Монография «Елтаным баспасы»

141
қайталану құбылыстарын байқау, ескеру, жинақтау негізінде тұрмысын 
икемдеу, бейімдеу, єалыптастыру, яғни, табиғатты меңгеруге ұмтылу 
сияқты қасиеттер басым болды. Табиғатты бағындыру арқылы емес, 
табиғатпен тіл табысу моральдық-этикалық қалыптарына айналған.
Ұлттық мінез халықтың жүріс-тұрысынан, іс-əрекетінен, сөйлеу 
мəнерінен, тіпті, адамдардың сөйлеу барысындағы қимылымен қатар 
талғамынан да көрінетін, оның сол халыққа тəн ерекшеліктерін 
байқататын қасиет.
Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа беріліп қалған биологиялық 
психологиялық құбылыс емес, географиялық ортаның жемісі неме-
се нəсілдік белгілермен байланысты ұлттық субстанцияның қияли 
туындысына да жатпайды.Негізі шындықты ұлт өмірінің өзінен, оны 
єоршаған табиғи өзгешеліктен єарастыру шарт. Ұлттық мінез-құлықта 
– халықтардың өзі жасаған тарихтағы заттық жəне рухани тіршілігінің 
бейнеленген көрінісі. Тарихи жағдай мен географиялық орта мəңгілік 
нəрсе емес, сондыєтан ұлттық мінез-құлық та белгілі өзгерістерге ұшырап 
отырады. Ұлттардың мінез-құлқы – олардың тарихи өмірінің нəтижесі. 
Тарихтағы белгілі оқиғалар мен күйзелістер өздерінің ұзақтығымен 
халық өмірінде, əсіресе, психологиясында белгі қалдырады. Оның ере-
кшеліктері халыє шығармашылығында, мəдениетінде жəне тұрмысында 
айқын сезіледі. Сондықтан ұлттық мінез-құлықты сақтаушы жəне алып 
жүретін – халық. Халықтан тыс ұлттық мінез-құлық жойыла бастайды. 
Кез-келген адам туған халқымен байланысын үзсе, басқа тілді, дінді, 
мінез-құлықты үйренеді.
Халқымыздың мінезіне тəн ең бір ерекше қасиет – рухани, əрі адам-
гершілік құндылықтарды жоғары бағалау. С.Темірбеков (1998) ондай 
құндылықтарға ақ көңілділік, шынайы адалдық, батырлық, сенімділік, 
көмек көрсету жəне үлкендерді құрмет тұту, ата-анаға деген шексіз ма-
хаббат, өзін-өзі құрбан ету т.с.с. асыл қасиеттерді жатқызады.
Əрбір адам үшін бұл қасиеттер ерекше байлық ретінде өте жоғары 
бағаланады. Мысалы:
 
«Ағынан жарылу»
– ақ көңіл, «
алақанға салып аялау»
– мейрімділік, 
«
ананың ақ сүтін ақтау»
– адамгершілік, борыш, «
өлімнен ұят күшті»
– намыс, «
бетегеден биік, жусаннан аласа», «құрақ ұшу», «бəйек болу»
т.б. – құрмет көрсету. 
Қазақ даласында қағазға жазылып қабылданған заңдар болмаған 

142
кездің өзінде ешкім бұза алмайтын рухани ережелердің маңызы өте 
зор болды. Халқымыз «Жігіттің екі сөйлегені – өлгені» дейді, яғни 
айтқанын орындамау, берген уəдесінен таю жігіт үшін өліммен тең бол-
ды. Сондықтан қазақтар арасында адамға деген сенімділік ешқандай 
күмəн тудырмаған. 
Мысалы:
«Тірідей жерге кіру»
–ұят пен намыс, «
уəде – құдай аты», «қоянды 
қамыс өлтіреді, жігітті намыс өлтіреді», «
жақсы жігіт ақылына 
жеңіп іс қылар, жаман жігіт оңай істі күш қылар» 
т.б. 
Қазақ халқының ұлттық мінезінің тағы бір көрінісі – оның 
қонақжайлылығы. Əрине, бұл – барлық халықтарға да тəн жалпы 
адамгершілік қасиет. Əйтсе де, жай ғана жолаушы болсын, мейлі ке-
дей, мейлі бай болсын, жолы түсіп бұрылған қонақты жылы шыраймен 
қарсы алып, шамасы келгенше сый-құрметін көрсетіп аттандыру қазақ 
халқы үшін заңмен тең болды. Сондықтан қашанда қонақ үшін сыбаға 
сақтаған. Осыған орай, əрбір жолаушы кез-келген қазақ үйінде қонақ 
асын «бөлінбеген еншім» деп талап етуге ерікті болған. 
Мысалы, «
қонағуар /қонақжай/ адам», «қонағын атқару», «қонақ 
асы», «қонақ кəде», «қонақ қойдан жуас» т.с.
сияқты фазеологизмдер 
ұлттық мінез сипатының айғағы. Яғни əрбір халыққа тəн ұлттық мінезге 
сол халықтың тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, əдет-ғұрпымен, қоршаған 
ортаға деген көзқарасы негіз болмақ
ü

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: