецификалық  қасиетімен 
тэуелсіз.  Адамдар  өзінің  белгілі  бір  этностық  топқа  жағымсыз 
қатынасын  түсіндіруінде  сол  топқа тэн  белгілі  жагымсыз  касиеттерді 
белгілейді.  Сол  касиеттерді  өз  тобының  арасында  көрінсе  жағымсыз 
бағаламайды.  Сондықтан  этностық  топтың  жекелік  қасиетгері 
жағымсыз  пікір  тудырмайды,  керісінше  жаппы  жагымсыз  бағытқа 
байланысты  білдіреді.  Бүл  пікірлер  де  ауысуы  мүмкін.  Кейде  бір- 
біріне  қарама-қайшы  болады,  бірақ  жагымсыз  бағыт сақталып  қалады 
[109].
Сан  жағынан  кіші  ұлттарға,  әрқашан  да  бір  стандартты  айып 
тағылады-  «бұл  адамдар»  топтық  ынтымақтастықты  жоғары деңгейде 
көрсетеді,  эрқашан  да  бір-біріне  тірек  болады,  сондықтан  бұпардан 
кауіптену  керек.  Бұл  айтылгандардың  мэнін  түсіндіруге  келсек, 
этностық  кіші,  эсіресе  дискриминацияға  түскен  топ,  басқа  ұлтгарға 
карағанда 
ынтымақтастықтың 
жоғары 
деңгейін 
көрсетеді. 
Дискриминацияның  өзі  бұндай  ынтымақгастыққа  себеп  болады.  Бұп 
топ  мүшелерінің  көпшілігінде  басқа  ұлттардан  ерекшеміз  деген 
*аңсақ нанымдар  пайда болады. Бұның өзі бір-бірін жакындастырады. 
Ұл 
ешқандай 
психикалық 
немесе 
нэсілдік 
ерекшеліктерге 
айланысты емес.
Этностық  жансақ  нанымдар  түсінігінде,  эрбір  дискриминация 
рмасы  кіші  ұлтгарда  «ұлшылдық»  формасын  қалыптастырады.  Бір 
Қта  киындықтар  туындағанда  олар  санасыз  түрде  өшін  алатын 
КейбДаРДЬі  ЗДейді.  Әдетте  бұл  нэсілдік  немесе  ұлттык  топ  болады. 
Ке 
Ір  зеРттеулерде,  Д.Уизерли  еңбегінде,  адамдар  бұп  үшін  бірінші 
байл  К£Н  °®ьект* емес> бұрын  калыптаскан белгілі  жағымсыз багытка 
анысты.  «Механизм  вымещения»  жаңсақ  нанымдар  табиғатын

емес,  кейбір  жактарын түсіндіреді.  Бұған  жауап беру  үшін 
әлеуметт 
ортасын зерттеу керек, себебі жансақ нанымдар сол ортаның 
нәтиж»
Бүл берілген  анықтамалардың барлыгы да жаңсақ нанымдардь 
табиғатына  кайшы  келеді.  Этностық  жансақ нанымдарды  түсіндіру^ 
психоаналитикалық  түсінікке  жүгінуге  болады.  З.Фрейд  бойынщ 
индивидиумның  психикасында  санадан  тыс  импульстер  қалыптасқі 
жэне  санага  карсы  келетін  жэне  моральды  мөлшерлерге  жүгіне; 
Олар  «сверх  Ид»,  «Супер  эго»,  «Эго»  арасындагы  кақтығыаі 
шиеленістіру  тудырады, 
адам 
психикасының  мазасыз 
кезең 
элсірететін  бірнеше  санадан  тыс  қорғаныс  механизмдері  бар 
Солардың  көмегімен  керексіз  ақпарат  санадан  шығарылады.  Бұі 
механизмдердің  жобалануы:  өзінің  тартылыс  деңгейі  жэне 
импульс 
оның  санасына  жэне  моральдық  багытына  қайшы  келеді  де, 
индивщ 
санасыз 
түрде 
жобалайды, 
басқаларға 
жүгіндіреді. 
Жобаньв 
классикалық  мысалы:  адамдар  өздеріне  затгың  тэндігін  мойындама) 
үшін  өзгелерге  жүгіндіреді.  Бүл  механизмдер  этностық  жансаі 
нанымдарды  түсіндіруге  мүмкіндік  береді.  Ягни,  бір  үлт  өкілі  өзіні 
тэн  мінез-қүлықты  санасыз  түрде  басқа  үлт  өкіліне  келтіріп,  соі 
қылықты өзі мойындагысы келмейді[112].
Этностық  жансақ  нанымдардың  шешуші  кілті  -  когамдыя 
сананың 
қүрылымында  жэне  қогамның  тарихында. 
АлғашқьІ 
қауымдық  қүрылыста адамдар өз руы  мен тайпа арасында гана қарьпЛ 
қатынас жасаган.  Басқа тайпа адамдарымен кездескенде  оларды бөтеі 
дүшпандық күш, жат адам деп қабылдаған.
Тайпалар  арасындағы  байланыстың  кеңейуі,  айырбастың 
пайд 
болуы  адамдардың  өзі  туралы  елестерді  күшейтті.  Өзінің 
этностЫ 
тобын  өзге  топтармен  салыстыра  аныктады.  Топтық  сана 
сезі» 
тайпаның  бірлігін  қалыптастырды.  Этноцентризм  өзін  белгілі 
топк 
жатқызу  сезімі  -  бастапқы  кезден-ақ басқа топ  арасында  өзін 
жоғар 
сезіну  мазмүнында  болады.  Бүл  идея  барлық  салт-дәстүрде, 
халЫ 
эпостарында, аңыздарда көрінеді.
Әрбір этностық топтың цивилизациясы  қарсаңында эркімге езі 
езгелерден  жогары  қою тэн болады,  эр түрлі үлттар арасында 
катына 
бірдей  болған  жоқ,  бүл  эр  түрлі  таптауырындарда  көрінді. 
БүнДЗ 
таптаурындарға 
алгаш 
рет 
классификация 
жасаган 
америка* 
социологы  жэне  психологы  К.М.  Кван  жат  этностық  топ  бейнесіі 
халық  санасындағы  тарихи  өзара  қарым-қатынаспен 
си п аттай Д і 
Егерде  екі  топ  бір  бірімен  өзара  қызмет  жасаса,  бір-біріне  жағымД 
бағыт тудырады,  кейбір өзгешеліктерге  шыдамды  қарайды.  Ал,  егерД 
топтар 
арасында 
алыс 
қатынас 
жасаса, 
ешкандай 
омірЛЦ 
қызығушылықтарға  эсерін  тигізбесе,  адамдар  бір-біріне  жағымД^
с е  
ж а ғ ы м с ы з 
көзкараспен 
қарамайды. 
Олардың 
бағы т ы  
неМ  к ұ м а р л ы қ п ен  
көрінеді.  Көпшілік  зертгеулерде  жаңсақ  нанымдар
балалык 
шақта игеріледі дейді.
ф  Уэтсидің  ойынша,  мектепке  дейінгілер  мен  бастауыш  сынып 
шыларында  анықталган  таптаурындар  болмайды.  Бірақ  үлкендер 
еоімен  оларда  белгілі  эмоционапды  тандау  қалыптасады.  Тоғыз 
жастан  жоғары  ересек  адамдардың  әсерімен  бүл  тандау  белгілі 
таггга у р ы н  
болып  калыптасады,  бүларды  кейін  өзгерту  қиындыққа 
соғады.  Қазіргі  адамдардың  психологиясы  және  этностық  бағыты  өз 
бетінше  қалыптаспайды,  ол  тэуелділік  жүргізіп  отырған  идеологияға, 
көрнекті 
насихатқа, 
өнерге, 
коммуникацияға 
байланысты 
(радио.теледидар, мерзімді  баспасөз)[113].
Жоғарыдағы  ғалымдардың  барлығы 
жаңсақ  нанымдарды 
үлтаралык 
жаукештілік 
бағытпен 
жэне 
діни 
багыттармен 
байланыстырады. 
Мәселен, 
«расизм», 
«шовинизм», 
«фашизм» 
үғымдары  негізінде  пайда  болған  қате  жаңсак  нанымдар  деп 
түсіндіреді.
Әлбетте  қандайда  бір  үлт  басқа  этностық  топқа  қарсы  болған 
болса,  өзінің  сол үлтка деген  теріс  көзқарасының бар  екендігін  түсіне 
отырыгі,  жансақ  нанымдар  тудырады.  Сонымен  катар,  олардың 
жаукештік  көзқарасын  жаман  эдет-дағдылардан  калыптасқан  деп 
есептейді. Бүл түсініктерін олар өз бастарынан  кешірген деректерімен 
дәлелдейді.  «Ешкімге  күн  көрсетпейтін  бізде  бір  мексикандық  адам 
болған!»  (И.  Кон),  -  деген  мысал  сияқгы.  Мүндай  жаңсақ  үғымды 
күнделікті  өмірде  де  кездестіруге  болады.  Мысалы,  ағасы  нашар 
мінезді,  жаман  оқыған  окушы  болса,  інісін  де  солай  бағалау:  «Сенің 
ағаң  да  оқыган,  сабағы  да,  тэртібі  де  нашар  болған!»  деген  жаңсақ 
нанымдардан балаға деген теріс бағыттың туындауын  көруге болады.
Қазақстан  психологгерінің  (Б.Ә.  Әмірова,  Р.Т.Әлімбаева,  З.М. 
алғымбаева)  зерттеулер  нэтижелері  топаралык  карым-катынас 
Рысындагы  үлттық  танымдарының  қалыптасуы  негізінде  жаңсақ 
нанымдардың өзгерістерге үшырайтынын анықтады. 
бі  •  ^ ндеше’  үлтаралык  карым-қатынас  барысында  үлт  өкілдерінің 
Р|н-бірі  тану  процесінде  ынтымақтастық,  бірлік  жэне тұтастық болу 
ш  жалпы  мағыналык  қор  (С.М.  Жақыпов)  гіайда  болады.  Себебі 
байг,  ^   аРасындагы  түсінушілік  олардың  мәмілеге  келулеріне
“нланысты.
кҮРде;п  ' ПЫК  сана"сез’м  ’  Үлтгык  психологияның  күрылымдық 
Өкілділ ; ЭіІеменг,еР'Иін бірі.  Ұлтгык сана-сезім дегеніміз өзінің үлттық 
^анашь  Ж 
М0НЬІНДаЙ 
отырып, 
ұлтына 
деген 
сүйіспеншілік, 
рлық, халық мұраларын мақтанышпен багалай білу.
72
73

«Үлттық  сана-сезім 
ұлттык 
психология 
ұгымынан 
кв| 
шағындау  тұсінік.  Ол  ұлттарды  бір-бірінен  ажыратып  тұрать 
айрықша  белгі  емес,  тек  әлеуметтік-психологиялык  кұбьшыс.  Үлтті 
психологиядан  тыс  емір  сұрмейді.  Үлтгык  сана-сезім  өз  ұлтыщ 
элеуметтік-эгностық  мэнін  тұсінуі  ұлтарапық  қатынастарда 
қанді 
жагдайға  ие  екендігін,  жалпы  адамзат  дамуына  қандай  үлесі  барң 
ұғыну  эрі  өзге  халықтармен  бірдей  болатындықтан  өмір  сүруін  т 
жағдайларды жете түсіну болып табылады». 
: 1
Адамдар  қауымдастықтың  субьективті  жагы,  психологиялыі 
құбылыстын  екі  жактылығымен  көрсетіледі,  «біз»  жэне  «олар» 
бір; 
қауымдастықты  екінші  қауымдастықтан  айыру жолы.  Этностық этноі 
жіктелген  белгілері  арқьшы,  ерекшелену  функциясы  орындаладш 
Оларға  кіретін  сана-сезімнің  этнонимі  этнос  мүшелерінің  шығу  тег 
жэне тарихы, тіл, дін, мәдениет т.б.[48].
«Үлттық  сана»  мен  «ұлттық сана-сезімді»  ажырата  қарастырум 
негіз  жоқ  емес.  «Үлттық»  ұгымы  «мемлекетгік»  ұғымымен  те« 
қойылатын  болса,  онда  «ұлттык»  сана  да  «мемлекеттік  санамею 
парапар  болып  шығады.  Ал  «ұлттық  сананы»  бұл  жерде  нақты  мэнге 
ие  -  казақ ұлтының санасын  көрсетеді.  Қазак  халқының  кэзіргі  тарихі 
даму  сатысындағы  ұлтгық  ойы  жетіп  тұрған  баспалдақ  -  қазак 
ұптының  сапасы  болып  шығады.  Сонымен  «ұлттық  сана»  -  казірг 
Қазақстанды  мекендеген  барлық  халыктың  санасы,  ал  нақты  «ұлтгьі 
сана-сезім»  бұл  жерде  қазақ  ұлтының  санасы  «ұлтгык  сананың» 
құрамдас  бөлігі  болып  шыгады.  Мұның  мемлекетгік  мүддемея 
парапар  болып  тұрған  қазак  ұптының  мүдцесімен  анықталуа 
айырмашылығы да сонда:  мүдде - келешекте  іске асырылатын  макса'| 
мұратгардың  жиынтыгын  көрсетеді.  Яғни  сана-сезімін  іұл,аныи 
белгілі  бір  этносқа  жататындығын  сезінуі,  немесе  өзі  қапап  отырғЯ 
этностың нақтылы мүшесі екендігіне деген нанымынын пайда болуЫ-,1
Этностық 
мэдениеттің 
аймагы 
антропологиялык 
жэнЧ 
этнопсихологиялық 
ерекшеліктері: 
бір 
ұлтты 
с и п а т т а й т ь і
психологиялық  ерекшеліктер  бірлігіне  кіретін  психикалық  құрыльиі 
ұпттық  мінез-құлық,  ұлттық  темперамент,  жеке  адам  багыттыльі 
ерекшеліктері, 
моральдық 
сенімдері, 
құндьшық 
бағыттарч 
көзқарастары, идеалдары, қабілеті.
«Этностық өзіндік біртектілену» деңгейі  этностық 
с а н а -с е з ім н і 
мынадай  компонентгерінен  кұралады:  өз  этносымен  катар 
бірдейлік" 
сезіну, взінің этностық ерекшеліктерін  сезіну.  Өзін өз этностық қауЫ* 
ретінде  сезіну,  этностық  анықталуы  жэне  жеке  адам 
а у қ а т т ы л ы г ы м е
1 
құрылады.
74

Осы  тұргыдан  этностык  жансак  нанымдарды  ұлт  өкілінің 
бағыт-багдарының,  бағыттылығының  негізғі  реттеушісі, 
^
  ^ т т ы к   сана-сезімді  калыптастырушы  компонент  деп  көрсетуге
де болады-
Біз төмендегі  суреттен  этностық жаңсак  нанымдар 
ұ л т г ы к  
сана- 
імнін 
компоненті 
ретінде 
бағыттылық 
жүйесіндегі 
ішкі 
° с т и х и к а л ы к  
өзгермелі  компонент екендігін  көреміз.
2 Сурет  - Этносіык жансак  нанымдар  багы іты лы к жүйесіндегі ұлттык 
сана-сеіімнін  негі н і  компоненті
Жүргізілген  зерттеулер  бойынша,  ғалымдар этностық сана-сезім 
^ т а с  
құрьшым. 
Өзін  құрайтын  екі  деңгей  компоненттерінен  тұрады.
ностық  сана-сезімнің  даму  деңгейі  оның  құрылымының  өзгеруіне 
әкеледі, 
басқа 
компоненттерге 
тығыз 
байланыстылығымен 
ерекшеленеді.  Ол  эрбір  жекеленген  иерархия  деңгейіне  эр  түрлі 
Деңгейлік  детерминацияда 
жанама 
звено 
болып 
есептелінеді.
ьімен  қатар,  этностық  сана-сезімнің  қалыптасуы  жэне  дамуы 
ЖэнеНЬІН  біріккен  іс-әрекетінің  анықтаушы  оптимизация  факторы 
гап 
олаРДың 
тұлғааралық 
қатынасы 
этностық 
жекеленудің 
°низация жагдайы болады деген тұжырымға келді[50].
Ке 
13 
ез 
зерттеулеріміздің  теориялық 
негізін 
жоғарыдағы 
СаНас^аСТаРДЬІ 
талдай 
отырып, 
жаңсақ 
нанымдардың 
адам 
өзінді
  Шдағы  адамзаттық  түсінігінің  алғашқы  көзін  белгілейтін  жэне 
к  сана-сезімніц  негізгі  компоненті  болатындығын  тұтастай,
75

толық жан-жакты  ғылыми -теорияльіқталдаулар аркылы тусіндіреміі 
(Т.Нельсоннын  «Психолоғия  предубеждения»  жэне  И.  С.  КонньЯ 
«Психология  предрассудков»  деген  еңбектері  мен  Д.Н.  УзнадзеңЯ 
«Психология  установки»  атты  еңбегі).  Бұл  көзкарастарымызЛ 
гылыми  тұжырымдауға,  дәлелдеуге  өткен  гасырда  пайда  болгаі 
«синергетика» 
ғылыми 
теориясы 
себін 
тигізді. 
С е б е б і 
синергетикалық  тәсілдер  арқылы  жан-жақты  талдау  жасап  ұлтгьи 
болмыстың компоненттерін аныктауға болады.
Сонымен,  жаңсак  нанымдарды  аныкталмаған,  негізі  шамаля 
құбылыс  екендігін  теориялық  негіздейміз. 
Соған 
байланысЛ 
тұлғаның 
эмоционалдық-мотивациялық 
мінез-құлқыньн
қалыптасуында 
нактылы 
бағалаушылық, 
реттеушілік 
рөл| 
атқаратындығын  аңғардық.  Жаңсақ  нанымдар  эртурлі  элеуметгііі 
жағдайларға байланысты  адамның  санасында елеулі  орын  алып. 
сан м  
сезімінің  қалыптасуында  бастапқы  козі  болмак.  Яғни,  ұпттық  саняі 
сезім  мен  бағыты  тұлғаның  қоғамдағы  іс-эрекетінен,  көзқарасынаиі 
қылықтарынан 
байқалатын 
адамның 
өзін 
элеуметтік 
ор'гаді| 
нактылауы,  сезінуі,  анықтауы,  аңғаруы  жэне  соған  орай  когамныщ 
негізгі  ережелерін  өз  бойында  меңгеруге  бағытталған  жансяі 
нанымдары немесе элеуметтендірілуі дей  аламыз.
1.5 
Ү лтты қ  психология  табигаты н  казак  ойш ылдары  меш 
ғұлама галы м дарды ң тұсіндіру тұрғы сы нан карасты ру
Ұлтгык 
психологияның 
ерекшеліктерін 
түсіндірудіиі 
эдіснамапық  негіздерінің  табиғатын,  жалпы  адамгершілік,  таптык 
элеуметтік, ұлттык  карым-қатынас  белгілерін  ажырату  арқылы  беруг 
болады. 
Қандай 
да 
халык 
болмасын 
оның 
психологияльИ 
дұниетанымдық  ерекшеліктерін  көрсетуді  халықтың  рухани  өсуіне 
даму  тарихына  талдау  жасап  көрсету  каже-гтііі  туады.  Себебі,  оньіі 
психологиялық  ерекшеліктері  халық  өкілдерінің  біріккен  өмірі  меі 
кұресінде,  элеуметтік,  табиги-географиялық,  материалдық  мэдені 
жагдайлардың шарттарына лайықты қалыптасады.
Этностық  жаңсақ  нанымдарды  ұлттың  өзіндік  санасынЫ) 
бастапкы  белгісі  деп  апатын  болсақ,  оның  ұлт 
п с и х о л о г и я с ы н д а ғь  
пайда болу  негіздерін  ашу  қажет.  Бұл  қажеттілік  көнеден  келе 
ж аткаі 
қазақ  халқының  пайда  болу,  даму  тарихын  бейнелейтін 
колж азбаЛ й 
мен  ғылыми  көзкарастарға  сұйенуді  талап  етеді.  Көне 
е с к е р т к і ш т е  
мен  жазбалар  хапықтардың  мінез-құлықтарынан, 
т а л ғ а м д а р ы н а й »
т ір ш іл ік т е р ін е н , 
шаруашылыктарынан 
мағлұмат 
береді. 
Т¥Р М 
ү л т т а р д ы н  
мінез-құлкы  - оныңтарихи омірінің нэтижесі.
^ нД  үлтгык  мінез  сана-сезімнің  қалыптасу  деңгейінің  көрсеткіші 
Себебі, 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: