Монография «Тұран-Астана»

орай өзінің ұсыныс-пікірлерін де айтқан болар. Кейінгі мәліметтерді 
ескерсек, Абай саяси-элеуметпк қызмет бабында жиырма жылдар 
шамасында болған көрінеді. Бұл жағдайды ескермеске болмайды. 
Әрине, мүмкін, Абай генерал-губернатормен бетпе-бет кездеспесе
ұлықтармен бет
куә жағдай
«Жандарал  сәл  ойланып,  тоқырап  қалды,  -  деп  ойын  эрі 
жалғастырады жазушы. Тағы бір адым шегіне тусіп, Абайдың бас- 
аяғын  барлап,  сүзе  қарап  өтті.  Ол  бір  сәт қатты  ызаланғандай. 
Басының  қасқасына  дейін  қып-қызыл  болып  кетті...  Мына 
салтанатты  шығысында,  осынша  жұрт  алдыыда  әлдеқандай 
сахаралық киргиз мұнымен қорганбай, қысылмастан жауаптасады. 
Жауабы қандай! Жандарал өзіне белгілі кейбір шағым қағаздарға 
сүйеніп, «Бұл қыңыр киргизді ұстатып қойса, не қылады?» - деген 
ойға  да  келді» 
(Сонда,  379  6.).
  Сырт  көзге  ескерусіз,  бірақ 
жандарал жүрегінің тереңінде жагқан психодогиялық күй-сезімі мен 
ойдағдары сы н  М ұхтар  Ә уезов  аса  бір  ұқы пты лы қпен, 
жауапкершілікпен бейнелеген. Тарих кезеңі ерекшеліктерін сақтай 
отырып, патша экімшілігінің аса сенімді, мықты деген қайраткері 
мінезіне жан-жақты талдау  берген.  Жандарал  алгаш  бетте  ашу 
үстінде қабылдаған шешімі осындай болса, ал үкімі қандай болар 
екен?  -  деген  ой  көмейден  шыға  алмай,  кептеліп  калады.  Екі 
қоғамдық формация: бірі жартылай крепостнойлықпен араласқан 
к ап и тал и ст Ресей.  Екіншісі - бүның боданы ол - ру-гайпалық 
қоғамдық  қатынастарға  негізделген  Қазақ  Елі.  Аталған  екі 
қоғамдық формация - жандарал  мен Абай  кездесуі  арқылы бір-
бірімен бетпе-бет жүздесіп отыр емес пе?!
Қазақ  қоғамының тар қапасқа  қамалган  кезеңін және қазақ 
жерінде орыс патшалыгы саясатының тікелей әсерінен (XIX ғасыр 
ортасы XX ғасырдың басындагы /қалам иесі/) туындаған когамдық 
қайшылықтарды  Мұхтар  Әуезов  ой  сарабынан  егжей-тегжей 
өткізеді.  Абай  болып,  ғалым-жазушы  заман  сыры  туралы  ой 
толғаныстарын ортага ұсынады. Сонда гой жандаралмен кездесу
176

сәтінде заман тағдыры: «Ал, Қазақ Елін тығырықтан шығаратын 
жолын да, амалын да ойластыр, тап өзің, ізден!» - деп, бар салмағын 
Абайға  артып,  қайшылықтардың  насырға  шауып  шиеленіскен 
түйіншектерін  алдына  жайып  салып  отыр.  Жауапты  сын  сағат 
үстінде. Абайдың осы шаққа дейін өзі оқып тоқығаны, көріп білгені, 
танып  меңгергені  -  баршасы  бас  қосып,  заман  іс-қимылдары 
Абайжан д үниесін өз қыспагына алып, сынынан өткізіп түрғандай!
Үш кітап бойы өріс алып, өктемдігін көрсете бастаған оқиғалар 
логикасы көз алдымыздан тізбектеліп, бірінен соң біріөпгіп жатқандай 
сезінесің. Қазақ халқын шарасыздыққа қамаған саяси-элеуметтік, 
экономикалық жағдайлармен бетпе-бет кездесіп, танысьш келеміз. 
Осы жағдайларды танып біліп жан-жақгы талдау сұранысына жауап 
қайыру үшін «сахара үнсіздігінен», «қазақылық» деген логикалық 
ұғымдарға сүйеніп, Мұхтар Әуезов қазақ халқыньщ шаруашылығы 
мен тіршілік жағдайларынан сыр шертеді.
«Қазақылық»  -  бүл  қазақ  қоғамы  адымын  да,  тынысын 
шамалап  қана,  шектеп  қана ұстауға әбден  әккіленген:  «осылай 
болады да, үстемдігім мэңгілік» деп, белгілі бір тарих кеңістігі мен 
уақыт қысымынан іуған жағдайлардың сырын ашады. Жері қандай 
кең-ақ, бірақ жүріс-тұрысы қамауда, ал жер қойнаулары есепсіз 
кенбайлықгарға толы болса да, қазақ халқы бұган иелік жасап, өз 
керегіне жарата алмады. Орыс патшалығы иелігіне бэрі де көшіп, 
айдауына түскен.
Мүхтар  Әуезов  «сахара  үнсіздігінен»  деген  қағидалы  ой 
тұжырымды қолдана отырып, қазақ халқы көзсіз соқыр, көкірексіз 
емес, намыстан өртеніп, сыртқа шығара алмай жүрген «дертіне» 
еміздей  бастағанын  байқатады.  Асқына  түскен  «дерттің» 
жағдайлары туралы Абай жандаралга шағым жасап, жеткізіп, емін 
тап деп, өтініп қана емес, талап етіп отыр.
Халық мүддесі үшін күресі барысында қальпггасқан «саналы 
жалғыздың» 
I 
ұлы қайраттылығынан, қоғамдық тәжірибесінен, 
ақылы  мен  даналығынан  сабақ алайық.  Мүхтар Әуезов  роман- 
эпопеясы бойынша қазақ халқы мүдделері үшін күрестің ең жанды-
177

ay дейтін жері біздің ойымызша, Абайдың жандаралмен кездесу 
барысында  шиеленісе түскен  қайшылыққа  толы  сэттері.  Орыс 
патшалығм отарлау саясаты енді Тобықты жерінен шыгып, букіл 
қазақ жеріне шексіз билігін, әмір-құдыретін күшейте, бекіндіре 
тусуге  бағытгалгагі  жандаралдың  айла-амалдарынан  хабардар 
болайық. Міне, сол сәт:
«Осы  кездерде Абай  мен жандарал  арасында бірталай  арба 
сыпандысқан, эңгімелер өтіп жатқан-ды. Жандарал топ алдында 
кейбір сұрауларын қайталаумен қатар, өзінің жаңагы ызаланган куйін 
есіне  түсіріп еді. Енді оңашада Абайга ашулы жүзбен қатал мінез
көрсепп ақыра сөиледі.
- 
Алысамын, алысамын! - деп, Абайды мазақтап, оның сөзін 
қайталап өтіп, - Сіздің орныңыз сахара емес. Сізді одан кетірепн 
адамсыз. Мен сіздің шыныңызды өзіңізге айтқызгалы, айыбыңызды 
мойыныңызга  алгызғалы  ертіп  келдім.  Ж асырсаңыз,  оңай 
ақгаламын  десеңіз  жаңыласыз!  Жэне  бүгінде  қолымда  тұрған
дэлелдермен, қазір осы арада, он екі сағат ншнде, сізді иемеидщ 
түрмесіне жіберіп, содан ары Сібірдің ең алыс каторгасына қазак 
даласы сіздің атыңызды естіместей жерге жіберуге дәлелім бар. 
Шыныңызды айтьщыз, сізге сахарадан не керек? Неге сіз, біз қойған 
барлық әкімдермен араздасып, жауласумен келесіз? - деді» 
(Сонда,
384  6.). 
'
 « 
Щ
...
 Ол не қылган «далел» екенін жандарал басын ашып айтпаса 
да белгілі.  Абай  патша экімшілігі үшін ең «қауіпті  адам» екені
жандарал сөзінен сезіліп-ақтұр ғой, бастан-ак белгілі. Әрине, патша 
экімшілігі қазақ халқының «сахара үнсіздігінен» қүтыла ал май, 
қаңбақ қуған  күйінде жүре бергенін  қалайды  ғой.  Бүл  үшін  ең 
я п дымен Абайдай көреген саясаткерін, ойшыл данасының көзін жою 
қажет еді. Бүган шамасы келер ме екен? Тағы қандай айла-амал 
табар  екен?  Сонымен  корғасындай  зілді  қара  бұлттарды  Абай 
басына  төндіруге  әрекет  жасайтынын  патша  экімшілігі  әсте 
жасырмады. Жандарал сөзі осыған дәлел.
178

<'Абаи дал ада жандаралды алғаш коргеннен, элі оның жүзінен 
үміт егетін белгі көрген жоқ. Мынау сөзде өзіне төнген анық қауіп 
барын  аңғарды.  Бірақ  алысуға  бекінген  ниеті  мынау  сәтте  де 
өзгерген жоқ. Сескену, үрку емес, бойына қайсар ашу жиды. Бұған 
ұлық  қазір тек  ызалы  көрінді де,  ақылсыз, ұшқалақ тэрізденді.
Мінезбен,  ақылмен  бойдағы  адамдық қасиет қуатпен  салысуға
жандаралдан
тұрғандай сезінді» 
(Сопда,
сэттегі  айрықша,  дараланып
үлы
қазақ сахарасы тағдырын философиял
жақты
ал десе, бас алуға»
тұратын «бүлдіргіш экімдер» түйгіпггейді. Бүтінгі әкімдеріміздің 
Абай заманы экімдерінен айырмашылығы бар ма? - десек. Жауабы: 
қазіргі әкімдеріміз - шетінен законщік, экономист, саясатшы. Бүған
ЭК
1
МШШ
1
КТЩ не түрлі темірдей үр
жық  жұдырығын
Абай айтқандай
қоимас,  араны  тагы  тоимас
дегендейін  -  артық  болмаса,  кем  соқпас.
  «Демократия», 
«нарық» деген  дақпыртқа бұқара  көпшіліктің сенімі  күн  санап 
төмендеп барады, көкірегі элі де болса ашыла қоймай, ниеті де тым 
селқос.Осы тұста Абайды қазақ сөзіне реформаторлық жаңалық
тақырыбы саясаттан тым шалғай
араласып
жатқанын сеземіз. Біздіңтүсінігімізде Абайды көреген саясатшы 
тұғырынан таныстыратын  атақты:  «Өлең |  сөздің патшасы, сөз 
сарасы» деген  әдеби-көркем,  философиялық та  шығармасынан 
түгелдей  болмаса  да,  ең  болмаса  төменде  келтіріп  отырған 
жолдарын  жадымызда  тагы  да  жаңғыртып,  ой  сарабынан
өттазеиікіш
179

...Ақыл сөзге ынтасыз,  жүрт  шабандап,
Көнгенім-ақ  соган  деп жүр  табандап.
Кісімсінген,  жеп кетер білімсіз көп,
Жіберсем  өкпелеме  көп  жамандап.
Амалдап  қаргайды  талга жалгап,
Әркім жүр алар жердің  ебін  қамдап.
Мақтан куган,  мал  қүмар нені үга алсын,
Шықпаса мыңнан  біреу талгап-талгап.
Мал  жиып  арамдықпен  үрлап-қарлап,
Қусың  десе,  қуанып жүр алшаңдап.
Қақса-соқса бір пайда  түсе ме  деп,
Елдің  байын  еліртіп  «жау мүндалап».
Ынсап,  үят,  ар-намыс,  сабыр,  талап,
Бүларды  керек қылмас ешкім  қалап. 
•
Терёң ой,  терең гыльм  іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап,  - 
міне, саясат жүрген жерде «алар жердің ебін қамдайтындар», «кумен 
сұмдар»  да  қатарын  көбейтіп,  қара  орман  еңбекқор  бұқара 
көпшілікке кенеше жабысып, қанын сормақшы. Мемлекет қаншама 
халық қаражатын  осыларға тосқауыл  қоямын  деп  шашады.  Ал 
мафия  болса  мемлекеттің  өзін  ышқырына  қыстырып,  керегіне 
пайдаланбақшы.  Абай  заманының  «бүлік  әкімдері»  сүйегі  жер 
қойнына  кіргелі  қашан  десеңші.  Бірақ-та,  қазіргі  әкімдеріміз 
«аяқгарын алшаң басқанға» куанып жүргендер әулеті емес пе?! 
Қалталарында сықырлаған доллар, қоралары шет елдік көліктің 
неше түрлісіне толы.  Абай  айтқандай:  «Байлар,  олар  өздері  де, 
дәулет қонып, дүниенің жарымы басында түр. Өзінде жоктымалы 
менен сатып алады. Көңілдері - көкте, көздері - аспанда, адалдық, 
арамдық, ақыл, ғылым, білім - еш нәрсе малдан қымбат демейді. 
Мал болса, қүдай тағаланы да паралап алса болады дейді. Оның
180

діні, хұдайы, хапқы, жұрты, білім - ұяты, ары, жақыны, бэрі -мал. 
Седді қайтып ұксын, ұгайын десе де колы тие ме?» 
(Абай (Ибраһим 
Құнанбаев).  Екі  томдыц  иіыгармалар  жинагы.  Екінші  том. 
Аудармалар мен қара сөздер.  Алматы:  Жазушы,  1986,  104-105 
66.).
  Бұган  не  айтып,  қосуға  болады.  Абайдың  өзі 
айтатын«интеллекті»  жоғары,  ягни  «көкірегі  көзді»  адамдарға 
арналган сөздер ғой. Тағы да жандаралға оралатын шақ келді. Абай 
жер құдайы- гіатша наместнигіне тайсалмай жауап бере отырып, 
енді өзі де тура шабуылга шықты. Міне сол кезең.
- «Ваше превосходителство!  Мен ол адамдарійен сіздер экім 
қоиғандыкгган алыспаймын. Айттым ғой, олар жауыз болгандықган 
алысамын!  Жандарал  қатгы тепсініп, столды саусағымен қатты 
үрып түрып:
- Ең эуелі сіз осы үшін жауап беріңіз! Әкім сайланған адамдарды 
«жауыз» деуге қандай хақыңыз бар?
- Олардың шынын  білсеңіз, мен  гана емес, өзіңіз де, жауыз 
демек түгіл, көбін жазалар едіңіз.
- Осы айтқан еөзіңізге дэлел келтіріңіз! Не сіз көп волостной 
управительдердің  қылмыстарын  дәлелдеп  атап  бересіз.  Менің 
көзімді жеткізесіз соған. Немесе мен сізді осы үйден шығарғанда 
қасыңызга  жандарымдарды  қосып,  түрмеге  жөнелтетін  болып 
шыгарамын. Абай әлі сасқан жок. Жандарал га ойлы, салқын көзбен 
тік қарап тұрды да:
- Мақұл, Ваше превосходительство! Тек, бірақ маған барымды 
айтқызып, тыңдап шыгуыңызды өтінемін, - деді. Абайдың мынау 
жауап, мынау жүзінен соң, жандарал оған бір сәтжалт бұрылып, 
ұзак ойлана үнсіз тоқтап, қадалып тұрды. Сөйтті де бірталай уақыт 
унсіз жүріп қалды... Абай өз ойын айтып жатыр:
- Қылмыстың бэрі қағаз жүзінде сансыз көп ауыр жұмыстар 
болғандықтан, ояздар тыя алмай, мировой судьялар анық бұзық, 
жауыз адамдарды жазалай алмай қойды...
-  Сіздің  өзіңіз  ықтиярсыз  сол  көп  арыздарға  көңіл  бөліп, 
жаманшылық,  жауыздықпен  алыспақшы  болып,  араға  келіп 
отырсыз...
181

«Соны істейтін кім?» - десеңіз, көбінше елде отырган малы көп, 
жігіті  көп  жэне  керек  десе,  қазналық печаті,  кеңсесі  де  бар,  эр 
болыста  отырган  атакты  экім  адамдар.  Ал,  барлық тынымсыз,
ш
шексіз көп жауыздықгар соңында малынан айырылатын, есесіз 
қапатын,  эділет  таппайтын  көп  момын  халық  болады.  «Адал 
еңбекпен, тыныш тіршілік етемін» деген көп халықжаңагы мыкты 
жауыздардан ұдайы зорлық көріп, тендік таба алмай, жапа шегеді,
- деп сөйледі...Жандарал Абай сөзін тыңдай огырып, бұл адамның 
«жай  бір арыз,приговорларда жүретін,  қатардагы  айлакер емес 
екенін аңғарды. Аңғарған сайын, Абайга іштей жауыгып, жаггырқаи 
қарады.  Бұл  киргиз  жандаралдың  сахарада  «кездестірем»  деп 
күтпеген адамы. Өзінде «халықтың қамқоры боламын деген, оның 
сөзін жоқгаушы, алысушы боламын» деген кескін байқалады. Бір 
кезек  жандарал  Абайдан  іштей  үркіп  те  қалды.  Мынау  айтып 
отырган сөздерді элі «азатшылдық, халықшылдық, социалистж 
ойлармен жалгасатын профамма емес пе екен?» - деп те сескенді» 
(Сонда, 386 6.).
 Абай мен жандарал арасындагы пікір таласы қазақ 
елінің  дамуы  тарихының  жаңа  кезеңі  екенін  танытады.  Қазақ 
халқының  үлт-азаттық  қозгалысы  тарихы  туралы  қазақша 
сауатымызды жетілдіре түсуде даналарымыз - Абай мен Мүхтар 
Әуезов  мүраларының  әсері  орасан  зор.  Мүны  үнемі  ескеріп, 
ұмытпау - үлттық парызымыз. Бүл бір дерлік.
Екінші,
 гасырлар бойы «жалтаң көз», бүйыгы, жуас болып өскен 
басымыз  «жагыну»  мен  «қүлдық»  психологиямыз  өзгенің 
тепкісінде, басқаның билігінде болып, элі де бүның айла-амалы 
қүрсауынан босай алмай келеді. Осьгаың салдары болар: есімімізді, 
нәсілімізді,  тілімізді,  дінімізді,  мәдениетімізді,  мыңжылдық 
тарихымызды  үмыта  бастады қ  емес  пе?!  Ойга  кірмейтін 
сүмдыктаргатап болып, бүл дегеніңіз өз дэрменсіздігімізді жэне 
мүны  өз  қолымызбенен  жасап  отырган  жоқпыз  ба?  Бүндай 
сұмдықгардың ең сорақысы: «Ойланшы қазақ?» - Мыналар емес 
пе?!  Қазіргі  қазақ өз  елінде,  өз  жерінде  отырып,  бүрын-сонды 
болмаган: «Анатілімді қоргаймын!» - деп, «Анатілі» қогамын, толып
182

жатқан комитеттерді жыл саиын су жаңасын жарлықтармен жасап 
жатыр? Пайдасы шамалы болған соң, «Кім үшін?» - деген сұрақ 
туады.  Саясатшылардың  қулық-сұмдығы  арқасында  тағы  бір 
«керемет» ылаңын өз колымызбен жасап, иығымызбен көтеріп 
отырмыз ғой. Қазақ халқы ақылсыз саясатшылардың көмегімен 
өзін өзі екі жікке: бірін «орыс тілдіге» деп, екініиісін, «қазақ тілдіге» 
жатқьізып  отыр.  Байқайсыз  ба?  Бір  сұмдық дске тағы да өзіміз 
мұрындык болып отырмыз. Сөйтіп, не керек екі қазақ кездесе қалса, 
есеп айъфысарда: «сорок» пен «қырьгқтың» қосьшдысьгн шығара 
алмай жүр. Қазақ халқыньщ ұлттық тэуелсіздігін тэЛкек етіп жүрген 
саясатшылар  да  аз  емес.  Қазіргі  кезеңнің  ең  шиеленіскен 
мэселелерінің бірі - қазақ тіпі тағдьфы. Анатілімізге барлық жағынан 
қамқоршы болу, қолдау  жасау - ауадай қажеттілік. Осыған қорған, 
бас-көз болатын, ең алдымен, елдігіміз бен ұлтгық мемлекеттігіміз, 
халықтығымыз  бен  ұлтжандылығымыздың  бірлігідұтастығы. 
КПСС идеологиясы үстемдігі дэуірлеп тұрған шақга жоғарыда 
аталған мәселелер туралы ашық пікір айту өмірге қауіпті болатын. 
Мындаған ұл-қыздарымыз осының құрбаны болды емес пе? Ұлы 
державалық идеологияға қарсы Абайдьщ тойтарыс беріп отырған 
сәті қалай өрістер екен? Куэгері болайық. Бірақ, отар экімшілігі үшін 
Абай  оңай  жау  емес  екенін  байкаған  патша  шылнаместник  - 
жандарал тагы қандай тың мінез көрсетер екен, оқиғаның ішінде 
бірге болайьщ.
Жандарал «... Абайды тағы да сөйлете түсіп, сырын ашқыза 
бермекке бекінді.
Құнанбаев,  не  себепті  сіздің  жаңағы  маған  айтқан 
сөздеріңізде жамандаған адамдарыңыздьщ барлығы, біздің сайлап 
қойған судьялар, волостной управительдер жэне эртүрлі беделді, 
инабатты адамдар болып шығады? Сіз бұнымен кімді жамандап 
отырғаныңызды аңғарасыз ба? Біз киргиз даласына таңдап отырып, 
әкімдер сайлаймыз. Сіз оның бэрін жаман дейсіз, жауыз адамдар 
дейсіз. Оныңыз менің аңғаруым рас болса, сіздің өзгеден бөлек 
убеждениеңіз емес пе? - деді. Абайға салқын қарап сынап, торып,
183

с ө й л е п   о т ы р .  Б ұл   с ө з д ің   а р т ы н д а   « е л д е г і  ә к ім д е р   ж а м а н   б о л с а ,
саилап
көрсетті. Бұл
аитгы
қорыту, 
Ә К 1М Н Щ  
өз  міндеті»  -  деп,  ішінен  оилады  да,  өзімшы 
зорлықшыл ұлықпен бұдан ары шыншылдыққабасып, сьф ашысып 
сөйлескісі келмеді. Салмақпен қарады да күліп жіберді:
- 
Ваше превосходительство! Мен ғұмырымда бірінші рет сіз 
сиякты үлкен экімге кездескендіктен, сіз билеп жүрген сахарадағы 
шын ауыр хапдерді айту қажет қой деп  білдім.  Шынын айтсам, 
жаңагы  мен  айтқан  көңілсіз  халдер  туралы  бір  мен  емес, 
сұрастырсаңыз, барлық сахараның мол халқы да айтар еді. Сізге 
кездесуде менің өз басым үшін әділетген басқа өтінетін еш нәрсем 
жоқ. Мен әкім боламын дейтін кісі  емеспін. Сіз болсаңыз, зор әкімсіз. 
Қолыңызда  көп  қүдірет  күші  бар.  Жаманшылық,  жауыздыкты 
тыямын  десеңіз,  қолыңыздан  көп  нәрсе  келеді.  Ал,  сізге біздің
турасындагы  шындық  халдың
кетсе
jm
айттым !  - деді. Жандарал бүл сөзді үнатпады. Қазактың халкын 
тек топас жабайылықты білетін, үлыққа қараңғы қорқынышпен 
бағыну, табынуды ғана білетін аса бір тағы ел деп ойлайтын түсінік 
бар еді. Ол ойының бэріне мына сахара қазағы Ибрагим Қүнанбаев 
өнеге бойымен сөйлеген сөз, ішкі нэр ойымен, түгелдей карсы ажар 
танытып отыр. Орысша оқыған адамша сөйлейді. Жандаралдай 
үлықтан жасқанбай тәрбиесі тең адамша кеңеседі» 
(Соңда,  387
б.). 
■
 
■ 
•• 
-  Й
Ё |^
 
7
:д ''
Мемлекетгік екі қайрагкер: бірі - патша экімшіл ігінің ауызынан 
жалын атқан генерал-губернаторы да, екіншісі - қазақхалқының 
жогын жоқтап, мұңын шагып, мүдделерін қорғайтын ұлы ойшыл,
Бүл
ж үздесу
алмаи
түйекпен жуылып-шайылып, дәрежесі детөмендеп, эсерсіз, белгісіз
184

болып қала берер еді. Шын мэнінде жандаралмен табан тіресіп, 
күреске бекіндіріп отырған, патша экімшілігі алдына қойып отырған 
Абай тілектерін, талаптарын мемлекетгік, дипломатиялық сатыдағы 
қарым-қатынастар  деңгейі  деп  Кабылдап,  эділ  шешіп,  қазақ 
халқының  елдігін,  ұлттық  тэуелсіздігін,  мэдениетін  тануды, 
сыйлауды  талап  етіп  отырган  жоқ  па?!  КПСС  үстемдігі 
заманындаАбайдай  ұлы  ойшылдың  саяси  қызметі,  көзқарасы 
туралы сөз көтеруге астыртын тыйым салынғандай еді. Әсіресе, 
үлкен саясат маңындағылар «дала ақынын» көреген саясатшы деп 
санаған  адамды  мазақ  етіп,  күлкіге  айналдырган  болар  еді. 
Бұрынгы одақгық көлемдегі қоғамдық пікірде: «Абай - үлы ақын», 
«Абай - агартушы» деген түсініктер қалыптасып, үстемдік етгі. 
Осының салдарынан болар зерттеушілер Абайды біресе, батыстық 
немесе  ш ығыстық  м әдениет  түлегі  деген  қарама-қарсы 
агымдардың  қыспағында  болды.  Абай  дүниежүзілік  өркениет 
туындысы деген қагидаға кең жол ашылмады. Әрине, даналардың 
ұлттық сипатын сақтай отырып, дүниежүзілік мэдениеггі не Батыс, 
не Шыгыс деп геогрфиялық қүрылымына орай бөлу, тұтастыққа 
бастамай, сыңар жактыл ыққа үрындырган болар еді.
Абай - дүниежүзілік өркениет туындысы
 деген  қағида күн 
санап күш алуда. Осының ең айшықты деген көрінісі - ЮНЕСКО 
шешімімен,  1995  жыл  тұңғыш  рет  Хапықаралық  Абай  жылы 
салтанатымен өтуі. Ал, 1997 жыл Мүхтар Әуезовтің Жүз жылдық 
мерейтойы  ЮНЕСКО  қалауымен  Халықаралық  Әуезов  жылы 
болып өтті. Абайдың, сөз етіп отырган патшалықРесей қазақжерін 
отарлау  экімш ілігінің  өкілі  -  жандаралмен  кездесуі  -  тек 
дипломатиялық  қана  емес,  мемлекеттік  дэрежеде  өтті  десек, 
тарихка  да,  ақиқатқа  жанасты  болары  хақ.  Абай  қазақ  елінің 
мүддесін, саясаты н орыс үлы державалық империя шабуылынан 
қоргады.  Ойымызды дәлелді  негіздеу  мақсатында үлы  Мұхтар 
Әуезов  қаламынан  шыққан  ой  сарабындагы  пікір  таласымен 
салыстыру  (ойлау  мәдениеті  гылыми  қүралы  /қалам  иесі/) 
мэдениетіне жүгінейік. Абайдың дипломатиялық саясатқа деген
185

дарындылығы, бейімділігі, талас-тартыс үстіндегі тапкырлыгы, 
табандылыгы жандаралдың өзін таңқалдырып, ойлануына мэжбүр 
етті ғой. Бұны Абай мен халық дипломатиясының жеңісі екендігін 
Мұхтар Әуезов өте нанымды, эрі тартымды бейнелеген. Жандарал 
күй-сезімі  мен  ой  саптауына  да  ғалым-жазушы  терең  талдау 
жасаған.  Жандарал  өз  ісін  өте  жетік  білетін,  орыс  патшалығы 
әкімшілігінің сенімді, ұр да жық емес, ақылды, айласы мол, эккі 
саясатшы  портретін  заман  тұлғасына  сәйкестіріп,  тарихтығын 
сақгап, нанымды етіп түлғасын сомдаған Мұхтар Әуезов. Оңайға 
түсетін  саясатшы  емес  екенін  Абай  да  танытты.  Қазақ  жеріне 
тамырын терең жіберіп, мэңгілікке мекен теппек орыс патшалығы 
жаулау, отарлау саясаты қол шоқпары қызметін ойдағыдай аткарған 
жандаралдың қазақ еліне келуінде көп сыр түйіні жатканын көреміз. 
¥лы   державалық  отарлау  саясатына  қарсы  шыққан  «надан», 
«топас»  халық дипломатиясының өкілі  -Абай  ақылды,  көреген 
саясатшы  ретінде  көрінеді.  Патша  наместнигінің  мемлекеттік 
санасы қыңырлыгы, бірбеткейлігі дараланып байқалады. Себебі, 
жандарал жүз жерден  ақылды  болғанымен,  бүның сүйенетіні - 
қатып, семіп қалған деректер, жалған өсек, арнайы дақпырт. Қазақ 
халқын «надан», «топад»,«жабайы» деп түсінілуі парасатшыл ойға 
сиымсыз баға. Әлде жалған түсініктер дейміз бе?! Мүмкін, бодан 
халыққа деп, патша сарайында арнайы пісірілген идеологиялык 
қойыртпак па?! Қал а берді қазақ халқьш отарлау саясатынын тірегі 
боларлық  мақсатты  насихат,уағыз  бағдарламасына  негізделген 
жандарал  саясаты  ма?!  Бір шыны- патша экімшілігі  қулық пен 
сұмдыққа  бай.  Осылай  етпесе,  жандарал  патша  сенімінен 
табылмайды. Тіпті, жергілікті үсақ-түйек әкімдер де бұдан ат-тонын 
ала қашқан болар еді. Жандарал түлғасын бейнелей отырып, Мұхтар 
Эуезов Абайдьщ тарихи тұлға бітімінің саяси-әлеуметтік қырларьш 
толықгыра, жетілдіре, терендете түседі. ¥  лы ойшылдың қоғамдық 
көзқарасы мен саяси-әлеуметгік қызметінде де өзгерістердің өріс 
ала басгағанын философиялык тұрғыдьш баяндаған. Философиялық 
деудің мэнісі Абайдьщ тарихи түлғасындағы тың серпін казак халқы
186

мінезімен санасындағы өзгерістермен тыгыз байланысын тәжірибе 
жүзінде таныстыратын  «ереуіл  сана»  иесі  Базаралы  іс-қимылы 
арқылы ерекше дараланып байқалады. Абай мен хапық біртүтас 
қоғамдық күшке айнала бастағынын  көреміз.  Бүхара халмқтмң 
Абайга  деген  ықылас-пейілін,  ақ  ниетін  танытатын  бірнеше 
көріністерді Мүхіар Әуезов қаламынан шыққан күйінде келтірейік. 
Осылардың  ец  «таңдамалысы»  Базаралы  мінезі  арқылы  халық 
дипломат иясмн бейнелейтін төмендегі көріністер.
«- Сан жердеталайымызгаболысып, Абай еткен жақсылықты 
айтамыз»,  - дейді  «ереуіл  сөз»  иесі,  халықтың  *яра орманынан 
шыққан  жиынтық түлға  Базаралы.  «Ал,  біздің» - деп,  ойын  эрі 
жалғасггырып, - «Абайға еткен бір жақсылық, достығымыз бар ма? 
«Мынау соның қарызы!» деп, кей ауылдың приговорын осымен 
жияды. Тағы бір ауылда: «¥лық пен елдегі жуандар болып, Абайға 
қарсы  ұрандасыпты...  Бүдан  иянаттап,  нұсқайды,  онда  ұлық 
ұстайды,  халыққа  болыстың  деп  кэр  тігеді.  Олар  солай 
ұрандасқанда, енді тым құрса халық Абай үшін бүлк етпеске бола
ма?!  - дейді» 
(Сонда,  358-359 66.).
Сол Базаралы, міне, Қарамолаға келіп, жандарал кеңсесінен 
көктен  түскен  жай  сияқты  бір-ақ  шықты.  Орыстың  ұлы  қыл 
қаламгері Репиннің «Не ждали» деген атақты суретіндегі «үнсіз 
көрініс» сиякты үлы суретшінің қыл қаламьшан кем түспейтін етіп, 
үлы сөз шебері - Мұхтар Әуезов жандарал  кеңсесіндегі үнсіздік 
сэтті  сөз бояуларымен  керемет бейнелеген.  Абай  дэл  Базаралы 
түлғасы: «осы сәтке лайық дэрежеге көтеріледі» деп ойламаган 
болар. Тіпті, патша наместнигімен орысшатілдесіп, ойын шағуға 
да жетіп қалыпты. Абай түсінігінде сүйсіну де, тандану да қабатгаса 
кетті. Қоғамдық пікірлер қазанына Базаралы тұлға бітімі, уақыт 
пен тағдыр айдап келген, қогамдық қайшылықгар сыбағасын салып, 
қазақ жерінде де халық күрескерлері бар екенін танытты.  Бұны 
сезбеске  жандаралдың  да  амалы  таусылғандай.  Базаралы 
«...өздігімен бастап өзі жиған қоржындары толы приговорларын 
алып, бір бөлек сапар шеккен еді» 
(Сонда, 359 6.).
187

Базаралы сөздерінен сескенген жандарал көңіліне күдік те юре 
бастаган еді. «Осы мәжіліс үстінде оның Абай турасындагы ойы 
элденеше рет өзгерді. Енді андаса, қалың надан сахарадағы жалыз 
мынандай адамды жазаласа, оның арты оңай болмайтын сиякты. 
Приговорларға қол қойғанға қараганда, бұны жақгайтын халык көп 
екені даусыз. Сан болыстан бұның беделі де зор болу керек. Кім 
біледі, оны жазаласаң мынау қалың приговор сенатка, патшаның өз 
кеңсрсіне де кетер. Билеген облысьшан көп арыз түскен жэне алғаш 
қызметке келген жылы түскен деген жандаралға абырой бермейтіні
бар-ды» 
(Сонда,  389-390 66.).
Жандаралға «үлкен эсер» еткен Базаралы сөзін осы арада толық 
келтірмесек, онда қалың орман халықгың ақылшысын да, күрескер 
басшысын ұқпаған да, ескермеген де боламыз ғой. Сондықтан да 
эңгімеміз тақырыпсыз, мағынысыз болмасын десек, Абайды қауіп- 
қатерден сақгап қалуға ат салысқан халқының өкіліне соз берелік. 
«Базаралы  Абайды  өзінің  тың  өнерімен  тағы  таңырқатып
орысшылап тұр:
- 
Қырғыз  степ  слапой,  тақсыр,  -  деп  ұзын  сұлу  аппак
саусақтарымен бір козін басты. - Токмо один клаз ес, он Құнанбаев! 
Қыргыз степ глухой тақсыр, - деп бір құлагын да жаңағы саусағымен 
басқанда, жандарал еріксіз езу тартгы. Қазақ арызшы сондай тапкьф 
тэрізді. Базаралы дауысын сенімдірек шыгарды. Саусағын екінші 
қүлағына апарды да, - токмо один ух ес, он Құнанбаев! Он не бойдет,
- дейді, озі бұл сөздерін Абайды көрмей тұрган кісіше айтып тұр. - 
Не  можно!  -  деп,  жүзін  тез  салқындатып  бас  шайқады.  - 
Стептомнай, глухой бойдет! - деп, басын тагы шайқап, - не можно!
-  деді.  Савельев  енді  өзі  жымиып  жандаралга  Базаралы  сөзін 
орысша жеткізейін деп еді, жандарал оған қолын көлденең сермеп, 
кіріспеуге белгі жасады да, Базаралыга қарап отыр. Базаралы әлі 
сойлеп түр:
- Каспадан кубрнатр нобай шалабек!  Наш пригоуар много... 
много степ послал... Много-много степ просит. Наш пригоуар поскай 
санту,  министр,  белый  сарь.  Степ  просит  пустит  нас  министр,
188

ГТетербор...  сарь...  псе  пойдом!  Тода пой дом!  - деді.  Жандарал 
бұл  тұста  қабағын  қайта  түйді  де,  Базаралы  мен  Савельевке 
түсіндік, - барындар!» деген белгі етті. Жауап айтып жылушыраған
жоқ 
(Сонда,  389 б.).
Базаралы сөзі жандаралға жетті ме, бұны ол ұқты ма, ұқпады 
ма? Бейіл бермеді. Сірэ, ұққысы келмегені басым шығар. Бірақ, 
бір  анық-танығы  «үнсіз  сахара»  дауысын  шыгарып,  шағымын 
патшаға  жеткізем  деушілердің  қатары  күн  санап  көбейіп  келе 
жатқанына жандаралдың өз көзі жеткендей. Мұны мойындамасқа 
амалы  қалмаған  сияқты.  Жандарал  өз  қолын  өЗТ  байлағандай. 
Әйтпесе, мына Базаралыны да Абаймен бірге қосақтап, Сібірге 
айдау еді. Осы тұста Абай ойы - халық ойы, Абай арманы - халық 
мүддесі екенін, Абай мен халыктың бір түтастығын  Мұхтар Әуезов
етіп
феодал дық
патшалык
туындысы. Базаралы тарихи түлғасы эр қырын, эр қүбылысын, эр 
көрінісін т.с.с. (эсіресе, үшінші, төртінші кітаптарда) ерекшелендіре, 
дараландыра бейнелей отырып, Мұхтар Әуезов қазақ халқының 
тарихи түлға бітімінің батырлықта мінезін қалыс қалдырмаған.
Қазақ жерін жаулап, халқын «жалыну мен жағыну», «қүлдық 
психологиясы» тегеуірінде ұстамаққа бекінген пагаіалық Россияның 
огарлау саясаты тарихының объективтілігін Мұхтар Әуезов жан- 
жақты зерттеген десек: ақиқатқа сэйкес болар. Енді  осы тарихи 
үдерісті, Мұхтар Әуезов тек үлы жазушы деп қана емес, тарихшы 
галым,  социолог  хақындагы  зерттеуші  шеберлігімен  де  өзін 
таныстырады.
«Ресей көлемінде күш алып, қанатын жайып, өрлеп өсіп келе 
жатқан өндіріс капиталы, ол кезде отар, базар іздеп, жалактайтын» 
-деп,  өзінің тарихи  жэне социологиялық ізденістерін  бастайды 
Мұхтар Әуезов. «Отар бір жағынан өндірістің шикі бүйымын арзан
туындыларын
алатын

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: