Қазығҧрт ӛлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналар

94 
 
Онда  шын  фактілер  мен  оқиғалар,  сонымен  қатар  ойдан  шығарылған 
желілер  де  аралас  жүреді.  Аңыздардың  басқа  шығармалардан  бірден-бір 
айырмашылығы  ел  сенетін  шындыққа  құрылуында.  Аңыз  әңгімелер 
табиғаты жағынан хикая, әпсана, баян сӛзге (сказ) жақынырақ» [85,393 б.]. 
Орыс 
фольклорындағы 
материалдардың 
негізінде 
зерттеуші 
А.П.Андреев оларды тарихи және топонимикалық аңыздар деген екі топқа 
бӛліп қарастыруды ұсынады [86]. 
Оңтүстік  Қазақстанда  таралған  мифтерді,  аңыз,  әпсаналарды  ел 
ішінен 
Ә.Диваев, 
Н.Гродеков, 
В.Радлов, 
Г.Потанин 
секілді 
фольклоршылар  кеңес  дәуірінен  бұрын  да  жинаған.  Осы  орыс  т.б.  ұлт 
ӛкілдерінің  фольклоршы  ғалымдарының  жинастырған  мұндай  мұра 
архивтерде, ғылыми орталықтардың қолжазба қорында сақталды. Сондай-
ақ  халықтың  арасында  айтылып  келген  аңыздар  ХІХ  ғ.  екінші  жартысы 
мен  ХХ  ғ.  бас  кезінде-ақ  газет-журналдарда,  жинақтарда  жарияланып 
келді. 
Кеңестік  дәуір  тұсында  Оңтүстік  Қазақстанның  аңыздары  жӛнінде 
баспасӛз беттерінде сӛз етілгенімен, аңыздар арнайы жинастырылмады. 
Тек  1980  жылдардан  кейін  Оңтүстік  Қазақстан  аңыздарына  қатысты 
бірсыпыра еңбектер жарияланды. Мәселен, соның бірі – С.Бақбергеновтің 
«Қазығұрттың  басында  кеме  қалған»  (1984)  атты  еңбегі.  Осы  кітапта 
Оңтүстік  ӛлкесіндегі  Қазығұрт  тауы,  Қ.А.  Ясауи  ғимараты,  Хантағы, 
Қатынқамал  және  Қанжуған хикаясы, Ақбикеш, Ащысай секілді бірнеше 
аңыз-әпсаналардың мәтіндері келтірілді [ 87, 31-54 бб.]. 
Оңтүстік  аңыздардың  кейбір  нұсқалары  «Абылай  хан»  (1993), 
«Домалақ  ана»  (1991),  «Қазығұрт  баурайындағы  аңыздар»  (1993), 
«Қазығымның  киесі  Қазығұртым»  (1995),  «Қазыналы  қара  шаңырақ» 
(1996),  «Ясауи  тағлымы»  (1996),  «Теберік  дүние»  (1997)  т.б.  кітаптарда 
келтірілді. 
Оңтүстік  Қазақстан  аңыздарын  қазақ  фольклортанушы  ғалымдары 
ертегілік емес халық прозасының аңыздық саласын тақырыптық, идеялық 
мазмұнына қарай «тарихи» және «топонимикалық» аңыздар деп бӛлгеніне 
сай аталмыш топтарға бӛлуімізге болады. Әрине, Оңтүстік Қазақстанның 
топонимикалық  аңыздардың  ішінен  Қазығұрт  ӛңірінің  жер-су  аттарына 
қатысты аңыздар мен  
әпсаналар  біздің  зерттеу  нысанымыз  болып  келетіні  айтпасақ  та 
түсінікті. 
 Қазығұрт ӛңірінің жер, су, тау-тас,  мекен,  әулие орындары аттарына 
байланысты  айтылатын  аңыздар  мен  әпсаналардың  үлкен  этнотанымдық 
(дүниетанымдық)  мәні  бар,  сол  ӛлкенің  тарихынан,  тұрмыс-тіршілігінен, 
әдет-ғұрыптарынан  мағлұматтар  береді.  Осыған  қарағанда,  топонимдер 
мен топонимиялық аңыздар белгілі бір ӛңірдің (аймақтық) топономиялық  

95 
 
ғалам бейнесін құруда, қалыптастыруда үлкен рӛл атқарады. 
Зерттеушілер  топонимиялық  аңыздардың  тарихилығына  басты  назар 
аударады,  себебі  топонимиялық  аңыздар  тек  жер  атауының  себептерін 
түсіндіріп  қана  қоймайды,  олар  жартылай  тарихилық  мәнге  ие,  яғни 
белгілі бір тарихи оқиғаны баяндайды [88, 179 б. ]. 
Орыс  ғалымы  В.К.  Соколова  топонимикалық  аңыздарды  тарихи 
аңыздардың  үлкен  бір  саласы  ретінде  қарастырады:  «...  К  историческим 
преданиям  заставляет  их  относить  не  только  то,  что  многие  из  них 
исторически  закреплены.  Топонимические  предания  в  отличие  от 
рассказов о кладах историчны по существу. Они могут быть и не связаны 
с  большой,  так  сказать,  историей,  с  событиями  и  лицами  крупного 
масштаба,  но  они  всегда  говорят  об  истории  села,  города,  о  первых 
поселенцах,  о  случившемся  в  данном  месте.  Но,  чтобы  выделить  разные 
типы топонимических преданий, дать их классификацию и определить их 
место  среди  жанров  устной  несказочной  прозы,  нельзя  основываться 
только на преданиях, связанных с крупными историческими событиями и 
лицами.  Для  этого  необходимо  исследовать  все  разновидности 
топонимических  преданий,  их  отношение  к  действительности  и  связи  с 
другими устнопоэтическими прозаическими жанрами» [89, 273 б.].  
Қазығұрт ӛңіріндегі тарихи-мекендік аңыздарға Сақ, Қаңлы, Оғыз- 
қыпшақ,  Қазақ  хандығы  кезіндегі  Қалмақ-ойрат,  Жоңғар,  Қоқан 
хандықтары  т.б.  тарихи  кезеңдер  тікелей  әсерін  тигізген.  Осы  дәуірлерге 
қатысты  топонимикалық  аңыздар  ежелден,  кӛне  замандардан  бері 
ғасырлар  бойы  ел  аузында  айтылып  келген.  Осы  аңыздық  әңгімелердің 
кӛбі  ұмытылып  кеткен,  қайсыбірінің  тек  сарқыншақтары  қалған, 
кейбіреулерінің  жұрнақтары  тек  топонимикалық  атау  ретінде  ғана  есте 
сақталған. 
Кӛне  топонимдердің,  яғни  мекен  аттарының  шығу  тӛркініне, 
бастапқы  (түпкі)  ұғымына  байланысты  аңыздар  мен  әпсаналардың 
жоғалуы,  ұмыт  болуы  немесе  қарабайырланғаны  түрлі  себептерге 
байланысты.  Оның  басты  себептерінің  бірі  –  белгілі  бір  танымға  немесе 
дүниетанымдық кешеніне байланысты туындаған аңыздың сол танымдық 
(  дүниетанымдық  )  іргетасы  мүжіліп,  ӛзгеріп  немесе  мүлдем  жойылып 
кетуі  салдарынан  аңыз  да  «мүжіліп»,  ӛзгеріп  немесе  тіпті  ұмыт  болып 
жойылып кетуі әбден мүмкін. 
Топонимикалық  аңыздардың  жойылуы  немесе  редукциялануы 
(қарабайырлануы,  жұрнағы  ғана  қалуы)  сол  ӛлкеде  орын  алған  саяси-
идеологиялық,  діни  ахуалдың  ӛзгеруіне  де  байланысты  болып  келеді. 
Мәселен,  Оңтүстікте  ислам  діні  орнығуына  байланысты  бұрынғы 
тәңіршілдік,  анимизм,  пантейістік  наным-сенімдеріне  қатысты  кӛптеген 
аңыздар  мен  әпсаналар  жойылып,  ұмыт  болып  кетті.  Немесе  бұрынғы 

96 
 
аңыздардың  сюжеттік  қаңқасы  қалып,  мазмұны  мен  кейіпкерлердің 
келбеті  жаңа  (мәселен,  мұсылмандық)  діни-идеологиялық  сипаттағы 
белгілермен толықтай түсті. Ресей отаршылық және одан кейінгі кеңестік 
тоталитарлық дәуірде кӛптеген кӛне жер-су аттары ауыстырылды, тарихи 
жадтан  шығарылды,  міне,  сонда  кӛптеген  топонимикалық  аңыздар  мен 
әпсаналар  да  жойылды:  ұрпақтар  танымындағы  сабақтастық  күрт  үзілді. 
Ал  ерте  замандардан  ұмытылмай  жеткен  кӛне  мекендік  аңыздар  мен 
әпсаналардың  бәрінің  бойында  ежелгі  наным-сенімдердің  белгісі  сол 
бастапқы күйінде сақталып қалды деп айту қиын. 
Дегенмен,  Қазығұрт  ӛңірінде  сақталып  қалған  топонимикалық 
аңыздардың,  аңыздық  әңгімелердің  ӛн  бойында  түрлі  тарихи, 
мифологиялық, дүниетанымдық т.б. сипатты ақпараттарды байқауымызға 
болады.  Демек,  топонимикалық  аңыздарды  тек  тарихи  сипатты  деуіміз 
біржақты  пікір  болар,  себебі  кӛптеген  топонимикалық  аңыздар  мен 
әпсаналарда 
мифологиялық 
наным-сенімдерге, 
тұрмыс-тіршілікке, 
шаруашылыққа, әдет-ғұрыптарға да қатысты мәліметтер, ақпараттар бар. 
Осындай 
тұжырым-ойды 
Карпат 
ӛңірінің 
мекендік 
аңыз-
әпсаналарына орай жүргізген зерттеуінде украиндық ғалым В.В. Сокил де 
айтады:  «...топонимические  легенды  и  предания  являются  одновременно 
историческими, но как показывают карпатские материалы, они заключают 
в  себе  также  мифологические,  бытовые,  другие  сюжетообразующие 
мотивы.Часть  традиционны  репертуару,  однако  они  наполнены 
самобытным 
национальным 
содержанием 
(местные 
события, 
географические реалии преметы быта и.т.п.)» [90, 9 б.].  
 Қазығұрт ӛңірі топонимиясына қатысты топонимикалық аңыздар мен 
әпсаналарды 
шартты 
түрде 
тарихи-топонимикалық, 
жалпы 
топонимикалық, мифологиялық (діни-әлеуметтік) аңыздар мен әпсаналар 
деп бӛлуімізге болады. Тарихи-топонимикалық аңыздар белгілі бір немесе 
жалпы тарихи оқиғаларға, тұлғаларға қатысты мекендік әңгімелер. Жалпы 
топонимикалық  аңыздарда  пәлендей  тарихи  оқиғаларға  (немесе  дәуірге, 
кезеңге)  қатысы  жоқ,  бірақ  жергілікті  халықтың  түсінігіне  сай  келетін 
шындыққа  жақын  оқиғаларға  құрылған  әңгімелер  баяндалады. 
Мифологиялық 
(діни-әлеуметтік) 
топонимикалық 
аңыздар 
мен 
әпсаналарда  ертедегі  мифтік  ұғымдар  мен  түсініктер,  діни  кӛзқарастар 
орын алады.  Осы аталған топонимикалық аңыздар мен әпсаналардың үш 
түрінің  әрқайсысында  немесе  керісінше  ешқайсысында  да  топонимнің  
шығу  тӛркіні,  осылай  аталуының  себебі  айтылуы  да,  айтылмауы  да 
мүмкін. 
Белгілі  фольклортанушы,  академик  С.Қасқабасов  топонимикалық 
аңыздарды  былайша  жіктейді:  «Қазақтың  топонимикалық  аңыздары  екі 
түрлі болып келеді. Бірі – тарихи оқиғалармен, дәлірек айтсақ, қалмақтар 

97 
 
мен  қоқандықтарға  қарсы  соғыстармен  байланысты  оқиғаларды 
баяндайтын әңгімелер. Ал екінші түріне жер, су, мекен аттарының нақты 
бір  тарихи  фактіге  қатысы  жоқ,  бірақ  жалпы  шындыққа  саятын  оқиға 
арқылы баяндалатын шығармалар» [91, 145 б.]. 
 Қазығұрт  ӛңірі  топонимдеріне  байланысты  топонимикалық  аңыздар 
мен әпсаналардың айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі – аңыз-әпсаналарда 
сӛз  етілген  тау-тастың,  су-бұлақтың,  таудың  т.б.  табиғи  нысанның 
киелілігі. 
Топонимикалық 
аңыздың 
немесе 
әпсананың 
кӛбісі 
географиялық  нысанның  немесе  сол  нысанға  қатысы  бар  кейіпкерлердің 
қасиеттілігі, кереметтілігі, әулиелігі жӛнінде баяндайды. 
 Туған  жердің  тау-тасын,  ӛзен-бұлағын,  кейде  тіпті  жалғыз  ӛскен 
ағашын  да  қастерлеу,  әулие  тұту  –  қазақ  халқының  дүниетанымдық 
аксиологиялық  тұрғыдағы  ерекшелігі.  Тәңір  –  Алла  жаратқан  ұлы 
табиғаттың  ерекше  қасиеттерін  ұғыну,  адам  мен  оны  қоршаған  ортаны 
тұтастықта,  диалектикалық  үйлесімде  (гармонияда)  қарау  –  қазақ 
халқының даналығын, үлкен кӛрегендігін айғақтайды. 
 Қасиеттілік,  әулиелік,  кереметтілік  ұғымдарымен  кешенді  түрде 
кӛптеген  мифологиялық,  діни,  әлеуметтік  түсініктер  мен  жүйелер 
байланысты.  Қазақ  халқының  сан  ғасырлар  бойы  қалыптасқан 
дүниетанымы, 
рухани 
мәдениетінің 
іздері 
тек 
археологиялық 
артефакттарда зергерлік, қолӛнер бұйымдарында ғана ӛз ізін қалдырмаған, 
сонымен бірге тереңнен тамыр тартқан дүниетанымының, тарихының ұлы 
сарыны аңыз-әпсаналар арқылы да жетті. 
 Қазығұрт  ӛңірінің  түп  қазығы,  ең  киелі,  қасиетті  орны  –  Қазығұрт 
тауы  жӛнінде  топонимикалық  аңыз-әпсаналар  ғасырлар  қойнауынан  күні 
бүгінге  жетті  деп  айтуымызға  болады.  Қазығұрт  ӛңірінің  аңыздарын 
жинастырып, әдеби ӛңдеген жергілікті журналист Қазыбек Тәжиев ӛзінің 
«Қазығұрт  баурайындағы  аңыздар»  атты  кітабында  былай  деп  жазады: 
«Бүгінгі  таңда  тарихшылар  мен  археолог  ғалымдар  ел  аузында  айтылып 
жүрген аңыздар мен мифтік кӛзқарастарға қатты кӛңіл бӛліп, есте жоқ ескі 
халық  аңыздары  тарихи  материалды  реттеуді  жеңілдетуге,  оның  жеке 
қабаттарының  жүйелілігін  анықтауға  қызмет  етеді  дегендей  қорытынды 
айтып, жемісті еңбек ете бастады. Сондай аңыздардың бірі – Қаражамбас 
Қазығұртқа байланысты туған әңгімелер. 
Қазығұрт тауы – қазақ жеріндегі қасиеті мол, кереметі кӛп, аса киелі 
жерлердің  бірі.  Ел  аузындағы  әңгімелер  желісіне  қарағанда,  ӛткен 
замандарда  жер  бетін  топан  су  басқанда  тіршілік  иелерін  тиеген  Нұх 
пайғамбардың  кемесі  осы  Қазығұртқа  тоқтап,  сол  таудың  биігінде 
қалыпты. Жер бетіндегі тіршілік осы таудан басталып, осы таудан тараған 
екен деп халқымыз Қазығұртты қастерлейді, қасиет тұтады. Сондықтан да  
Қазығұрт баурайы аңыз бен әңгімеге ӛте бай келеді» [92, 1 б.]. 

98 
 
Қазығұрт  тауына  байланысты  аңыздар  мен  әпсаналарды  жинап, 
бастырған, алғашқылардың бірі әйгілі фольклортанушы Ә.Диваев еді [93, 
401  б.].  Қазығұрт  тауы  жайындағы  аңыздар  қазақтың  ғұлама  ғалымы 
Ә.Марғұланның  «Ежелгі  жыр  аңыздар»  кітабында  [94,  157  б.], 
фольклортанушы Р.Бердібаевтың «Кәусар бұлақ» зерттеуінде [95, 217 б.], 
жазушы С.Бақбергеновтің «Қазығұрттың басында кеме қалған» кітабында 
[87,  40  б.],  Қазығұрттың  тӛл  перзенті  жазушы  Қ.Тұрсынқұловтың 
«Қазығұрт:  аңыз  бен  ақиқат»  атты  кітабында  [96,  336  б.],  мерзімді 
баспасӛз  беттерінде  жарияланған  Ш.Муртазаевтың  «Қазығұрт  –  киелі 
бесік»  [97]  мақаласында,  Ә.Балқыбектің  «Қазығұрт,  топан  су  және 
Жебірейіл,  «Інжілі»  атты  мақаласында  [98]  т.б.  газет  мақалаларында 
жарық кӛрді. 
Жоғарыда  кӛрсетілген  еңбектерде  топан  су  кезінде  Қазығұрт  тауына 
тоқтаған Нұхтың кемесі  жӛнінде, кеме үстінде аман қалған тӛрт түліктің 
осы 
Қазығұрттан 
тарағаны 
жайында 
баяндалады. 
Әлемдік 
мифологиясында  «топан  су  және  киелі  тау  басында  тоқтаған  кеме» 
мәселесін  тарататын  басқа  да  әпсаналар  нұсқалары  бар  екенін  ескерсек, 
Қазығұрт  тауына  және  Нұхтың  кемесі  жайындағы  қазақ  нұсқасының 
ӛзіндік ерекшеліктерін атап кӛрсеткеніміз жӛн болар. 
Топан  су  және  Нұхтың  (Нойдың)  кемесі  жайындағы  аңыздың 
христиан  және  мұсылман  нұсқалары  бар.  Тіпті  аталған  әлемдік 
монотеистік  діндердегі  (ислам  және  христиан)  аңыздық  үлгілерден  де 
басқа  осы  діндерден  де  бұрынғы  замандарда  тараған  Гильгамеш  және 
Ригведа  нұсқалары  бар  екендігі  мәлім.  Түбінде  бұл  сюжет  дүниежүзінің 
кӛптеген халықтарына тараған. 
Библия (Інжіл) әпсаналарында Нұхтың есімі Ной деп аталады – мұнда 
жер  бетін  топан  су  жайлағанда  Нойдың  кемесінде  оның  жақтастары  мен 
пайғамбардың  үш  баласы  аман  қалады,  ал  кеме  тоқтаған  тау  ретінде 
бірінде Синай, бірінде Арарат таулары аталады [99, 152 б.]. 
 Құранда  да  Нұх  пайғамбар  туралы,  топан  су  мен  тауда  тоқтаған 
кемесі 
жайында 
айтылады. 
Академик 
М.Б. 
Пиотровскийдің 
«Коранические  сказания»  атты  зерттеуінде  қасиетті  Құран  мәліметтеріне 
сүйенген  мынадай  деректер  келтірілген:  «Посланник  Аллаха,  Нух 
уговаривал  людей  поклоняться  только  Аллаху,  ему  одному  верить  и 
страшиться  будущего  суда.  Призывы  эти  вызывали  только  насмешки,  а 
потом – вражду» [100, 95 б.]. 
Алланың 
елшісі 
Нұх 
жаратушыға 
жалбарынып, 
Аллаға 
сенбейтіндерді,  оған  табынбағандарды  жазалауды  ӛтінеді:  «Аллах  внял 
просьбе Нуха и обещал отомстить. Он успокаивал пророка, чтобы тот не 
отчаивался  –  он  не  виноват  в  неудаче:  «Никогда  не  уверуют  из  твоего 
народа  больше  тех,  которые  уверовали.  Не  огорчайте  тем,  что  они 

99 
 
делают»  (11:36/38).  Аллах  приказал  ему  строить  ковчег.  Нух  строил,  а 
«знать его народа», проходя мимо, издевалась. Он отвечал: «... и мы будем 
издеваться над вами» (11:38/40). К врагам Нуха примкнула и его жена, не 
поверившая мужу (66:10). 
Вот  наступило  время  сбыться  обещанию  о  наказании.  «Закипела 
печь»  (11:40/42,  23:27),  нагревшая  воду,  которая  хлынула  с  небес  и  из 
недр  земли.  Аллах  приказал  Нуху  ввести  в  ковчег  по  паре  всех  живых 
существ,  собственную  семью  и  тех  немногих,  кто  поверил  ему.  Один  из 
сыновей  Нуха  не  захотел  плыть  с  ними,  говоря,  что  спасется  от  воды  на 
вершине  горы.  Он  не  внял  мольбам  отца  и  утонул  вместе  со  всеми 
людьми. Огромные, как горы, волны понесли корабль. 
Потом  по  приказу  Аллаха  земля  поглотила  воду,  небо  прекратило 
дожди. Вода спала, и ковчег опустился на вершину горы аль – Джуда. Нух 
взмолился тогда Аллаху, прося вернуть ему погибшего сына, ведь Аллах 
обещал пощадить его семью. Аллах отказался: неверующий сын – «не из 
твоей семьи» (11:46/48) [100, 46-47 бб.].  
Құрандағы  «топан  су  және  Нұх  пайғамбар»  сюжеті  исламды 
қабылдаған  түрлі  халықтар  арасында  тараған  кӛрінеді.  Топан  су  туралы 
әпсана  Әбілғазының  «Түрік  шежіресі»  атты  еңбегінде  де  келтірілген. 
Мұнда  «Нұх  екі  жүз  елу  жасқа  келгенде  Құдай  тағала  оны  пайғамбар 
дәрежесіне жеткізеді; елді дінге кіргізу жолында жеті жүз елу жыл күшін 
сарып  еткенде  небәрі  еркегі,  әйелін  қосқанда  сексен-ақ  адамның 
мұсылмандыққа  мойын  ұсынуы;  осыған  ренжіген  Нұхтың  тілегіне  орай 
Алла тағаланың жер бетіне топан су жіберуі; Нұх пайғамбар кемесі Шам 
жұртындағы Жудда тауына тоқтауы сияқты жайлар сӛз болады [101, 14-15 
бб.]. 
Қазақ  арасында  Қазығұрт  тауына  байланысты  әпсаналар  сақталып, 
кеңінен  тараған  деп  айтуымызға  болады.  Шын  мәнінде  Қазығұрт  тауына 
қатысты  ел  ішінде  тӛрт  әпсана  бар  кӛрінеді.  Біріншісі  –  топан  су  мен 
Нұхтың  кемесі  жӛніндегі  (Қазығұрттың  шыңына  тоқтағаны  жайындағы) 
аңыз, екіншісі – Қазығұрттың басынан тіршілік алған тӛрт түлік жӛніндегі 
әпсана; үшіншісі – Қазығұртта ӛмір сүрген әулие Қазығұрт ата жайындағы 
аңыз, тӛртіншісі –  
Қазығұрт  тауымен  соғысқан  таулар  («таулар  соғысы»)  жӛніндегі 
аңыз. 
Міне,  осы  тӛрт  әпсананың  үшеуін  біріктіріп  Қ.Тәжиев  ӛзінің 
«Қазығұрт  баурайындағы  аңыздар»  жинағында  «Қазығұрт  ата  мен 
Қазығұрт  тауы  туралы  аңыз»  деп  аталатын  бӛлімінде  баяндайды.  Осы 
аңыздарды Қ.Тәжиевтің ӛңдеген нұсқасында түгелімен келтіріп отырмыз: 
Алатаудың  батыс  баурайында  аласа  тауда  Қазығұрт  атты  әулие  ӛмір 
сүріпті. Ол ақылды да, әділ болып ӛмірінің соңына дейін Құдайға қызмет 

100 
 
етіпті. Сондықтан да сол шағын тауды мекен еткен халықтарға ол ақылшы 
және қамқоршы болыпты, талай рет елін апаттан аман алып қалған екен.  
Күндердің күнінде Қазығұрт әулие қартайып, шашын ақ шалған сәтте 
Алатау баурайындағы халықтарға үлкен апат келеді. Олар бір-бірін тонап, 
ел  ішінде  ұрлық  пен  зорлық  кӛбейеді.  Әлдісі  әлсізін,  кӛбі  азын  тонау 
әдетке  айналып,  халықтар  арасында  алауыздық  етек  алады.  Ел  ішінде 
ӛзара  ерегестің  етек  алғаны  соншалық,  жасы  кәрісін,  кәрісі  Құдайын 
тыңдамай  адамдар  арасындағы  ынтымақтан  береке  кетеді.  Осы  кезде 
жаратушы – Құдай оларға жыландар мен шаяндарды жіберіпті. Аспаннан 
у  аралас  жаңбыр  жауып,  егістіктері  уланады.  Ӛзара  тіл  табыса  алмай 
Құдайдың  қаһарына  ұшыраған.  Ол  адамдарды  жыландар  мен  шаяндар 
шағып,  ажал құшағына алды. Егістіктері улы  жаңбыр  суынан бүлініп, ел 
жаппай қырғынға ұшырайды. Ел арасын қорқыныш пен үрей жайлап, зор 
азапқа  дұшар  болады.  Кӛбі  ӛліп,  қалған  аз  адам  Алатаудың  батыс 
баурайына қарай кӛшіп, Қазығұрт әулиеге келеді. Мұнда келген халық бұл 
арада жыландар мен шаяндардың жоқ екенін кӛріп, таңқалады. Қазығұрт 
әулиеге: 
–  Бізді  мына  азаптан  құтқарып,  ажалдан  алып  қалу  тек  сенің 
қолыңнан  келеді.  Сенің  арың  Құдай  алдында  таза,  біз  сияқты  күнәһар 
пендеңе  араша  түсіп,  ажал  мен  азаптан  құтқар.  Қателігімізді  мойындап, 
алдыңа  бас  ұрып  келіп  отырмыз,  – деп  жылап,  еңіреп,  аяғына  жығылып, 
бас иеді. Сонда Қазығұрт әулие:  
–  Сендер  Құдай  алдында  күнәға  батып,  кешірілмес  қылмыс 
жасадыңдар.  Сол  үшін  Алла  сендерді  жазалап  отыр.  Егер  сендер 
ақымақтық  істеріңді  тастап,  бір-біріңді  зорлаудан,  тонаудан  аулақ 
болсаңдар, араша түсейін, –дейді. 
 Ажалдан қорқып, азаптан үрейленген әлгілер: 
–  Тастаймыз!  Енді  қайталамауға  уәде  етеміз,  егер  осыдан  құтқарсаң, 
бәрін  де  орындаймыз,  –  деп  шуласып,  ант  береді.  Сонда  Қазығұрт  әулие 
күнәһарлар күнәсін кешіру үшін Құдайға мінәжат етіп, дұға оқиды. Құдай 
Қазығұрттың дұғасын қабыл алып, әлгілердің күнәсін кешіреді. Жыландар 
мен шаяндарды жіберуін тоқтатады. Ал Қазығұрт әулие болса, сол сәттен 
бастап  ӛз  есімін  Алатаудың  батыс  бӛлігіндегі  тауға  беріп,  сәуегейлік, 
әулиелік  кәсібін  тастапты.  Содан  бері  тау  Қазығұрт  атанып,  Қазығұрт 
атаның  тарту  еткен  әулиелік  сыйынан  «Қазығұрт  –  киелі,  әулиелі  тау» 
атаныпты. 
Алыстан қарағанда Қазығұрт тауы шӛгіп жатқан, қос ӛркешті түйені 
кӛз  алдыңа  елестетеді.  Бұл  туралы  кәріқұлақ  қариялардың  аузында 
ежелден бері келе жатқан мынадай аңыз бар. 
Дүниені   топан   су б  асқанда,   жер    бетіндегі  барлық  таулар   су  
астындақалып, кеме тоқтайтын жер қалмапты. Әлемді ұзақ шарлап, ӛмір  

101 
 
үшін  күрескен  кемедегі  тіршілік  иелері  күн  кӛруден  күдерін  үзе 
бастағанда  Нұх  пайғамбар  Аллаға  жалынып,  кӛмек  сұрайды.  Сонда 
Алланың  әмірімен  кеме  Қазығұрт  тауына  қарай  бет  түзепті.  Аллаға  адал 
қызмет етіп, бар ғұмырын Құдай жолына арнаған қасиетті Қазығұрт – Ата 
әулие бұл жерде ӛмір сүріп, ӛз атын тауға тарту еткендіктен, ӛзге таулар 
сияқты  мансап  қумағандықтан,  әлем  жаратушысының  оған  мейірімі 
түсіпті,  сондықтан  басқа  таулар  сияқты  биік  болмаса  да  су  астына 
шӛкпеген  тау  Қазығұрт  екен.  Жерорта  теңізінің  о  жақ,  бұ  жағынан 
шыққан  Нұх  пайғамбардың  кемесі  суда  жеті  ай,  жеті  тәулік,  жеті  сағат 
шамасында жүзіп, осы Қазығұрт тауына тоқтайды. 
Су  астында  қалса  да,  «Пайғамбардың  кемесі  маған  тоқтайды»  деп 
үміт  еткен  ӛзге  таулар  қызғаныш  пен  кӛре  алмаушылықтан  қатты 
ашуланып қаһарланады. Қазығұртқа қастандық жасап, жойып жіберу үшін 
жер  бетіндегі  су  тартыла  бастағанда  ұрысқа  шығады. Ӛзіне тӛніп  келе  
жатқан қауіпті сезінген Қазығұрт тауы Бағаналы тауына: 
– Бағаналы, сен анау Ордабасы басшылық ететін ағайындарыңа хабар  
бер, маған қарсы үлкен таулар соғыс ашып, құртып жібермек үшін ұрысқа 
келе жатыр, ағайындарым кӛмекке келіп, қол ұшын берсін.  
Ордабасы ұлыма айт, 
Қызылсеңгір қызыма айт, 
Әлімтау мен Қойлыққа айт, 
Алақсырақ Аңқиға айт, 
Бағаналы, Маңсарға айт, 
Қайтарыңда  Қыңыраққа  айт,  –  деп  Сырдарияның  ар 
жағынан  қарауытып  кӛрінген  тауларды  кӛмекке  шақыру  үшін  айқай 
салып, жұмсайды. 
Қара ниетпен келе жатқан таулар Қазығұрттың бұл шақыруын естіп, 
ойланып  қалады.  Қазығұрттың  жалғыз  емес  екенін,  сӛзін  сӛйлеп,  қол 
ұшын беретін ағайыны кӛп екенін естіген соң: 
– Егер бұл шақырған таулар мен тӛбелер кӛмекке келетін болса, онда 
олардың  күші  артып,  бізді  жеңіп  кетуі  мүмкін.  Кеменің  Қазығұртқа 
тоқтауы  жайдан-жай  емес  екен.  Алланың  әмірі  екен,  онымен  соғысып, 
береке  таппаспыз.  Алланың  қаһарына  ұшырап,  ағаттығымыз  үшін 
абыройдан  айырылармыз,  –  деп  райынан  қайтыпты.  Сонда  да  болса 
бойларындағы ашу мен ызаның буы тарқамай, ол таулар текке кетпестен 
«Біз  мұнда  үлкен  қиындықпен  келдік,  сондықтан  қол  қусырып,  құры 
қайтпас үшін Қазығұртқа әрқайсымыз бір реттен соққы берейік» – деп бір-
бірден  ғана  соққы  бергеннен  Қазығұрт  тауының  басы  мүжіледі. 
Ортасында шұңқырлау ойма  пайда болып, қос ӛркешті түйенің арқасына 
ұқсап қалыпты. «Қазығұрт шӛгіп жатқан қос ӛркешті түйе сияқты» – деген 
сӛз содан қалған екен [92, 29-31 бб. ]. 

102 
 
Қазығұрт тауына байланысты тӛртінші әпсана қазақтың тіршілігіндегі 
қадірлі тӛрт түлік малдың ӛріс алған мекені дегенге саяды. Нұх кемесінде 
топан  судан  аман  қалған  тӛрт  түлік  пірлері  осы  қасиетті,  киелі 
Қазығұрттан тарайды: 
 
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ол киелі болмаса неге қалған? 
Ішінде екі қозы болған екен, 
Шопан ата деген сӛз содан қалған. 
  
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған? 
Жетім бота үстінде жатып қалып, 
Ойсыл қара әулие содан қалған. 
  
Басқа бір нұсқада: 
 
(Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ол киелі болмаса неге қалған? 
Ішінде екі бота болған екен, 
Ойсылқара деген сӛз содан қалған). 
  
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған ? 
Бір қатпа тай үстінде жатып қалған, 
Қамбар ата әулие содан қалған. 
  
 Келесі бір нұсқада: 
(Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ол киелі болмаса неге қалған? 
Ішінде екі құлын қалған екен, 
Қылқұйрық – Қамбар ата содан қалған) 
Қазығұрттың  басынан  тараған  тӛрт  түліктің  бір  пірі  Шопан  атаға 
қатысты мына бір нұсқалары да бар: 
(Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған ? 
Жұрын тоқты үстінде жатып қалған, 
Шопан ата әулие содан қалған). 
  
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған? 

103 
 
Жалғыз тана үстінде жатып қалып, 
Зеңгі баба әулие содан қалған. 
  
Келесі нұсқада: 
(Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ол киелі болмаса неге қалған. 
Ішінде екі бұзау ұйықтап қалып, 
Зеңгі баба деген сӛз содан қалған). 
 
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған? 
Қосқұлақ лақ үстінде жатып қалған, 
Сексек ата әулие содан қалған. 
 
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған? 
Ала күшік үстіне ыршып түсіп, 
Құмай тазы пір болып содан қалған. 
 
Қазығұрттың басында кеме қалған, 
Ұлық әулие болмаса неге қалған? 
Шегір деген балапан шӛпке қонып, 
Шегір баян әулие содан қалған. 
 
Жоғарыда  келтірілген  аңызға  қатысты  Қазығұрт  топонимиясында 
кейбір топонимдер (микротопонимдер) кездеседі. Мәселен, аңызда сан рет 
қайталанатын «Қазығұрттың басында кеме қалған» сӛз тіркесіндегі «кеме 
қалған» Қазығұрттың тауындағы киелі жер аты. Жергілікті тұрғындардың 
түсінігінше,  топан  су  қаптағанда  Нұх  пайғамбардың  кемесі  қайырылған 
жер.  Тау  басында  кеме  орнындай  жазық  жер  бар.  Бұл  –  таудың  батыс 
сілеміндегі мүйісі. Осы жерде үңгір бар. Осындағы биік жартастың біріне 
соңғы  кезде  Қазығұртты  қасиет  тұтатын  азаматтар  «Осында  Нұх 
пайғамбардың кемесі қайырылған» деген ескерткіш – белгі орнатқан. Осы 
мүйістің солтүстік жағындағы ауыл қазір «Кеме қалған» деп аталады. 
Қазығұрттың 1720 метрлік ұшар биігіндегі Кеме қалған деп аталатын 
киелі  жерді  жергілікті  тұрғындар  Нұх  пайғамбардың  кемесінің  ізі  деп  те 
есімдейді.  Шағын  немесе  ұсақ  табиғи  нысандардың  екі  не  үш  нұсқада 
аталуы  микротопонимияның  заңдылықтарының  бірі  екені  мәлім.  Осы 
жерде сондай-ақ Нұх пайғамбардың жанындағы адамдарымен мекендеген 
үңгірі,  оның  намаз  оқыған  жері,  үңгірдегі  бес  саусағының  ізі,  су  ішкен 
бұлағы  микротопонимдерімен  аталатын  нысандар  бар.  Сондай-ақ  бұдан 

104 
 
басқа Нұх пайғамбардың тамақ пісірген ошағы, дастарқаны, жайнамазы 
атты тастар осы жерде орналасқан. 
Кезінде,  кӛне  замандарда  осы  микротопонимдерге  қатысты  діни 
мифологиялық  аңыз-әпсаналар  болған  деп  жорамалдауымызға  болады. 
Белгілі  және  себепті  жағдайларға  байланысты  кӛптеген  топонимикалық 
аңыз-әпсаналардың  жойылып  немесе  ұмыт  болып  кететінін  ескерсек, 
Қазығұрт  ӛңіріндегі  біраз  аңыз-әпсаналардың  құрдымға  кетіп,  тарихи 
жадтан ғайып болып кетуі онша таңқаларлық жай емес. 
Қазығұрт тауына байланысты жоғарыда кӛрсетілген тӛрт аңыз-әпсана 
осы ӛңірді ғасырлар бойы мекен еткен халықтың дүниетанымынан кӛрініс 
береді.  Осыған  орай  айта  кететініміз,  жергілікті  ел  дүниетанымының 
іргетасы  ілкі  (ежелгі)  замандарда  қаланғанымен,  оның  (дүниетанымның) 
негізгі  мазмұны  мен  сипаттары  талай  дәуірлер  бойы  күрт  ӛзгере  қойған 
жоқ. Арғы- және кӛне түркілердің сенімі бойынша, Қазығұрт тауы – Әлем 
тауының  («Мировая  гора»)  тұрпаты  болып  саналған  болса,  әрине,  Құран 
және  Інжіл  мифологиясындағы  Нұх  кемесі  осы  әлемдік  тауға,  яғни 
Қазығұртқа  тоқтауы  әбден  заңды.  Басқа  сӛзбен  айтқанда,  исламнан 
бұрынғы  Қазығұрт  мифологиясы  болған,  ал  «Топан  су  және  Нұх  кемесі 
тоқтаған  тау»  мәселесіне  қатысты  исламнан  бұрынғы  аңыздың  («Әлем 
тауы»  аңызы),  «Топан  су  және  Нұх  кемесі»  құрандық  аңызымен 
ұштасқанын  кӛреміз.  Осы  жорамалымызға  орай  дарынды  зерттеуші 
С.Қондыбайдың  тӛмендегі  сӛздерін  келтіруімізге  болады:  «Қазығұрттың 
мифтену себебі анықталмаған, неліктен Нұх аңызы осы қарапайым, шағын 
тауға  кӛшіріліп  әкелінген  деген  сауалға  да  жауап  берілген  жоқ.  Нұх 
пайғамбардың  жергілікті  Йашқар  немесе  Жылаған  ата  деген  параллель 
есімінің  болуына  қарай  және  де  Қазығұрт,  Йашқар  сӛздерінің 
лингвистикалық  талдауы  мен  «Суфистік  оңтүстік  қазақы  кешенінің» 
ежелгі  мұсылмандыққа  дейінгі  астарына  қарап  «топан  судың  жергілікті, 
ислам  аңызынан  ӛзгеше  ежелгі  нұсқасы  осы  Қазығұрт  жеріне  қатысты 
болған» деген пікір айтылады [79, 36б. ]. 
Белгілі  ағылшын  ғалымы  Дж.  Фрезер  «Фольклор  в  Ветхом  завете» 
деген  кітабында  топан  су  туралы  әпсананың  түбірі  Библия  –  Тәураттан 
тараған  деген  пікірге  келіспейтіндігін  айтады:  «...  Жер  шарының  түрлі 
түкпірлеріне  тараған  әпсаналарды  бір  ғана  «тәңірлік»  версиядан  шығару 
мүмкін  емес.  Кейінгі  кездерде  топан  су  турасындағы  библиялық  әпсана 
ешқандай  да  түпнұсқа  еместігі  дәлелденіп  отыр.  Тәурат  әпсанасы  ӛзінен 
әлдеқашан бұрын шыққан Вавилон аңызынан кӛшірме екеніне бұл күнде 
мамандар шүбә келтірмейді» [99, 52 б.]. 
Қазақ фольклортанушы ғалым Р.Бердібайдың «Аңыздан тәуратқа» 
деген  еңбегінде  ағылшын  ғалымы  Дж.Фрезердің  монографиясындағы 
дүниежүзілік  топан  суға  байланысты  пікірлеріне  шолу  жасаған. 

105 
 
Р.Бердібайдың  пікірінше,  дүниені  түгел  қаптаған  топан  су  болған  емес, 
әпсаналардағы  кейбір  оқиғалар  діни  кітаптардан  тарағанымен,  негізінен 
жер-жердегі әпсаналардың кӛбі әрбір ӛңірдің ӛз туындысы дегенге саяды 
дейді [95, 28 б.]. 
Қазығұрт тауына байланысты қазақ елі аузындағы аңыз-әпсаналарды 
монотеистік  діндерден  (ислам,  христиан)  бұрынғы  прототиптік 
нұсқалардан  тарауы  да  мүмкін,  ал  енді  мұсылмандық  (құрандық) 
нұсқасының  қазақ  нұсқалары  болғанымен,  бұл  аңыз-әпсаналарды  сол 
ӛлкені мекендеген халықтың тӛл туындысы деуге әбден лайық. Дегенмен, 
Қазығұрт  тауына  қатысты  аңыздар  мен  әпсаналардың  мына  бір 
ерекшеліктері бірден кӛзге түседі: халық арасында кең тарағаны; ғасырлар 
бойы сақталғаны (фольклорлық жанр үлгісінде); діни нұсқаларынан бӛтен 
тӛрт  түлік  пірлері  туралы  нұсқалары  болуы;  аңыздарға  байланысты 
топонимдердің  (микротопонимдердің)  Қазығұрт  тауында  табылуы 
(орналасуы, 
локальдануы); 
осы 
аңыздарға 
байланысты 
сенім-
нанымдарының  жалпы  және  жергілікті  халықта  жоғалмағандығы  (киелі 
тауға, қасиетті орындарға зиярат ету, мал сою, ырым-жоралғыларды жасау 
т.б.). 
Жоғарыда  сӛз  етілген  Қазығұрт  тауына  байланысты  аңыздар  мен 
әпсаналар діни-мифологиялық топонимикалық аңыз-әпсаналарға жататын 
болса,  Қазығұрт  аймағындағы  бірқатар  аңыз-әпсаналар  тарихи  – 
топонимикалық және жалпы топонимикалық аңыздар болып келеді. 
Тарихи-топонимикалық 
аңыздар 
негізінде 
қалмақ, 
жоңғар 
басқыншылығымен  байланысты  болып  келеді.  Осы  аңыздар  сюжетінде 
белгілі  бір  жерде  қалмақтармен  немесе  басқа  жаулармен  соғысқан 
батырлар жӛнінде баяндалады – жер атауы сол батырлар есімімен немесе 
ерліктерімен байланысты туындайды. Қазығұрт ӛңіріндегі сондай тарихи-
топонимикалық аңыздардың бірі – «Қосмола» аңызы. 
Қосмола – шың, Қаржан қыраттарының ең биік шоқысы. Батыс Тянь-
Шань  тауларының  Талас  Алатауы  деп  аталатын  бӛлігінің  Қаржан 
қыраттары деген ресми географиялық атауымен аталатын тұсы түгелімен 
Қазығұрт  ӛңіріне  қарайды.  Осы  таудың  ең  биік  шыңы  –  Қосмола.  Ол 
алыстан  қарағанда  тау  басындағы  бір-біріне  жапсарлас  орналасқан  қос 
моланы елестетеді.  
Шың  атауының  шығуына  байланысты  бірнеше  аңыздар  бар.  Соның 
бірі жазушы  Қ.Тұрсынқұловтың  «Анды-Қарақыз» повестінде баяндалған. 
Бұл  нұсқа  бойынша,  сонау  кӛне  заманда  қазақ  пен  қырғыз  жауларымен 
бірге  алысып,  бірге  шабысқан  екен.  Осындай  бір  аласапыранда  қазақ-
қырғыз  тобынан  екі-ақ  батыр тірі  қалыпты.  Сонда  қазақ  батыры  етектегі 
еліне  жау  қолы  жетпесін  деп,  Тәңірден  ӛзін  тасқа  айналдырып,  жауға 
бӛгет болуды жалбарынып сұрапты.  

106 
 
Осыны есіткен қырғыз батыры қолын досының иығына салып, «мені 
де  тасқа  айналдыр»  деген  екен.  Осылайша  екі  батыр  тасқа  айналып,  жау 
жолын  бӛгеген  екен.  Жаулар  да  тасқа  айналған.  Алыстан  қарағанда  қос 
мола  секілді  кӛрініп  тұрған  шың  осы  иықтасқан  екі  батырдың  бейнесі 
дейді. 
Ал  қазіргі  Алтынтӛбе  ауылы  тұрғындарының  баяндауы  жоғарыда 
келтірілген аңыздан ӛзгешелеу болып келеді.  
Кӛнеден  келе  жатқан  аңыздарға  қарағанда,  қазақтың  Қаражан, 
Сарыжан  деген  батырлары,  олардың  қарындастары  осы  жерлерді 
мекендесе керек. Үй алдындағы үлкен тӛбеге батырлар ӛз елінде болғанда 
ту ілініп тұрады екен. Олардың туы тӛбеде желбіреп тұрғанда ешқандай  
жау батып келе алмайды.  
Күндердің  күнінде  батырлардың  жолаушылап  кеткенін  пайдаланып, 
жау елді шабады, малын айдап, әйел, бала-шағаларын тұтқындап әкетуге 
айналғанда  батырлар  келіп  қалады.  Жау  бәрін  тастай  қашады,  батырлар 
қуа жӛнеледі. Бірақ жаудың күші басым болып, жау қолынан мерт болады.  
Халқы  екі  батырды  екі  таудың  басына  жерлейді.  Қос  батырдың 
құрметіне тау аты «Қосмола» атанған.  
«Қосмола»  аңызының  бірінші  нұсқасы  Қ.Тәжиевтің  әдеби  ӛңдеуінде 
былай  берілген:  «...Ел  шетіне  жау  тиді»  деген  хабарды  есіткенде,  бүкіл 
Қазығұрт  аймағындағы  білегінің  қаруы  бар  деген  жігіттер  атқа  түгел 
қонған. Олар тӛбесі кӛрінбесе де дақпыры жер жарып келе жатқан жауды 
елдің  жайлауына  жеткізбей,  жолын  қырықпақ  болды.  Айқайлап  ұран 
салғанда,  атқа  қонбайтын  қазақ  жоғы  белгілі.  Келе  жатқан  жаудың  кім 
екенінде,  қанша  екенінде  жұмысы  болып  жатқан  ешкім  жоқ,  әйтеуір, 
жабыла  атқа  қонып  жатыр.  Атқа  қонған  жігіттердің  аяғына  оралғы  боп, 
етектерінен  тартып  жатқан  ешкім  жоқ.  Қайта  ауылда  қалып  бара  жатқан 
қарт ана мен кӛздері жәудіреген келіншектер аттанғандарға ақ тілеу тілеп, 
қаруларын асындырып жүр. Осылайша, тып-тыныш жатқан қалың ел әп-
сәтте азан-қазан болды да кетті.  
Еміс-еміс жеткен хабарға қарағанда, құмырсқадай қаптап келе жатқан 
жау алдымен қырғыз елін шауыпты. Қатар жатқан қазақ ауылдарының ер 
азаматтары  қоңсыларына  қол  ұшын  беру  мақсатымен  атқа  қонған.  Бірақ 
саны басым  жаудың қолын бӛгеуге олардың қауқары келмеді. Енді міне, 
жау  қолы  ел  ішіне  тереңдеп  келеді,  алдында  кездескен  ауылдарды  түгел 
жайпай  бермек.  Бұл  аймақтағы  қазақтың  қалың  қолының  кӛтерілгені  сол 
себепті.  
Ежелден  қаңлылардың  атамекені  атанған  Ӛгем,  Шыршық,  Келес 
ӛзендерінің  бойымен  Қаржан,  Шымған  тау  қыраттарының  жапсарларына 
қоныстанған  ел  жаудың  жолын  бӛгеп,  қатты  қайсарлық  кӛрсетуде. 
Дегенмен,  қару  ұстаған  қазақтардың  саны  күннен-күнге  сиреп  барады. 

107 
 
Қазақтарға  білек  түйістіре  шайқасып  жүрген  қырғыздардың  да  қатары 
селдіреп  қалған.  Ана  баста-ақ  екі  елдің  ақсақалдары  мен  атқа  қонған 
азаматтары ауылдағы бала-шаға мен қатын-қалаш жау атының тұяғының 
астында қалмасын деп, қалың елді тау бӛктерінен ылдиға қарай кӛшірген. 
Кейін  қарай  жылысқан  қырғыз  ауылдары  болса,  Ӛгем  ӛзенінің  сағасын 
бойлап  барып,  Шымғанның  етек  жағына  келіп  орналасқан.  Жаумен 
алысып  жатқандардың  негізгі  үміті,  арқа  сүйер  тірегі  Сырдың  бойын 
жайлаған  қалың  қазақ  жұрты  болатын.  Бірақ  жері  қандай  кең  болса, 
кӛшіп-қонуы да сонша мол қазақ ауылдары бұл кезде тау бауыры мен ӛзен 
бойындағы  шүйгін  жерлерді  қуалап,  бүкіл  далада  ыдырай  кӛшіп  жүрген 
еді.  Сондықтан  кӛмек  дер  кезінде  келіп  жете  алмады.  Алғашқыда  ауыл-
ауыл  болып,  жинақы  кӛшкен  ел  енді  тоз-тоз  болуға  айналды.  Қаржан 
тауының  асу  берер  маңындағы  бір  жазықтықта  қазақ  пен  қырғыздың 
азайып қалған қолы әлі де жауға қарсылық кӛрсетіп жатқан. Олар жауды 
жеңеміз деген үміттің бұл күндері сағымға айналғанын жақсы сезді, бірақ 
кӛшкен  ел  етекке  жетіп,  одан  ары  Сыр  бойын  жағалап,  біраз  ұзап 
кеткенше  осы  асуды  бермеуді  мақсат  тұтты.  Ӛздері  опат  болса  да  елдің 
аман  қалуын,  бала-шағаның  кең  даладан  барып  баспана  табуын  ойлады. 
Сондықтан жара-жарақатына қарамай қашан кӛкіректен жаны шыққанша 
қаруын жұмсап, жаумен алыса берді. Бірақ бұл батырлар да қанша қайсар 
болғанымен,  ет  пен  сүйектен  жаралған  адам  емес  пе,  күннен-күнге  саны 
азайып, ӛлі денелері тӛбе-тӛбе боп үйіліп, асуды бӛгеп қала берді. Солай 
және  бір  таң  бозарып  атқанда,  асуда  екі-ақ  адам  қалған  еді.  Оның  бірі  – 
қазақ, бірі – қырғыз. Арайлап атып келе жатқан таңға қарап тұрып, қазақ 
батыры үн қатты:  
–  Арайлап  атқан  таң,  саған  жалынамын!  Жаратқан  тәңірім,  саған 
жалбарынамын.  Тек,  мен  дұшпанның  қылышы  басымды  кесер  деп 
ӛкінбеймін,  ӛлімнен  қорықпаймын.  Менің  ӛкінішім,  менің  қайғым  – 
батысқа  қарай  кӛшіп  бара  жатқан  елім.  Солар  ұзап  кете  алмады. 
Қандыбалақ жаудың қылышы солардың мойнына түседі ме деп қорқамын, 
соған  ӛкінемін.  Сондықтан  және  жалбарынамын:  –  Денемді  жау  таптап 
ӛткенше,  мені  тасқа  айналдыр.  Бӛгет  жаса,  мына  қанішерлер  жолына 
менің денеммен. 
Бұл сӛздерді есіткен қырғыз батыры орнынан қарғып тұрып, қазақтың 
қасына келді. Қолын соның иығына салып тұрып: 
– Мен де осыны тіледім тәңірден! – деді. 
– Денеңді ширақ ұста онда! – деді қазақ. 
Қол  ұстасқан  қос  батырдың  денелері  құрысып,  бірте-бірте  тасқа 
айналып бара жатты. Олар қанша қиналса да тіс жарып, үн шығарған жоқ. 
Сол  тік  күйі  тасқа  айналды.  Содан  соң  асуда  қирап  жатқан  қазақ  пен 
қырғыздардың  ӛлі  денелері  түгел  тасқа  айнала  бастады.  Ал  жау 

108 
 
сарбаздарының  денелері  сол  күйінде  іріп-шіріп  қала  берді.  Осылай  әп-
сәтте бүкіл асу тас мүсінге айналды да кетті. Қазақ пен қырғыз батырдың 
денесі  осы  тау  қыраттарындағы  ең  биік  шоқыға  айналды.  Алыстан 
қарағанда  олар  таудың  ең  биік  жеріне  қатар  жерленген  қос  батырдың 
моласы сияқты болып кӛрініп тұрады. Неше күннен бергі шайқастың куәсі 
болып  жатқан  мына  асудың  кӛз  алдарында  адам  түгілі  аң  ӛте  алмайтын 
жартасты биік қамалға айналғанын кӛргенде жау қолы үрейі ұшып, кейін 
қарай қашты... 
Содан бері тасқа айналған екі батыр жатқан жер «Қосмола» шоқысы  
атаныпты» [92, 69-71 бб.]. 
Қосмола тауына (шоқысына) байланысты Қ.Тәжиев кӛркемдік түрінде 
ӛңдеген  нұсқасын  әдейі  толығымен  беріп  отырмыз.  Егер  Қазығұрт 
ӛңірінің ауызша тарихында (халықтық топонимикалық аңызды біз ӛңірдің 
ауызша  [хатқа  түспеген,  жазылмаған]  тарихын  баяндайтын  бір  құрал 
[мәтін,  нұсқа]  деп  есептейміз)  ӛз  орны  бар,  ұрпақтан-ұрпаққа  ауызша 
түрінде  мирас  етіліп  ауысып  тұрған  аңыз  деп  есептейтін  болсақ, 
Қ.Тәжиевтің  аңыздық  нұсқасы  ӛңделген,  яғни  кӛркемделінген 
(әдебиленген),  яғни  бұрын  халық  арасында  ауызекі  түрінде  тараған 
аңыздық мәтіннің бір варианты деп санауымызға болады.  
Халықтық  тарихи-топонимикалық  аңызда  кӛркемдеуіштік  тәсілдер 
жоқтың  қасы,  топонимикалық  аңыздың  ӛлке  тарихын  баяндауда  басқа 
мақсаттары мен міндеттері бар. Осы аңыздардағы әңгімелер жалпы ӛткен 
ғасырлардағы  ел  тағдырын,  жер  тағдырын  сӛз  етеді.  Топонимикалық 
атаудың  шығу  тӛркінін  ӛлке,  ел  тарихымен  байланыстырады  –  басты 
мақсат осында. Топонимикалық аңыздың кӛркемдік сипаты мүлдем есепке 
алынбайды деп айтуымызға болады. Ал ӛңделген (әдебиленген) аңыздың, 
Қ.Тәжиевтің  нұсқасынан  кӛріп  отырғанымыздай,  кӛркемдік  сапасына 
едәуір кӛңіл бӛлінген. Дегенмен топонимикалық аңыздың халықтық және 
авторлық  нұсқалары  үлкен  этнотанымдық,  ӛлке  танымдық  мәнге  ие, 
сонымен бірге тыңдарманды отансүйгіштікке баулиды. 
Қ.Тәжиевтің аңыздар жинағында  «Қақпақ туралы аңыз» әдебиленген 
топонимикалық  аңыз  нұсқаларының  бірі  болып  келеді.  Әдеби  ӛңдеуге 
ұшыраған  топонимикалық  аңыздардың  прототиптік  бастапқы  халықтық 
(әдеби ӛңдеуден ӛтпеген) нұсқасы болатыны анық. Міне, сондай халықтық 
нұсқаларының  бірі  ретінде  «Қақпағым  –  құт  мекенім»  атты  Қақпақ 
ауылының  тарихы  қысқаша  ықшамдалған  кітапшада  берілген  «Қақпақ» 
атауы жӛніндегі аңыздарды мысал ретінде келтіруге болады. Бір ескеретін 
жай,  бұл  кітапшадағы  аңыздар  халықтық  топонимикалық  аңыздың 
сипаттарын  сақтай  отырған  сонымен  бірге  тарихи-дерекнамалық 
сипаттары  айтарлықтай  мол  аңыздық  әңгімелер  деп  айтуымызға  болады. 
Қақпақ  атау  хақындағы  аңыздарда  нақты  тарихи  деректер  (әсіресе  ауыл 

109 
 
адамдары  жайында)  ұшырасады,  уақыт  ӛте  осы  нақты  тарихи 
дерекнамалар  ұмытылуы  мүмкін,  сондықтан  кӛптеген  халықтық 
топонимикалық аңыздарда тек аңыздық астары сақталып, тарихи деректер 
жалпылама түрінде беріледі.  
Жергілікті  топонимикалық  аңыздардың  тарихи  деректік  мәліметтері 
сақталған үлгілерінің нұсқалары тӛмендегідей («Қақпағым – құт мекенім» 
жинақтан алынған): «Қақпақ» атауы туралы дүниеден озған және кӛзі тірі 
қариялар арасында айтылатын екі түрлі нұсқа бар.  
Бірінші: Қақпақтағы «Базарбай бұлақ» деген жердің тұсында «Қақпақ 
тас»  деген  тас  бар.  Ол  жерге  қамауда  10  мыңға  дейін  қара  мал  ұстауға 
болады. Осы Қақпақ тасқа байланысты еліміз Қақпақ аталып кеткен екен 
дейді  кӛнекӛз  қариялардың  бірқатары  кейінірек  сол  жердің  маңында  бір 
нар құлап ӛлген екен, сондықтан ол жер Нарқұлаған деп аталып кеткен де, 
жалпы ауылдың атауы Қақпақ болып қала берген. 
Екінші  нұсқа:  Бұдан  287  жыл  бұрын  1723  жылы  кӛктемде  жоңғар 
қалмақтары  бұрыннан  жауласып  жүрген  қазақ  еліне  қапылыста  соғыс 
ашып, тарихта «Ақтабан шұбырынды, алқакӛл сулама» деген атпен белгілі 
болған қырғынға ұшыратты. Қорлық-зомбылық кӛрген қазақ елі ес жиып, 
күш  біріктіре  бастады.  Жоңғар  қалмақтарының  қолы  Қақпақ  ауылына 
жақындағанда, елдің үлкен-кішісі бірігіп, жауға тойтарыс беру жолдарын 
ойластырады.  Жас-кәрі  демей,  барлық  тас  домалатуға  шамасы  келетін 
адамдарды Заңғар тауының басына топтап тас үйгізіп қарсылық кӛрсетуге 
әзірленеді.  Жақсы  қаруланған  60-70  қарулы  азаматтар  қалмақтарға 
шабуыл  жасап  кейіннен  олардан  қорқып  қашқан  болып,  Заңғар  тауының 
ішіне  кіруге  әуестендіреді.  Ол  жердің  ӛзі  қақпаға  ұқсас,  қақпаққа  ұқсас 
тарлау қуыс болатын. Жан-жағындағы таулардан биіктігі 600-700 метрдей. 
Қалмақтардың негізгі әскері қуысқа кіріп болды-ау деген шамада, тӛбеде 
үюлі  тұрған  тастарды  бірден  домалатып  жіберіп,  жаудың  кӛп  адамын 
қырғынға  ұшыратады.  Сол  себепті  бұл  ара  Қақпақ  аталып  кеткен  деп 
кӛнекӛз  қарияларымыз  –  Мыңжасардың  Тұрғынбайы,  Ыбырайымның 
Нәдірбегі,  Әлімсақтың  Ережебі,  Жамаудың  Бижаны  сияқты  ақсақалдар 
айтып отырады екен.  
Қақпақ  ауылын  ертеректе  сырттан  келгендер  «Молда  Қақпақ»  деп 
айтатын  болған.  Осылай  деп  аталуының  себептері  жӛнінде  екі  түрлі 
пікірлер, аңызға ұқсас әңгімелер айтылады. 
Біріншісі:  Қақпақта  ерте  замандардан  бері  оқыған  сауаты  мол 
азаматтар,  молда,  имам  болған,  Меккеге  барып  Қажы  атанған,  мешіттер 
салдырып,  олардың  жанында  балаларды  оқытқан  кӛзі  ашық  білімдар 
адамдар  кӛп  еді.  Оған  мысал  ретінде  Қақпақтың  негізгі  мекендеушілері 
қаңлылардың  арасынан  Мекке-Мәдинаға  қажылыққа  барып  келген  ел 
арасында  «Арық  әжі»,  «Семіз  әжі»  деп  аталып  кеткен  Жетібайұлы 

110 
 
Нұрымбет,  Кенжебайұлы  Нұрымбет,  Малдыбекұлы  Тәжі,  екі  рет 
қажылыққа  барып  «Қажы  ата»  атанған  Қияқбайұлы  Сералы  қажы  деген 
бабаларымызды айта аламыз.  
«Семіз  әжі»  деп  аталған  Нұрымбет  бабамыз,  шынында  да,  семіз  кісі 
болған. Ал «Арық әжі» деген Нұрымбет бабамыз арық кісі болған. Ол кісі 
1902  жылдары  шамасында  қажылыққа  барып  келгеннен  соң  туылған 
баласының  атын  Әжібай  деп  қойған.  Байжігітұлы  Балқыбек  молданың, 
Жұманұлы  Оспан  кәлпенің,  Темірбайұлы  Әшет  молданың  атақ-даңқтары 
елден-елге  жайылған.  Олар  жылан,  қарақұрт,  шаян  шаққан  адамдарды 
оқып  айықтырып  отырған.  Асан  бабамыздан  тараған  ұрпақтардың 
барлығы  дерлік  «кәлпе»  атағын  алған.  Айнақұл  кәлпе,  Орай  кәлпе, 
Анарбай  кәлпелер  сол  кісінің  ұрпақтары.  Дертке  шалдығып,  денсаулығы 
болмай  қалғанда  Орай  кәлпе  мен  Анарбай  кәлпеден  шипа  тапқан 
адамдардың  кӛзі  тірі  ұрпақтары  Қазығұрт,  Сарыағаш,  Бостандық 
аудандарында осы кезде де баршылық. Қақпақтағы орталық мешітте имам 
болған  Ӛскенбайұлы  Дәуітәлі  молда  ӛзі  мешіт  салдырып,  имам  болған. 
Тұрлыбек молда ӛзі мешіт салдырып әрі молдалық етті, ол кісіден соң сол 
мешітте Дәулетбекұлы Иембай үлкен молда болды. Шойбекұлы Сейітбек, 
Әйтбек, Оспан, Тазабек және Тұрлыбекұлы Сармырза да атағы шыққан ірі 
молдалар  еді.  Мұсылманша  ӛте  сауатты  кӛп  адамдардың  сауатын  ашқан 
Тасекеұлы  Ештай  молданы,  Жамалбекұлы  Бижан  бабаны  ерекше  атауға 
болады.  Бұл  кісілердің  аттарымен  «Ештайтӛбе»,  «Ештайқыстауы», 
«Бижан  сарайы»,  тағы  басқа  жерлер  осы  күнге  дейін  аталып  келеді. 
Кейінгі  кезде  Қызылтаң  ауылындағы  мешіт  «Тұрғынбай  мешіті»  деп 
аталды.  Осы  Ботақараұлы  Тұрғынбай  молда  мұсылманша  сауатты, 
қарапайым, жайдары, кӛңілді жүретін кәрие еді. Ауылдың мешітінде имам 
болып,  ӛмірінің  соңына  дейін  істеді.  Қақпақтағы  бағыстар  ішінен  Медет 
молда  Тассайда  және  Араншыда  мешіт  имамы  болып  істеген.  Ертеректе 
осы Қақпақтың жоғары жағының ӛзінде жеті мешіт болған екен. Қодарбай 
салдырған  орталық  мешіт,  Тӛрткүл  тӛбедегі  мешіт,  Майлыбай  мешіті, 
Тұрлыбек  молда  мешіті,  Орай  кәлпе  мешіті,  Базарбай  бұлақтағы  мешіт. 
Соңғы  мешітке  Бұрхан  қожа  деген  кісі  имам  болып  әрі  балаларды 
оқытқан.  Әлдей,  Ермекбай,  Сатынбай,  Айтқұл,  Әлтей,  Жұман,  Оспан, 
Сейтқұл  т.б.  осы  мешітте  тәп-тәуір  білім  алып,  елдің  әжетіне  жарайтын 
дәрежеге жетті. Байбағыс- Қожай, Бұжай, Әбіт ұрпақтары Қотанбұлақтағы 
«Үш  қызылда»  мешіт  салдырды.  Сонда  Ташкентте  оқып  келген  Әбділлә 
балалардың  сауатын  ашты  (1910-1912  жж.  шамасы).  Қақпақ  ауылында 
жоғарыдағыдай  мешіттердің  кӛп  болуы,  қажылыққа  барғандардың, 
молдалар мен имамдардың, жалпы ескіше сауатты адамдардың кӛп болуы, 
елдің балаларын оқытуы – мұсылманшылыққа, адамгершілікке, ынтымақ-
бірлікке  тәрбиелеуге  әсер  етпей  қалған  жоқ.  Тәрбиелі  елде  бұзақылық, 

111 
 
ұрлық-қарлық ӛте аз болатын еді. Сондықтан да елімізді «Молда Қақпақ» 
атап кеткен [102, 4-6 бб.]. 
Аңыздың  екінші  нұсқасы  бойынша,  «Молда  Қақпақ»  атануын  1910-
1912  жж.  шамасында  атақты  Мәулен  би  Қақпаққа  Сыр  бойындағы  ӛңкей 
би-болыстарды,  датқаларды  шақырып,  екі-үш  күн  қонақ  еткен  екен.  Екі 
жақтың  да  ӛнерлі  азаматтары  қатысқан  отырыста,  ән  айтылып,  күй 
тартылып,  ақындар  айтысы  болған.  «Қақпақ  адамдары  сол  отырыста 
шешендігімен,  білімдарлығымен,  молдалығымен,  ӛнерімен  қонақтарды 
әбден  риза  еткен.  Сыйлы  қонақтар  кетерлерінде:  «Пәлі,  нағыз  молда 
Қақпақ екенсіңдер-ау» –деп қатты таңданса керек. Осыған байланысты да 
ауылымыз  «Молда  Қақпақ»  аталып  кеткен  кӛрінеді»,  –  деген  аңыздың 
екінші нұсқасы «Қақпағым – құт мекенім» атты кітапшада келтірілген.  

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: