Ойында бірлескен іс әрекетті ұйымдастыру

 
86 
   Жоғарыда  аталған  жұмыстарда  баланың  дамуында  топтық  оқыту  мен 
бірлескен  әрекеттің  әсерін  талдаудың  екі  маңызды  бағыты  айқындалған. 
Біріншіден, мұндай іс–әрекет тұлғалық дамуды шаттандыратын фактор ретінде 
талданды, бұл оның тәрбиелік тиімділігін бағалауға мүмкіндік берді. Екіншіден, 
ол интеллектілік дамуды қамтамасыз ететін фактор ретінде қарастырылады, бұл 
оның дидактикалық, үйретушілік әсерін айқындауға мүмкіндік берді. Психолог 
ғалымдардың  пікірінше:  бір  жағынан  оқыту  мен  тәрбиелеу  туа  берілген 
анатомо–физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығы, екініші жағынан, әр түрлі 
қатардың құбылыстары, оларды бір қатарға жатқызуға болмайды. Біріншілері–
психикалық  дамудың  бастауы,  екіншілері  –  оның  қажетті  жағдайлары  деп 
тұжырымдайды. 
Баланың  бірлескен  іс–әрекет  және  оның  логикалық–психологиялық  жүйесі  
туралы  айтқанда  Әл  –  Фараби:  «ілім–білімді  игеруді  теориялық  және 
тәжірибелік өнер дей келіп, оны үш топқа бөледі. 
1. Адамның өз дене мүшелерін пайдалану үшін керекті әрекеттері. 
2. Құштарлық, рақат, қканыш, ашу, қорқыныш сияқты жан аффектілері. 
3. Ақыл-парасат. 
    Адамның  жетістігі  алдымен  ойлану  қабілетіне,  оймен  ерік,  қимыл-
әрекеттеріне  қатысты–деп  есептейді.  Жан,  ақыл,  ерік  аффектілерін 
ұштастырған  адам  жетік  адам.  Жетілген  адам  қабілеті  мен  қайырымдылығы 
арқылы  өзгелерден  озады,  басқаларды  билеуге  бейім.  Сонда  ғана  ол  үнемі 
бақыттың  қызығына  бөленеді.  Бақыт  жан  қуатынан,  адамның  өзін-танып 
білудің басты күшінің қайнар көзі, жүрек қуаты. Жанның қуаты ізгілік, рақым, 
шапағаттар  нұр  төгеді.  Игі  іс-жүректің  қуатын  қалыптастырады,  шыңдайды. 
Бұл идея бала мен тәрбиешінің бірлескен іс-әрекетінің логикалық үлесімділігін, 
яғни логика ойлаудың дұрыстығын қадағалайтын болса, психологияллық жүйе 
теориялық тұжырымдарды, тәжірибелік іс-әрекеттерде адасушылықтан, жалған 
пікірлерден арылтады-деп тұжырымдайды. 
    Бірақ  бала  дамуының  негізі  үлкен  адам  мен  баланың  бірлесіп  жұмыс  істеу 
болып табылатыны жөніндегі фактіні келтіріп қана қою жеткіліксіз. Бірлескен 
әрекеттерді  ұйымдастырудың  барлық  тәсілдерді  жаңа  іс–әрекеттердің 
туындауына  және  оларды  баланың  меңгеруіне  алып  келе  бермейді.  Басқаша 
айтқанда, үлкен адам мен бала бірлесіп жұмыс жасаған кезде пайда болатын кез 
келген әрекеттер баланың жақын даму аймағын анықтайды. Мәселе балалардың 
ары қарайғы психикалық дамуын қамтамасыз ететін оқу танымдық іс–әрекеттің 
негізі  ретіндегі  бірлескен  ұжымдық  таратылған  әрекеттерді  ұйымдастырудың 
ерекшелігін  ашуда  болып  табылады.  Бірлескен  оқу  іс–  әрекеті  мәселесіне 
арналған жұмыстарды талдай келе төмендегідей қорытынды жасауға болады. 
    Біріншіден, баланың психикалық дамуының бастауларын феноменологиялық 
сипаттау  мен  эксперименттік  зерттеудің  мәнді  табыстарымен  қатар  әлі  күнге 
дейін  балаларда  ойлаудың  жаңа  формалары  және  жаңа  әрекеттерді  меңгеруі 
үшін  олардың  бірлескен  әрекеттерін  ұйымдастырудың  мәні  дұрыс 
бағаланбайды,  әсіресе  баланың  жеке  дара  белсенділігінің  динамикасына  іс–
әрекеттің ұжымдық таратылған формасының редукциялануы кең орын алады.  

 
87 
Екіншіден,  бірінші  және  екінші  бағыттардың  шеңберінде  жүргізілетін 
зерттеулерде  іс–әрекеттің  бірлескен,  ұжымдық  формаларын  ұйымдастырудың 
психологиялық ерекшеліктері жеткілікті зерттелмеген. 
    Үшіншіден,  балалардың  сондай–ақ,  үлкендермен  балалардың  бірлескен 
әрекетін  зерттеу  кезінде  қолданылған  әдістемелер,  экесперименттік  жағдайлар 
мен  тапсырмалар  оқу  іс–әрекетінің  ерекше  факторы  ретіндегі  ұйымдастыру 
тәсілін зерттеуге арналмаған.  
    Іс-әрекеттің  құрылымын,  қызметін  және  негізгі  сипаттамаларын  білу 
танымдық  іс  әрекеттің  оңтайлы  түрлерін  модельдеуге  және  оларға  оқыту 
соңында  талаптар  қоюға  мүкіндік  береді.  Танымдық  іс  әрекеттің 
бағдарламаланған түрлері балалардың игілігіне айналуы үшін, олардың негізгі 
барлық  сипаттары  бойынша  бірқатар  сапалы  өзгеше  қалыптар  арқылы  өткізу 
керек.  Әрекет  ақыл–ой  әрекетіне,  жалпыланған,  қысқартылған  және 
меңгерілген  әрекетке  айналардан  бұрын  өтпелі  қалыптардан  өтеді.  Олардың 
ішіндегі  негізгілері  әрекетті  меңгеру  кезеңдерін  құрайды,  олардың  әрқайсысы 
әрекеттің 
негізгі 
қасиеттернің 
өзгеру 
жиынтығымен 
сипатталады. 
Қарсастырылған теория меңгеру процессінің бес кезеңін қарастырады. 
    Бірінші  кезеңде:  тәрбиешілер  әрекеттің  мақсаты  туралы,  оның  обьектісі 
туралы  бағдар  жүйесі  жайында  қажетті  түсіндірмелер  береді.  Бұл  әрекетпен 
және  оны  орындау  шарттарымен  танысу  кезеңі–әрекеттің  бағдарлық  негізгі 
сызбасын құру кезеңі. 
    Екінші  кезеңде:  әрекеттің  материалдық  түрде  қалыптасуы  кезеңінде  балалар 
әрекетті  орындайды,  бірақ  оған  кіретін  барлық  операциялардың  кең 
қарастырылуымен сыртқы, материалдық формада ғана. Мұндай түрде әрекеттің 
бағдарлық  та,  орындау  да,  бақылау  да  бөліктері  жүзеге  асады.  Бұл  кезең 
балалардың  әрекет  мазмұнын  меңгеруіне,  тәрбиешілердің  операция  әрекетіне 
кіретіннің әрқайсысына обьективті бақылау жүргізуіне мүмкіндік береді. 
    Үшінші кезеңде: бұл әрекеттің сыртқы сөздік ретінде қалыптасуы. Әрекеттің 
барлық  элементтері  сыртқы  сөз  формасында  берілген  бұл  кезеңде  әрекет  ары 
қарай жалпылаудан өтеді, бірақ әлі автоматтандырылмаған, қысқармаған болып 
қалады. 
    Төртінші  кезеңде:  әрекеттің  сыртқы  сөзде  қалыптасу  кезеңі–алдыңғыдан 
айырмашылығы, әрекет дыбысыз, тіркеусіз орындалады – ішінен сөйлеу сияқты. 
Алғашқы  кездері  әрекет  басқа  сипаттар  бойынша  алдыңғы  кезеңнен 
ерекшеленбейді. Бірақ ақыл–ой формасына ие болған әрекет өте тез қысқарып, 
автоматтандырыла  бастайды.  Осыдан  кейін  барып,  әрекет  ең  соңғы  бесінші 
кезеңге    өтеді–әрекеттің  ішкі  сөзде  қалыптасуы.  Бұл  кезеңде  әрекет  өте  тез 
автоматтандырылған  ағысқа  ие  болады,  өзіндік  бақылау  жасауға  жеткіліксіз 
болады.  Бұл  енді  ойлау  актісі,  онда  процесс  жасырын,  ал  санаға  осы  процесс 
нәтижесі ғана ашылады. Білім мазмұнын жаңартудағы іс–әрекетті ұйымдастыру 
барысы біздің зерттеуіміздің логикалық-психологиялық проблемаларның негізі 
болып табылады. Аталған зерттеу мәселелері мектепке дейінгі білім мазмұнын 
жаңартуды  психологиялық-логикалық  тұрғыдан  және  тұжырымдамалық 
негіздерін айқындауда, оны тәжірибеде жүзеге асыруда  басшылыққа алынады. 
 

 
88 

жүктеу/скачать 2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: