адам жеу- пожирать глазами (1.жақтырмай қарау; 2.жақсы көріп

99
Қазіргі тілдік қолданыста жүрген фразеологизмдер ғасырлар бойы тіл-
дік қатынастың бейнелі, əсерлі, мəнерлі болуына үздіксіз қызмет етіп ке-
леді. Фразеологизмдердің қалыптасуына жəне тілде тұрақталуына қазақ 
рухын танытатын ауыз əдебиеті мен би-шешендер жəне ақын-жыраулар 
дискурсының ықпалы айырықша болды. Эпостық жəне лиро-эпостық 
жырлар, ертегілер, тарихи жырлардағы суретті сөз тіркестері, аты мəлім 
би-шешендердің  дуалы  аузынан  шыққан  орамды  сөйлемдер  жалпақ 
жұртқа ауызша таралды. Жай ғана таралып қойған жоқ, оқиғаны неме-
се жағдаятты айтушы, жеткізуші, суреттеуші өз сөз əдебі мен мəнеріне 
салып, түрлі көркемдік тəсілдер арқылы құлпырта, құйқылжыта қазақ 
əлеміне жайды. 
Қазақ  ұлтының  көркемдік  ой-қиялын  еуропалықтармен  мүлдем 
салыстыруға болмайды. Табиғаты ғажап сайын дала мен сахарадағы 
еркін өмір тек əдемі қиял, асқақ романтикаға бейім болғандықтан, қазақ 
тілдік тұлғасының жан-дүниесі сұлу сөзбен кестеленген кең тынысты 
үлкен картина іспеттес. 
Əлемнің  көрінісін  əр  ұлт  өзінше  таниды,  болмысына  қарай 
қабылдайды, өз тілінде бағалайды, суреттейді. 
«Қабағынан қар жауып, кірпігінен мұз тамған», «астыңғы ерні жер 
тіреп, үстіңгі ерні көк тіреп» – эпостық жырдағы батырлардың бейнесі,( 
– фразеологиялық мағынасы: ашулы адамның кейпі); 
ертегілер сюжетіндегі «көзіне топырақ шашу», «мұзға отырғызып 
кету» – алдап кету; 
тарихи шығармалардағы «қылыштың жүзі мен найзаның ұшымен» – 
күш көрсету; «қысқа күнде қырық рет шабу» – күн бермеу; «жастығын 
ала жату» – өш алу; «жығасы қисаю» – басынан бағы таю;
«Қозы-Көрпеш,  Баян  сұлу»  жырындағы  «Қарабайдай қанпезер» 
– сараңдық, «Қыз Жібектегі» «Қыз Жібек пен Төлегендей»- махаббатқа 
тұрақтылық; 
Махамбеттің жорық жолдарынан қалған «етектен кесіп, жең болмас» 
– əр нəрсенің өз орны бар;
Адамзаттың Абайы айтқан «қысқа күнде қырық жерге қойма қою» 
– қулық-сұмдықпен кедергі келтіру;
сондай-ақ, қазақ даласының əр аймағында шешендік өнерімен аты 
шыққан «аузымен құс тістеген», «аттыға сөз, аяқтыға жол берме-

100
ген», «тілі мірдің оғындай», «қара сөзді қамшы қылған» би-шешендер 
шығармашылығындағы дүние суреті қазақ фразеологиясының құрамын 
байытты, алтын қорына айналды. 
Қазақ  фразеологиясының  құрамы  кейінгі  кезде,  жазба  əдебиет 
соншалықты биікке көтерілгенде, кемел ойдың құдіретін сындарлы сөз 
ғана жеткізе алатын сəтте аса əсерлі мəнермен айтылған сөздер мен тір-
кестер қазақ тілінде қаншалықты тұрақталып қала алады? Бұл аса қиын 
сұрақ. 
Қазақ тілдік тұлғасында «алуан-алуан жүйрік бар, өз əлінше шабатын» 
демекші, «орақ ауыз, от тілді» ақын-жазушылар, «топ жарған», «қаламы 
желді» шебер журналистер, «тілінен бал тамған» ауызша да жазбаша да 
көсемсөздің көрігін қыздырып жүрген əрі шаршы топты сөйлеп жүрген 
«су жұқпас» шешендер, қазіргі заманның əзіл-оспаққа бай «жатып атар» 
айтқыштары т.б. «сөз баққан» ерекше жандардың шығармашылық ерек-
шеліктеріне үңілуге тура келеді. Аталған сөз шеберлері ана тілінің мəйегін 
бар мүмкіндігінше пайдаланып, ұлт тілінің сөздік қоры мен құрамын 
байытуда өзіндік қолтаңбасын қалдырған жеке тұлғалар. Сондай-ақ, олар 
өзгелерден бөлектеу əлеуметтік-философиялық дүниетанымы арқылы 
ұлттың қоғамдық сана-сезімін қалыптастыруға ықпал еткені анық. Бұл 
ретте  «тұлға»  сөзінің  мағыналық  шеңберін  кеңейте  отырып,  «тілдік 
тұлға» туралы жан-жақты айту керек. 
Адамдардың өз ара тілдік қарым қатынасы арқылы жүзеге асырыла-
тын сөйлеу мен түсінуді айқындайтын – «сөйлеу əрекеті», тілдегі барлық 
лексикалық бірліктер мен грамматикалық амал-тəсілдерді басшылыққа 
алатын – «тілдік жүйе», тұтас мəтіндер тобы – «тілдік фактілер» (Щер-
ба, 25) сияқты үш аспектінің кез келгеніне тілдік тұлғаның қатысы бар, 
əсіресе, лексика-фразеология сияқты тілдік деректер тілді тұтынушының 
бүкіл тіл байлығын дəйектейді. ХХ-ғасырдың 80-90 жылдарында ант-
ропоцентрлік бағытта тіл білімінде «тілдік тұлға» термині пайда бол-
ды.  Қоғамдық  ғылымдарды  ізгілендіру  бағытында  адамдық  фактор 
қызметінің жан-жақты қарастырылуының нəтижесінде жеке тұлғаның 
сөйлеу актілеріндегі тілдік экспрессия психолингвистика жəне əлеуметтік 
лингвистикадағы жаңа ізденістерге негіз болды. Тілдік тұлға ұғымы, 
мазмұны, моделі туралы, құрылымы жайында жазылған лингвистикалық 
зерттеулердің өзі біраз ғылыми нəтижелер мен жаңа тұжырымдар арқылы 
көппардигмалық (полипарадигмалық) ғылымға айналдырды. 

101
Мəселен  тілдік  тұлға  құрылымы  туралы  Ю.Н.Караулов  тілдің 
теориялық-гносеологиялық  үлгісін  вербалды-семантикалық, 
тілдіктанымдық (лингвокогнитивтік), прагматикалық уəжділік сияқты 
үш деңгейге бөледі. (Караулов, 12).

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: