Монография «Тұран-Астана»

«Жігіттер берген сәлемді жөндеп алмастан шоқша сақалды, 
зор мұрынды, қалың кеуделі жігіт қатаң үн қатты.
-  Осында  Мәкен  бар  ма?  Анау  тұрған  Мәкенсің  бе?  Бері 
қарай бас, бері маған бұр мойыныңды!  - деп, эмір ете сөйледі... 
Мэкен бүл кісіні таниды екен. Баяу, салмақпен басып, оның қасына
тақады.
...Сол келген салқьш үнді, қатаң ажарлы жүргінші Мәкен басына 
элек экелген. Ол Дайыр дейтін Мәкеннің эмеңгері...» (Сонда,  111
б.).
  Шатақ осылай басталды.
«... Мәкенмен екі-үш сөзге келместен ол:
- Үйіңе қайт, қазір кет мынау кесіртоптан! Шешеңнің қасына 
жет.  Аз  күнде  келемін  де  аламын!  -  деп,  бар  бұйрығын  да, 
байлауында бір-ақ айтты»  (Сонда,  112 б.).  Қалай дейсіз? Нағыз 
надан, ойсыз,өктем надандық мінез көрінісі - «Өзімі» жұртты қас- 
қабағы, иегінің астында бағып, ұрып соғуға дағдыланған мінезін 
көрсетіп, басынып тұр. Бұның санасынан тыс өмір сүретін басқа 
жан бар-ау деген ой оның миына кіріп те шықпайды. Ру басылары 
үшін бұл - «сұмдық» көрінетін іс еді.  Осы сәтте орта ғасырлық 
әдет-ғүрыпқа қарсы шыққан, әсіресе, өжет Мэкен қыздың мінезі
ерекшеленіп, даралана байқалады.
«Дайырға тию деген ой - элі Мәкеннің көнген ойы емес. Жүрегін
үркіте, түршіктірген күпті жайы болатын. Шыншыл ашық көңілді
Мәкен  Дайырдан  жаңағы  сөздерді  естігенде,  наразылығымен
ызасын жасыра алмады. Ол қабақ шытынып, реніш айтып:
- Сізге не көрінді? Мүнша тасырлап неден бүліндіңіз? - дей беріп 
еді, Дайыр сойдақтістерін ақситып, арс еткендей эмір айтты.
- Доғар сөзді, алма бетімнен! Жөнел қазір үйіңе!
- Ақырмаңыз! Мен сіздің әйеліңіз болғам жоқ элі. Болам деп те 
жүргем жоқ! - дей беріп еді. Ендігі сөзін қатгы бір түрпайы үрысқа
ауыстырған Дайыр:
- Өшір үніңді, жүзқара! - дей беріп, Мәкенді қамшымен тартып-
тартып жіберді. Мәкен шыр етіп:
- Қуарған жауыз! - деп, кейінгі топқа қарай жалт берді. Ащы
зары топтан көмек тілегендей өзгеше естіліп еді. Дәрмен жүрттан
146

бұрын  ұшып  келіп,  қыз  бен  Дайырдың  арасына  киліге  кетті. 
Дайырдың қолындағы дырау қамшысын бір-ақ жұлқып, тартып 
алды.
- 
Тоқтат?  Айуанбысың?  Не  деген  арсыз  адамсың!  -  деп, 
қамшыны Дайырдың өзіне білеп тұра қалған. Дайыр бұны да боқгап
жіоеріп:
- Тұр былай жолымнан. Ара түсемін дейтін шағарсың, жерге 
қағамын шегіңнен! - деді. Анадайдан бүл жанжалға «о не, немене, 
бұл кім?» - деп, ұмтылып келе жатқан Әбішті аңғарды да, Дайыр 
соңғы бір сотқар сөзін ақыра айтты.
-  Сенгенің  Абай  шығар!  Абайың  түгіл,  құдайыңды  пана 
тұтсаңда жерге кағармын! - деп, шагіқылай жөнелді» (Алтыпшы
том,  4 кітап,  112-113 66.).
Оразбай  бастаған  дала  мен  қаланың  жуандары,  бұлардың 
жалдамалы бұзықтары Қорабай мен Дондағұл затон жұмыскері 
Әбен  үйін  паналаган  Мәкенді зорлықпен тартып экетіп, паром 
арқалы аргы жиекте - «қайық ауызда» күтіп түрған Оразбай тобына 
табыс етпекші. Дэл осы сәтте Мэкеннің тагдыры өмір мен өлім 
арпалысы қыспагында, не амал болар екен. Әбіш пен Әбен, Сейіт 
бастаған топ Мэкен мен Дәрменді құтқару үшін Паромға жетуге 
асықты.  Сонымен,  паром  үсті  қан  майданга  айналды.  Сейіт 
бастаған затон жігіттері Қорабайды да, Дондағұлды да соққыға 
жығып, Мәкен менДәрменді жыртқыштар тырнағынан босатып, 
өлім  ауызынан  кұтқарып  алды.  Сөйтіп,  бүлар  Оразбай  сияқты 
тізгінсіз, жүгенсіз кеткен тобырға да құрық салатьга күш бар екенін 
затон жұмысшылары ерлік күреспен танытгы.
Мәкен ісінің ауырлыгы мьшада еді. Абай, Әбіш бастаған күрес 
даланың ең бір азулы жауы, кесір мен кеселдің қандайынан болсын 
қажып көрмеген Оразбайды тауып отыр. Қорабай мен Дайырды 
приставтың  жапқалы  әкеткенін  естігенде  Оразбайдай  «қаны 
бүзықтың» аузынан от жалындап зэр атты:
-  «Қанды  балақ  қас  жауым  Абай  десем,  бөлтірігі  (Әбішті 
айтады/қалам иесі/) тағы еріп пе еді!? Жетіп қап па еді тагы бір
147

дұспаным болып! Үлық, төре болғансып дегенін істетіп түр ма екен!
- деп, аржағын  айтпай, тек өкініш  қана білдірді...  Бас бармағын 
қүпімрляна 
тістеп  қалды»  (Сонда,  124-125  бб.). Абай  ұстанған 
ақиқат пен эділет жолына тап болған Оразбай есебінен жаңылып,
есінен адасып қалды.
«Мәкен ісі» төңірегіне топтасқан қайшылықгы түйіншектердің
бірінен соң бірін тарқата отырып, Мұхтар Эуезов махаббат пен орта 
ғасырлық надандық, қараңғылық арасындағы шарасыз күресті, ұлы
адамғатэн ұқыптылықпен танып, оіліп зертгеген.
Төрт кітап бойы Қазақ Елінің жарты ғасырлықтарихы қиян- 
кескі оқиғалардың бел ортасында болып, не түрлі қоғам, мемлекет 
қайраткерлерінің  сатыланған  өкілдерімен  кездесіп  келеміз. 
Солардың бірі Семей уезінің қазіргі уездік начальнигі Маковецкий 
мырза. Сөйтіп, «Мэкен ісі» қырдың «қара заңьі» тырнағына ілікпей, 
патшалық Ресей қармағына ілінді. Істің осылай бет алуына ықпал 
жасаған  Әбіш  еді.  Сәтіне  қарай,  Әбіштің  жеке-дара  басының 
кісілігіне, әдептілігіне, біліміне орай ма, мұны Маковецкидің өзі де 
қолдап, окружной сот төрағасына өзі барып, іс жөнінде мәлімет 
ететінін білдірді. Мэкен арызы бойынша сот қабылдаған шешімге 
Мүхтар Эуезов саяси да, әлеуметтік те сипат берген. Саяси деудің 
мәні - патшалық Ресей отар экімшілігі мен жергілікті бай-феодалдар 
тобы ның  арасы ндағы   қайш ы лы қтар  төңірегінде  болган 
қақгығыстарды көреміз.  Патша әкімшілігі өз билігін қорғау, эрі 
жүргізу мақсатында сыбайластарына - сахара жуандарына қарсы 
шығуға, яғни бұлардың орта ғасырлық озбырлығына, надандығьша 
тойтарыс беруге мэжбур болды. Әлеуметгік маңызы - «Мәкен ісі» 
өмір мен өлім арасындағы тартыс барысында эртүрлі қоғамдық 
таптар,  топтар  мен  күштер  әділдік  пен  заңдылық  үшін  күрес 
барысында кімнің кім екенін іспен де, сөзбен де танытгы. «Мәкен 
ісі» туралы сот шешімін қандай себептен Мұхтар Әуезов «жартылай 
кесім» деп бағалады? Бүл бағаның сырын үғу үшін жазушының
ойын толық келтірейік.
148

«.  Мәкенге тілмаш арқалы өздерінің (сот/қалам иесі/) байлауын 
баян еткен. Бұл кесімдері бар істі мүлде бітірген байлау емес. Бірақ 
бұган  білдіретіні:  «Қыздың  басы  -  азат.  ГІатшалық  законына 
сүйенген округ соты, Мэкен басына азатгық береді. Ал қалың мал, 
мүлік дауын шешуді қазақтың өзінің заңына бұйырады». Осымен 
талайдан күткен согтың байлауы болды. ЖарГЫлай кесімді сот өзі 
жасап, осы іс жөніндегі ендігі бір жарты дау-тартысты екі топтың 
өзара келісіп, бітісуіне берді. Мэкен үшін бақыт іщгындай болған 
алгашқы бөлім байлау еді. Ол - сот байлауы. Бұл жөнінде басына 
азаттыктілеуші Әзім қызы Мәкенді бұрынгы төленген қалың мал 
бойынша зорлықнен алам деуші Шақар ұлы Дайырдың талабын 
сот теріс деп табады. Дайырға тимей, өзінің тандаган адамына тиіоге 
қызға рұксат етіледі. Оны патшалық заңы, сот орыны өз коргауына 
алганын мәлім етіп, колына азаттық кагаз береді» (Сонда,  156 6.).
Орыс  натшалыгы  заңы  Мәкеннің  жеке  басына  бостандық 
бергенімен, бірақ әйел тағдырын калын малдан, эменгерліктен азат 
ете алмады, үстем күштер - патшалык отар экімшілігі мен сахара 
жуандарының сыбайластығын да, ымырашылдығын да байкатты. 
Міне  «жартылай  кесім»  деудің  сыры  да  осында  еді.  Мүхтар 
Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы - Абай әлемінің 
гарихы  екенін  бастан  айтып,  тарқаТып  келеміз.  Шыгарма 
логикасына сүйеніп, дэуірлік мазмұндық, сэпггік, эр қиылысгы, мэнді, 
манызды оқиғаларына тоқгап келеміз.
149

ЕКІНШІ ТАРАУ.  АБАЙ ӘЛЕМІНІҢ 
ТЕОРИЯЛЫҚ  МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.2.1. АБАЙ  Ә Л ЕМ ІН ІҢ   ҒЫ ЛЫ М И-ТЕОРИЯЛЫ Қ 
М ӘСЕЛЕЛЕРІ  М ҮХТАР  Ә УЕЗО ВТІҢ  КӨЗІМ ЕН
Адамзат  келесі  үшінші  мыңжылдық  тарихына  аяқ  басты. 
Дүниежүзілік өркениет тың өрісін игермек. Қаидай өріс, бұдан не 
күтеміз, артар жүгіміз көп, ең бастысы адамға берер жақсылығы 
мол  болар  I  осыпай  деп,  үмітті  сәуле  етіп  күтеміз.  ¥лы   Абай 
айтқандай, «өнер шашып» шашу төксе XXI ғасыр XX ғасырдын 
азабынан қүтқарса екен деп, ақ ниетпен тілеуқор боламыз. XXI 
ғасыр  табалдырығын  қазақ  халқы  дербес  ел,  тәуелсіз  ұлттық 
мемлекет дэрежесінде қарсы алып отыр. Қазақмәдениеті үшін XX 
ғасыр берген тарихи табысының бірі әлемдік тарихи түлғалар - Абай 
мен Мұхтар Әуезов. Қазақбілімі мен ғылымының тарихи міндеті - 
ұлы даналар ісін бүгінгі кезең талаптарына сай әлем халықгарына 
жан-жақты  таныстыру.  Абай  әлемі  тарихын  жазып,  ғылыми- 
теориялық негізін салып, қалыптастьфып, дамытқан ұлы суреткер- 
жазушы,ойшыл, ғалым, философ, тарихшы, педагог, психолог - 
М ұхтар  Ә уезов.  КСРО  күйреп,  бұның  орнына  Тэуелсіз 
Мемлекеттер  Достастыгы  (ТМД)  пайда  болды.  Дүниежүзілік 
деңгейде болып жатқан өзгерістер Абай мен Мұхтар Әуезовггің өмір 
жолы  мен  шыгармашылыгын  танып  білуге  жаңа мүмкіндіктер
тудырып ОТЬф.
150

Кеңес и мпериясы қирап күл ағаннан соңғы элемдік өзгерістердің 
өмірге  келіп,  дүниежүзі  халықтарында  жаңа  серпін  тудырып 
отырғаны  баршаға  аян.  XX  ғасырдан  XXI  ғасырга  көшкен 
шағындағы тарихи кезеңнің айшықгы ерекшелігі міне осындай.
XXI ғасырда Абайды тану ілімі белгілі бір мағынада өзі де жаңа 
кезеңге  сай  ой-толғау  мен  ізденуді,  зерттеуді  талап  ететін 
қайшылықты  жағдайға  тап  болып  отыр.  Кеңес  заманында 
қалыптасқан: Абай «қазақ әдебиеті классигі», «үлы ағартушы», 
«моралист» т.б. да қағидалар қоғамдық санада, оның ішінде қазақ 
санасында элі де үстем етуде. Әрине, «Абайтану» бағьпы Абайды 
танумен  пара-пар  деу  асығыстық  болар.  Осылай  деп  мәселені 
қойған Мұхтар Эуезов болатын. Абай элемі өзіне тэн таным мен 
логикасы,  ғылыми-әдістемелік  құралдары  дамып,  қалыптаса 
бастаған түтастық. Абай әлемі алғаш тарихи қадамы ғүлама ғалым 
Әлкей Марғүлан айтқандай, Поганинге Абайдың өз қолымен жазып, 
почтамен өзі жіберген колжазбасынан басталады. Бүдан соң «Дала 
уалаяты» газетінен жолдама алып, эрі Кэкітай жалғастырды. XX 
ғасырдың  басында  Абайды  жұртшылыққа,  қазақ  жэне  орыс 
тілдерінде, ойшыл ақын, ағартушы ретінде таныстырушылардың 
алгашқылары - Ә. Бөкейханов, А. Байгұрсынов, М. Дулатов еді. 
Жүсіпбек Аймауытов пен Мүхтар Әуезовтің қамқорлығымен кеңес 
заманы басында «Абай»  журналының бірінші саны  1918 жылы 
жарық көрді. КПСС әкімдерінің кіміне ұнамағаны белгісіз, аталған 
басылым сол жылы жабылып, тек 1992 жылдан бастап қайта шыға 
бастады. Осы журналдың алгашқы санында Жүсілбек Аймауытов 
пен  Мүхтар  Эуезов  Абай  әлемі  мақсатын,  негізін  құратын 
мәселелері турасында өз пікірлерімен жұртшылықты таныстыра 
бастады. «Абай» журналында жарияланған Жүсіпбек Аймауьповпен 
Мүхтар Әуезовтің пікірлерінен бастасақ тарих талабын мойындап, 
акикат жолына түскен боламыз.
Абайды  танудың  алғаш  қадамы  Көкпайдан  (1909  ж.)  өріс 
алады. «Абайды тану» деп қазақ ойы мен ғылымының тың саласын 
(1918ж.) ашып, осы ғылым саласын дамытып, туған халқына, әлем
151

жұртшылыгына жан-жақты таныстыруға ұлы Мұхтар Әуезов бар 
өмірін сарп етті. Қазақ мәдениеті, ғылымы мен өнерінде Абайдың 
орны ерекше. Абай өмірі - қазақ хапқының өмірі, мәдениетінің даму 
тарихы.  Абайды  тану  -  белгіліден  белгісізге  үздіксіз,  үзіліссіз 
сатылап  жоғарылайтын  диалектикалық  үдеріс.  «Абай  тану» 
ғылымы  салалары  үнемі  жаңа  деректермен,  пікірлермен 
толықтырылып,  байытылып  отыруы  -  ғылыми  заңдылық. 
Сондықтан да, Абайды тану - барға бас шүлғып, ат басын тежеу 
емес. Үлы ойшыл ақынның әлемдік тарихи түлға бітімі - сарқылмас 
рухани да, ғылыми да қазына. Абайдың жеке-дара өмірі, қогамдық 
ісі мен шығармашылығы, рухани асыл мүралары кімге де болсын - 
мэңгілік серік. Осыған орай: «Абай кім?» деген сүрақ эр ұрпактың 
алдында үнемі жаңарып, өзгеріп, туындайтын үшан-теңіз мәселе 
екенін бастан айтып, ескертіп келеміз. Абай элемі XX гасырдан 
XXI  ғасыр табалдырығын  аттады  да.  Бүгінгі тәуелсіз  елімізде, 
халықаралық көлемде келесі тарих мүлдем өзгерген жағдайларда 
ғылым мен мэдениетгің дамуына бұрын-соңды болмаған қоғамдық, 
саяси-элеуметгік мүмкіндіктер тудыруы сөзсіз. Абай элемі танымы 
мен логикасы мақсагты бағытгылыгын анықгау ізденісімізді белгілі 
бірзаңдылықарнасынажетекшілік ететін, бүныңтікелей эсері мен 
сипатталып бейнелейтін философиялық категориялардың басын 
ашып анықтасақ: олар кеңістік пен уақыт жэне де диалектикалық 
қайшылық.  Аталған  категорияларды  Абай  элем інің  тын 
мәселелелері мен жүйесін анықгап, зерггеп талдауғажол нүсқайды. 
Кеңістік пен уақыт физикалық элементарлық бөлшектен бастап, 
баршаның - материалдық дүниенің, бүның ажыратылмас бөлігі, эрі 
қүрамы адам қоғамының өмір сүруінің нысанапы түрлері. Ап бүған 
қоса, диалектикалық қайшылық болса - ол қандайда бір таным мен 
логика дамуының ішкі қайнар көзі. Философияның сөз етіп отырган 
түлғалы қағидасын өмірге келтірген тек қана әбден етене болып 
сіңіп  кеткен  маркстік-лениндік  философия  гана  емес,  әлемдік 
философияның  -  даму,  таным  жэне  логика  туралы  ілімі  - 
диапектикалық жиынтық, қорытынды, түйін пікірі.
152

Абайды тану  ілімі  кеңістік  пен уақыт тұрғысынан  өзгерген 
жағдайларға кезігіп отыр. Ендігі мақсатымыз Абай әлемінің жаңа 
кезеңде  зерттеуді,  талдауды  қажет  ететін  мэселелеріне 
тоқталмақпыз.  Абай  тану  бағыты,  Абайды  тану  ілімі  -  Мүхтар 
Әуезовтен кейінп жаңа элем кеңістіктік өрісін жайлай бастады. 
Мұны бүгінгі күн талаптары, жаңауақыт мойындатып отыр. Абай 
әлемінің өзіндік тарихы мен теориялық мәселелері өзгерген уақыт 
талабы түрғысынан қаралуы, талдануы - тарихи қажеттілік.
Ендігі  мәселе  Абай  әлемінің  ғылыми-теориялық  негізін 
қалыптастырып дамытудағы  Мүхтар Әуезовтің алатын  орыны. 
Ғалым-жазушының  бай  ғылыми  мүрасы,  жиырма  томдық 
шығармалар жинагы көлемінде Абай элемін танудың қандай келесі 
тың мэселелері туындар екен? Осыған тоқгап өтелік.
Абай әлеміне байланысты үйреншікті санамызға кірігіп қалған
бағыттарды ң 
ақ та ту ады. Бі
қалмау - диалектика талабы
ғана  шектелсек,  онда  елімізде,  дүниежүзінде  болып  жатқан
қалып, бүгінгі өркениетталаптарын
қалдырғ
көтерілуі қажет. Абай әлемінің жаңа мэселелері қандай? Әлемдік 
өзгерістерге сүйеніп, жауап беруге талаптансақ:  «Халықаралық 
Абай  жылы  туындысы»  деп  қабылдаған  жағдайда  ғана  біздің 
көзқарасымыз кеңістік пен уақыт, эрі диалектикалық қайшылық 
талаптарына сәйкес болар деген пікірдеміз. Үлы Мұхтар Әуезовтің 
«Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы Абайдың әлемдік тарихи 
түлга бітімін дүниежүзі халықгарынатанытгы.
Абайдың түлға бітімі хал ықаралық пікірде әлемдік тарихи түлға 
ретінде сый-құрметке ие болып, жаңа ғана таныла бастады. Тек 
КПСС  үстемдігі қирап, бұның нэтижесінде кеңес империясы да 
құлады. Қазақстан тэуелсіз үлтгық мемлекет болып танылған соң 
гана Абай партиялық, таптық идеология қүрсауынан босап, әлемдік 
кеңістікке өз тарихымен қүлаш сермеді.
153

ЮНЕСКО шешімімен  1995 жыл - Халықаралық Абай жылы
аталып, осының салтанаты дәстүрімен өтуі казақ халқы үшін үлкен 
куаныш. Абай ата мекенінен шығып, элемдік деңгейге канат жаюы- 
үлы ойшылдың рухани мерейінің асқақгауы:
Жолдастық, сұхбаттасты қ - бір үлкен іс, Оның қадірін жетесіз 
адам білмес, - деп, дүниежүзілік қауыммен сұхбаттасу мақсатымен
1995  жыл  -халықаралык  көлемде  Абай  элемі  салтанат  құрып,
шынайы достар, жанкүйерлермен бірге жасампаз ой жэне өнер 
думаньш қүрды емес пе?! Абай элемі куанышыньщ табиғи жалғасы 
ЮНЕСКО шешімімен1997 жыл - Халыкаралық Мұхтар Әуезов
жылы айдарымен өтуі. Үлы ойшылдың: ақындық, саяси-әлеуметгік, 
философиялық,  мінез-қүлықтық,  педагогикалық,  сазгерлік, 
психологиялық, эдеби-көркем шығармашылығының қалыптасу 
ерекшелігі, тарихы, зандылығы, өзіндік танымы мен логикасы - бэрі- 
бэрі  ескерілетін  жайт:  ол  -  ескерусіз  уақыт  пен  шешілмеген 
қайшылық шырмауынан шыға алмай жүрген Абайдың қоғамдық 
жэне саяси қызметі мен үлы ойшылдың шығармашылығына КПСС 
үстемдігі заманында Абайды көреген саясаткер, философ, үлтгық 
болмыстың таңғажайыбы деп бағалап, зерттеу күпірлік болар еді. 
Абай әлемі географиясы мен биографиясы, шыгармашылығы мен 
библиографиясы,  ғылымы  мен  мәдениеті  дүниежүзі  деңгейіне 
шығуының өзіндік тарихы мен заңдылығы бар. Қазақ мэдениеті 
мен ғылымы тарихындағы екі: Абай мен Мүхтар Әуезов дэуірінің 
мазмұнына тоқгап өткенбіз (Бірінші бөлім. Біріиші тарау, екінші 
бөл ім шесінде).
Ең оңтайлы, тарпа бас салатын, эрі баса-көктеп, бас-көз демей, 
кім ді  @олса  соны  ұры п  ж ы ғаты н  ж алаң  «тапты қ»  пен 
«партиялықгы»«даналық» деп, көкке көтеріп, жерге тигізбей, бір 
ғана өліиемді, бір ғана таптық ой қалпын қолпаштап, эуре болдық. 
КПСС  «даналығынан»,  «сэуегейлігінен»  ешкім  де  асып  шыға 
алмады  ғой.  Асып  ш ығамын  дегендер  Н.С.  Хрущев  пен 
М.С.Горбачевтей болар.
154

Мұхтар  Әуезов  тек  «идеологиялық  қысымды»  ғана  емес, 
КПСС-тіңжалпай қуғын-сүргін, жазалау тэртібінің  «тәрбиесін» де 
басынан кешті, осының бір ылаңына токталайық. Мұхтар Әуезовті 
Қазақ  КСР  Ғылым  Академиясының  Президиумы  мүшесінен 
қуылған  шағы  да болды  ғой.  Үлы  жазушы  ғалымның соңынан 
шырақ алып тіміскіленген адамдар да аз емес-Үі. Абай шәкірттері 
тақырыбына  диссертация  қорғаған  аспиранты  -  Қайым 
Мұхаметқановқа «халықжауы» айдары тағылып, 2^жылғатүрмеге 
қамалды. Халықтарға жаппай қысымшылық көрсеткен шақтатагы 
Мұхтар  Әуезовтей  ұлы  жазушы,  галым-академиктің,  қоғам 
қайраткері тіршіл ік тынысы міне осындай еді. «Абай кім?» - деген 
сүрақ үнемі алға жетелейтін, барымен гана шектеліп қоймай, үнемі 
жоғына  сүрау  салып,  барына  қамқор  болуга  ынталандыратын 
ғылыми-теориялық  мәселе.  Қазақ  кеңес  эдебиеті  гылымының 
белгілі өкілдерінің бірі Серік Қирабаевтың Мүхтар Әуезов туралы, 
эрі Абайды тану ілімінің қазіргі жагдайы жөнінде пікірін келтіруді 
дұрыс көрдік.
«Абай мұрасын жинап», - дейді ғалым, - «зерттеп, ол туралы 
көркем  туындылар  жасауга  бар  өмірін  арнаған  үлы  Мұхтар 
Әуезовтіңарамыздан кеткеніне де отызжылдан асты. Содан бергі 
дэуірде  Абайдың  өмірі  мен  шығармашылығын,  қоғамдық- 
әлеуметтік көзқарасын зерттеу ісіне жеткілікті көңіл бөлінген жоқ. 
Жекеленген мақалалар мен мерейтойлар кезінде сөйлеген сөздер 
болмаса, бүл тақырыпқа жоспарлы зерттеу жүргізілмеді.  Оның 
үстіне ақын туралы отыз жылдың ар жағында айтылған сөздің өзі 
де бүгін қайта қарауды қажет етуде. Идеологиялық қыспақ Мүхтар 
Әуезовтің Абай туралы зерттеулерінде де белгілі дәрежеде эсер 
егкені оның эр жылдар жазғандарын салыстыра қарасаң, анық көзге 
шалынады» (Абай және қазіргі заман. Алматы: Ғылым,  1994,  6 
б.).
  Мүхтар Әуезов Абай туралы тек көркем туындылармен ғана 
шектелген  жоқ.  Ұлы  ойшылдың  әлемдік  тарихи  түлғасын  өзі 
айтатын,  өзі  үсынып  қолдайтын:  «мейлінше  түгел  қамтитын, 
тексеріп,  талдай  білуді»  ғылыми  әдістеме  сапасында  жемісті
155

пайдаланып,  Абай  әлемінің ғылыми-теориялык та непзін  жан- 
жақтытанып,  біліп,  зерттеп  дамытты.  Мүхтар  Әуезов  -  «Абай 
әлемінің теоретигі» деген қағиданы неден бастап, өріс алсақ деген 
сұрақ  туындайды.  «Теорияны»  зерттелмек,  талдамақ  мәселе 
туралы жиынтық ой, пікір айту, болжам ұсыну, тұтастык кағида 
тұжырымын  жасау  сұранысы  ретінде  қабылдаймыз.  Бұлай 
болғанда, теория қандай да ғылымның дамуы бірден бір ғылыми- 
әдістемелік негізі, эрі кажетті деген танымдық та, логикалық та 
шартын  кұралы.  Абай  өмірі  мен  қызметін  жан-жақты  зерттеп, 
шығармашылығының  тарихын  да,  ғылыми  негізін  де  салып, 
қалыптастырып дамытқан ұлы Мұхтар Әуезов. Бұл туралы «Абай 
мұрасы  жайында» деген мақаласында оқымысты: «Бұл күнде өзім 
түсінген Абайды тану ғылымының бір нәтижесі», - дейді Мұхтар 
Әуезов, - «Абай» романы деп білемін. Екінші нәтижесі - биылғы 
жылы  мен  жазып  бітірген,  әзірше,  қолжазба  күйінде  жүрген 
ғылымдықзерттеу, Абай жөніндегі монография» (19т., 2 7 б.).
Мүхтар Әуезовтің үлы туындылары:  «Абай», «Абай жолы» 
роман-эпопеясы жиырма томдық шығармалар жинағының 3,4,5,6 
томдарына кірген «Абай  (Ибраһим) Құнанбайұлы  (1845-1904)» 
атты  монографиясы.  20  т.,  6-280  б б .
берілген.  Аталған 
еңбектерге қоса,  17,18,19,20 томдарда жекелеген мақалаларда 
Абай әлеміне қатысты ғылыми-теориялық, әдістемелік мэселелер 
молынан кездеседі. Мүхтар Әуезов «Абай элемінің тарихшысы, 
теоретигі»  деген  мэселені  талдап,  зертгегенде  диалектиканың 
тарихтық,тарихилық пен логикалық эдістері ғалым-жазушынын 
шығармашылығын  диалектикалық  тұтастық  сапасында  қарап, 
талдауға мүмкіндік береді. Абайдың тікелей өз шығармалары мен 
Мұхтар  Әуезовтің  жиырма  томдық  шығармалар  жинағын 
басшылыққа алып, жан-жақгы пайдалана отырып, бұлар да мұқият
зерттеліп, қалыптасқан ғыпыми-теориялық, әдістемелік кағидалары
негізінде  талдамақ,  тексермек  тақырыбымызды  түжырымдап 
айтсақ:  Абай  тарихи  түлғасының  «жүмбақтығының»  сыры: 
қоғамдық, саяси-әлеуметгік қызметі мен өмір сүрген ортасы, заман
156

әсерімен  қалыптасқан  қоғамдық-саяси  жэне  философиялық
көзқарастары болмақ. ¥лы ойшыл, ақын Абайдың ағартушылық,
педагогикалық,психологиялық,  сазгерлік,  эстетикалық  т.б.
көзқарастары зерттеліп,танылып,  қазақ ғылымында көрініс ала
бастағаны жанкүйер қауымға белгілі. Абай жүмбақгығының сыры,
бұның қоғамдық-саяси жэне философиясының жүйесін тақырып етіп
алудың  себебі  -  бұлар элі  де болса,  бүгінгі  күнге  шейін  ізденіс 
шеңберінен қагыс қалып келеді. 
».
«Білім-ғылым  үйренбекке талап  қылушыларға әуел білмек 
керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек. 
Оларды  білмей,  іздегенмен  табылмас»  -  дейді  Абай  (Абай 
(Ибраһим Құнанбаев) Екі томдық шыгармалар жинагы. Екінші 
том. Аудармалар мен қара сөздер. Алматы: Жазушы,  1986,  128 
б.).
 Абайтану теориясы, алда бүл туралы арнайы сөз болады, «әуел 
білмек керек» деген қағидасына сүйенсек, Абай мен Мүхтар Әуезов 
шығармашылығының  ерекшеліктері  мен  еңбектерін  мүқият 
оқыпданып, біліп барып, жан-жақты талдауымыз - бүгінгі кезең 
талабы. Абай шыгармашылығына диалектикалық түтастық сипат 
беріп, бүның мазмүнын ашатын ғылыми-теориялық негізі - «үшкіл» 
қагидасы.  Үшкіл  төңірегіне  теориялық  тұлғалы,  үш  қағиданы 
ұсынбақпыз:
- біріншісі -Абайдың қогамдық-саяси көзқарасы;
-  екіншісі -Абай  мен  Мүхтар Әуезов  шыгармашылығының 
халыктық, үлттық жэне үлтжандылық қасиеттері;
-  үшіншісі  -біздің  ойымызша,  тың,  әсіресе,  талас,  тартыс 
тудыратын қағида - Абай философиясы.
Абай философиясының
 жүйесін зерттеп, талдаудың теориялық 
негізі - Үшкіл деп қабылдап, осы түрғыдан Абай «жүмбақтығын» 
түсінуге  көмектесетін  ғылыми-теориялық,  әрі  эдістемелік 
багыттарын  да  анықтаған  болар  едік.  Демек,  ізденісімізді  эрі 
үйы мдасты руш ы ,  эрі  мазмүнын  қүратын  кагидаларын 
түжырымдап, түсінуге бетбүрыс жасауға көмектесетін түтастық 
қағида -«ҮШКІЛ».
157

Тақырыбымыз: «Абай жұмбақтыгы - философиялық мәселе» 
деп аталуының сыры да осыған байланысты екенін ескертпекпіз.
«Біз қазақ халқының ұлы классигі, данышпан ақыны - Абай 
Құнанбайұлының өмірі  мен акындық еңбегіне тоқталмақпыз» - 
деп.Мұхтар Әуезов өзінің тарихи, ғылыми ізденістерінің мақсатын 
түйіндеген (20 т.,  6 6.). Абай өмірі мен көзқарасының қалыптасу 
ерекшеліктерін: «Абай енді өзінің қоғамдық, тарихтық жолын ұзақ 
өріске  қарай  үлғайтып  алып  кетеді.  Өзі  де  ғылымды  зерттей 
бастайды. Сонымен, 1884 жылдары жасы қырыққатаман ілінгенде,
- деп ғалым-жазушы ойын эрі жалғастырады, - ол дүниеден көп 
мағлұматы бар кісі болады. Эр нэрсе турапы ғылыми фил ософияға 
сүйенген арнаулы көзқарасы, сыны бар қырагы озгын азамат больш, 
жекеленіп шыға бастайды» (Сонда, 54 б.).
Абайдың саналы шаққа жеткен кезеңін сөз ете отырып, оның 
қоғамдық,  элеуметтік  қызметі,  көзқарасы  туралы  өзінің  ойын 
Мұхтар Әузов:«Абай енді тентек-тебіздік, ұрл ық-қарлық, ал ыс- 
жұлыс сияқгы теріс мінездердің барлыгы атқамінер тобына түгел 
жайылған мін екенін айта жүреді. Сол терістіктерді түзететін катал 
тез  болғысы  келеді.  Ұғарлық,  ойланарлық санасы  бар-ау деген 
кісілерге  өсиет,  ақыл  айтып,  ұстаздық  етеді.  Сонымен,  енді  өз 
ортасының  ақылды,  ақылшы  басшысы  бола  бастайды»  -  деп
түйіндейді (Сонда, 55 б.).
Бүдан  соң  Абай  заманының  болмыстық  қайшылықтарын 
сөзетіп,  «ғылыми  философияға сүйенген»  көзқарасына тоқтап, 
Мұхтар  Әуезов  ойшыл,  ақын,  ғалым  Абайдың  сана-сезімі 
кемелдене  түскен  шағын,  бұның  қоғамдық,  саяси-элеуметтік 
талғамын, түсінігін, көзқарасын дендей бастаған қоғамдық, саяси- 
элеуметгік, ғылыми мэселелер туралы қорытынды ойын түйіндейді.
Сол қорытынды ой тұжырымы:
«...Абайдың арманы мен күнделік тірлігінде көп кайшылыкгар 
кездесіп отырады. Бір жағынан, бұрынғы күйге үйлескісі келмей, 
заманынан, ортасынан озып шығып, сыншы, ұстаз, ақын, данышпан 
болуға айналған Абайды көреміз. Екінші жағьшан, күндегі өмірдің
158

талқысы  мен  шырмауынан  шыға  алмаған,  содан  азап  шепп, 
қиналған Абай көрінеді. Абайдың сыртқы өмірі жеміссіз, мағынасыз 
болу сыры - оған өз ішінде толып жатқан қарсылық көрсетулер бар. 
Өз халқының неше алуан қамы туралы ойына жиылган улы зар, 
үлкен  мұң,  қалың  арман  бар.  Осының  бэрін  қауымына, 
замандастарына жепсізіп, мэлім егерлік құрал - ақындық, өлең өнері 
һэм жеке басының өнегелі өмірі болады. Сонымен, енді Абайдың 
нагыз өнімді ақындығы дами береді. 
—
Мен жазбаймын  өлеңді ермек үмін,
Жоқ-барды,  ертегіні термек үшін.
Көкірегі - сезімді,  mini
 - орамды,
Жаздым үлгі жастарга бермек үшін,
  - дейді.
Бұл  кездегі  Абайға - ақындық үлкен  қадірлі  мағынасы бар, 
әлеуметтік  қызмет,  қоғамдық  зор  еңбек  болып  танылады.  Ол 
надандық, зорлық, жуандық, пәлеқорлық сияқгы халық үстіндегі 
паразит атқамінерлер мінезімен мыктап алысуға кіріседі» (Сонда, 
56  б.)
  деп,  халқына  қызмет  ету  жолына  нық,  ешбір  секемсіз 
берілгенін  айтпай  ма:  «Абай  ойшыл  данамыз,  әулиеміз, 
қүрметтеңдер, сыйлаңдар, пір тұтыңдар!» - деген дана егізі -үлы 
Мүхтар  Әуезовтің  үні  қазір  де  шексіз  даламызды  жаңгыртып 
түрғандай сезіледі. 
••  гч
Абай әлемі - көп салалы, эрбірі дарапанып жатқан, өрісі бай, 
кең, қүнарлы арна, қыры, сыры көп түтастық. Бүны философиялық 
түрғыдан Абай әлемінің басты теориялық мэселесі деп жоғарыда 
айттық.  Осы  орайда  аталған  мәселені  зерттеп,  талдауды  - 
ізденісіміздің басты багыгы деп қабылдаймыз. КПСС идеологиясы 
қолдайтын,  жақтайтын  әдебиет  теориясы  көбіне  «социалистік 
реализм эдісі», «социалистік мазмүн мен үлтгықтүр» қағидалары 
жалпылық әдістеме ретінде ұлттықтың тұтастық сипатын жэне 
үлттық мәдениет мэселелерін зерттеп тануда табысты нэтижеге 
жете алмаған си я қты. Үлттыкгы «жалпыхалықтық» деген тексіз 
қагида гылым өңірінен ығыстыра бастаған сиякты. Біз әдебиеттану 
теориясына диалектика түргысынан талдау жасайық деп опгырған
159

жоқпыз. Мұхтар Эуезов көркем сөз шеберлігімен, қазақтілінің бай 
мүмкіндіктерін  пайдалана  отырып,  тұтастық  категорияны 
философиялық тұрғыдан қолданғанына айрықша мэн беруі тарихи 
да, ғылыми да қажеттілік. Мүхтар Әуезовті Абай элемінің теоретигі 
деу - бұл тың мәселе. Бұлай деуге себепші жағдай: ұлы Абай сиякты 
Мұхтар Эуезов те көркем сөздің философиялық астарлылығына 
айрықша мэң беруінде, шығармашылығыньщ осы касиеті ерекше 
дараланып,  көзге  түседі.  Тұтастық  категориясы,  бір  жағынан 
танымды сыңар жақгылыққа ұрынбаудан (философия тарихында: 
метафизика,  софизм,  эклектика,  схоластика т.б.  әдістемеліктен 
дәмесі бар диалектикаға жат түсініктер, кағидалар /қалам иесі/), 
ойлау  мэдениетін  олқылыктан,  жолсыздықтан  сактандыратын 
ғылыми теория, әдістеме. Диалектиканы - ой тарихы жэне ойлау 
теориясы, эдістемесі (методологиясы /қалам иесі/), зандылығы деп 
қабылдасақ, осы жағдайда, осы бағада ғана философияға деген 
сұраныстың бағасы арга түсетіні сөзсіз. Екінші жағьшан, ол ойлауда 
да  тұтасты ққа  м егзейтін,  нұсқайты н,  ы нталанды раты н, 
мақсаттылыққа  бастайтын, жетелейтін ғылыми жол.
Диалектика қандай да затгы,  кұбылысты болмасын кызмет 
бабында ойымыздың бір затқа, окиғаға тап болған сәтте тұгастык 
тұрғысынан еңбектенуці, шешім кабылдауды талап етеді. Мысалы, 
Абайдьщ жеке-дара басьш, шығармашылығын да эр саққа жүгіртіп, 
жұлмалап келеміз. Шындығында да, осылай емес пе?! Қазір Абай 
тұлғасы халықарлық қоғамдық пікірде - «Әлемдік тарихи тұлға» 
деп қабылданып, таныла бастады. Бұл баға, әрине не поэзиясы, не 
қарасөздері үшін берілмеген шығар. Абайды дүниежүзілік өркениет 
туындысы  -  даналық,  парасатгылық,  ойшылдық  жэне  адамды, 
адамзатты  дәріптеп,  құрметтейтін  ұлы  ойшылдың  тарихи 
тұлғасыньщ тұгастық қасиетгерін сыйлап, танып, біліп барып берген 
болар.  Кешірім  етіңіз,  жанкүйерлерінен  өтініп  сұрайтынымыз: 
Абайдьщ төменде келтіріп отырған:
Ақыл  сенбей  сенбеңіз,
Бір іске кез келсеңіз.
160

Ақсақал айтты, бай айтты,
Кім болса, мейлі,  сол айтты,
- Ақылменен жеңсеңіз.
Надандарга  бой  берме,
Шын  сөзбенен  өлсеціз,  -
  деген  ой  саптауы  диалектиканың 
тұтастық категориясымен үндесіп тұрған жоқпа? Кезінде КПСС 
идеолгиясы үстем заманы қолдайтьш«ағартушы» атты, дағдыға 
айналған  «қалып-сана»  өктемдігі  диалектикалық  ойлау  Абай 
шығармашылығына жат деп, маңайына мұны (диалектиканы /қалам 
иесі/)  жолатпай, бас ауыртпайтын, үйреншікті, Абай айтқандай: 
Түзу кел,  қисық-қыңыр,  цырын келмей,
Сыртып танып іс бітпес,  сырын көрмей,  - 
деген ұлы ойшылдың диалектикаға тұнып тұрған ақыл кеніне бет 
қоймай,  метафизикалық  қыңырлыққа  бой  ұрамыз  ба?  Тағы  да 
Абайға жүгінсек «бахасқа»  (схоластикаға /қалам иесі/) (38  сөз) 
салынамыз ба? Мұхтар Әуезов айтқандай - ойлауды талап етеді.
Абай шығармашылығыньщ теориялық сипатыньщ бірі - бүның 
дарынды қабылдағыштығы, яғни әлемдік философияда орныққан 
жадағай (стихиалды) диалектикалық сипатында. Ұлы ойшылдың 
эр сөзі  сараптагыш,  сезгіш, талдағыш  ойлылыққа тэрбиелейді. 
Осыны бірінші болып, алғаш байқағандардың бірі - ұлы Мұхтар 
Әуезов.  Ойымыздың  дәлелдігін  қуаттау  үшін  үлы  ғалым- 
жазушының Абайға арналған монографиясына жүгінейік. Абайды 
зерггеушілердің «олқылығы» Мүхтар Әуезов бағалауында, Абай 
әлемін  зерттеуде  диалектиканы  таным  жэне  ойлау  теориясы 
сапасында  жете  бағаланбауында  деп  санаймыз.  Ал  оқымысты 
пікірімен оқырман өзіңіз сырлас болыңыз.
«Бұрынғы зерттеушілердің бір алуаны ақын шығармаларының 
мазмұны мен идеясынан туатын жэне де зерттеушілердің өздері 
нақтылап алган ғылымдык мақсатынан туатын арнаулы, шартты 
түрдегі тақырыптық топтаулар жасайтын.  Бұл тексерулер Абай 
шығармаларының қай жылдарда туғандарына қарамайды. Тақырып 
жағы  мен  идеялық  өзгеш еліктерге  қарай  өздеріне  керек
161

шығармаларды бөліп, ойып-ойып алып талдайды» (Сонда,  91 б.) 
деп,  Мұхтар  Әуезов  зерттеушілердің  гылыми,  әдістемелік
талгамының сыңар жақгылығына ден қояды.
«Сонда,  Абайдың  эстетикалық  көзқарасы,  педагогикалық 
ойлары, философиялық көзқарасы, қоғамдық, тарихтық идеялары 
деген  сияқты  немесе  Абайдың  орыс  классиктерімен  жалгасы, 
кейде Абай ақындығының түрлері, Абайдың тілі деген сияқты эр 
алуан жекеше тақырыптарға арналған зерттеулер туады» (Сонда,
91 б.)
 дегені ойшылдың шығармашылығының түгастық сипатын, 
тақырыптығын  ескере  отырып,  ғылыми  дәрежесін  (көп  мәнді, 
эрсалалы қасиеттерін, эрі бұлардың өзара байланыстарын бұзбай/
қалам иесі/) сактауды талап етеді ғой деп ойлаймыз.
«Әрине, бұлайша арнаулы тақырыптар мен мақсатгарға ерекше 
көңіл бөліп, сол жайларды ғана зерггеу орынсыз, керексіз демейміз. 
Көбінесе зерттеушілердің нактылап, ерекше зер салып, дэлелді етіп 
зерттеу  шамаларына  қарай,  бұл  сияқты  арнаулы  тақырыптың 
эрқайсысы өз көлемінде көңілге қонады, орынды болып, бағалы 
еңбек болып шығулары әбден мүмкін. Бірақ еолай бола тұрса да, 
бұндай ойдым-ойдым тақырыптарга нақтылы арналған зерттеулер 
ақынның мүрасы  туралы толық дерек бермейді. Рас, жоғарыда 
аталған  ақындық  ерекшелігі,  тіл  өзгешелігі,  педагогикалық, 
эстетикалық,  философ иялы қ  м эселелердің  бэрі  де  Абай 
шығармаларынан  арнаулы  түрде табылып  отырады.  Бірақ,  осы 
аталған  күрделі,  зор  мәндері  бар салалардың барлығы  да Абай 
шығамаларында  жекешеленіп, екшеліп, бөлініп тұрған жоқ» (20 
т.,91 б.).
  Бүдан толық, ғылыми жэне эдістемелік тұрғыдан жан- 
жақты,  магыналы,  терең  талдауды  Абай  шығармашылығына 
арналган  Мұхтар  Әуезовтің  басқа  еңбектерінен  кездестіре 
апмаймыз. Сондыкган, көз тапдырса да, монографиясынан,толық
үзінді келтіруді жөн деп таптық. Оқымысты пікірінің гылыми жэне 
әдістемелік  тұргыдан  қүндылыгы  Абай  шыгармашылығымен 
тікелей  байланысында.  Абайды  тану  ісіне  ұлы  Абайдың  өзі 
айтқандай қисық, қырын, қигаш келмей тура келу, сыңар жақтамай,
162

айла-қалтқысыз, «терең ой», «терең ғылым» көзімен, таза ниетпен 
қарауцы талап етеді. Абай мұрасына қатысты мэселенің бірі - Абай 
туралы  ізденістердің  тағдыры.  Үлы  ойшыл  туралы,  әсіресе
мерейтойларына  арналған  (100,  125,  150  жылдықтарына) 
материалдардың толық жинақтары уақытында жарық көргенде, 
мүмкін, Абай іуралы рухани жүдеушілігімізДІң емін дер кезінде 
тапқан болар ма едік - деген өкініш үнемі мазалайды.
«Абайдың жүз жылдығына арналған еңбектер жинақталмай 
қалды. Оның бірінші себебі: соғыстың киындық жагдайы болса, 
екінші себеп - сол кездегі Абайға деген көзқарастьщ қайшылықгары 
еді»  -  дейді  Ақжан  Машанов.  Бүл  кісі  кезінде  Абайдың  жүз 
жылдығы мерейтойына арналган ғылыми конференцияда баяндама 
жасаған оқымыстылардың бірі болатын. Жасы 90-нан асып барып, 
қайтыс  болған  Қазақ  Үлттық  Ғылым  Академиясының  мүше- 
корреспонденті Ақжан Машанов ғалымдық арьш таза сақгай білген 
кісі еді. Абай туралы сол түстағы пасық ойды (мүмкін элі де жоқ 
емес шығар) оқымысты: «Абай озат ойшыл», «Абай данышпан» 
деген  сөздер  көп  адамдарға,  эсіресе,  өзінен  басқаны  адам  деп 
қарауға жағдайы жоқ жандардың жүрегіне ауыр тисе керек - деп, 
ойын түжырымдаған (Ақжан Машанов.  Әл-Фараби жэне Абай. 
Алматы,  Қазақстан,  1994,  72 б.).
Мүхтар Әуезовті Абай әлемінің тарихшысы дегенде, Абай өмір 
сүрген  заманы  мен  жеке-дара  басының  қалыптасу  тарихына, 
халықгық, үлтгық ерекшеліктерін жэне тарихи, ұлттық тамырл арын 
сөз еттік. Қазіргі қазақ халқының, елінің, жерінің, мемлекеттігі 
ескерусіз қала бастаған тарихын - «Қорқыттан Қонаевқа дейінгі 
өмір» деп - мыңжылдық тарихымыздың бір қабатын философиялық 
тұргыдан  тұжырымдап,  бүгінгі  ұрпақтардың  тарих  алдында 
жауапкершілігін тағы да есіне салмақшы едік. Мұхтар Әуезовті Абай 
әлемінің  теоретигі  сапасында  қарайтын  болсақ  ше?  Әрине, 
«теоретик»  деген  ұгым  өте  ауқымды,  терең  әлеуметтік- 
философиялық, ғылыми мэні бар үғым. Абайтану, Абайды тану ілімі 
сүйенетін дағдылы, қогамдық пікірде берік орныққан: «классик
163

ақын»,  «даныш пан  ақы н»,  «ағартуш ы »,  «қоғамды қ 
қайраткер»,«моралист» деген т.б. ұгымдар, түсініктер, багалар, элі 
деғылым мен қоғамдық пікірде жемісті еңбектенетіні сөзсіз. Теория 
белгілі бір нысан туралы таным үрдісінде үнемі құнарланып, байып 
огыратын пікір, идея, болжам жиынтыгы. Сөз етіп отырған жагдайда 
ұлы Абай- әлемдік тарихи тұлға ретінде, таным нысаны сапасында 
жаңа жағдайларға, қайшылықтарға тап болып отыр.

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: