Монография «Тұран-Астана»

күрделіге,  абстрактіліктен  нақтылықка  жоғарлау  заңдылығы. 
Мұхтар Әуезовтің ойлау, ғылыми зерттеушілік мэдениеті жекені, 
қарапайымды танып, білуден бастап, күрделіге, абстрактіліктен 
нактылыққа көтеріледі.  Мэселен,  бұған  дэлел  жиырма томдық 
шығармалар жинағы, бұның ішінде тікелей Абай тану мәселесін 
зерттеу ге арнапған Мүхтар Әуезовтің он жетінші, он сегізінші, он 
тоғызыншы, жиырмасыншы томдары. Бүл томдарға қыска шолу 
жасағанда айрықша дараланып  байқалатыны  -  қазақ халқының 
ұлттық жэне ұлтжандылық  қасиетгері.
Мухтар Әузовтің бірінші-сегізінші томдарындағы прозалық 
еңбектері  мен  «Абай»,  «Абай  жолы»  роман-эпопеясын  мүқият 
оқып,талдау барысында туған философиялық сұранысқа, кезеңнің, 
жагдаидың логикасына орай жүгініп отырдық.
КПСС  идеологиясының  озбырлығы,  өктемдігі  үлттықты
ғылыммен саясат түғырынан аластатып, ыгыстырып, қуып шыққан 
сияқты.  Қоғамдық  ғылымдарда  эуелі  «таптық»  үстем  болып, 
бүдан соң «элеуметтік  біркелкілік»,  «кеңес  хапқы»  аттыжамау- 
жасқау түсініктер жаулай бастады. Ұлттық - тұтасты қ теориялық 
мэселе  ғылым  өңірінде  не  түрлі  идеологиялық  жамаулардың 
кесірі нен керексіз болып, пана, қолдау табагын тірі түлға халық болса 
да, біртіндеп бұның қамкорл ыгынан айырылуға мэжбүр болды.
Ү лтаралы қ  қаты настар  кейінгі  кезде  «коммунизм 
қүрылысшысының  моральдық  Кодексі»  деген  түлга  тегі  жоқ 
бірдеңемен  жеделдетіп,  алмастыра бастады.  Бас-көзсіз бірдеңе 
жүздеген  халықтар  мен  үлттардың  басын  біріктірем  деп  эуре 
болды. «Пролетарлық ынтымақ» орнын баспаққа дәмелі болған 
«комунизм  кодексі» де іс жүзінде КСРО-ның күйреуіне себепші
болды.
Қандай  да  халықтың  «тікелей  белгілері»  -  ұлттық  жэне 
үлтжандылык  қасиеттері.  Бұларды,  тұтастық  сипат  беріп, 
жиынтыктап бейнелейтін - «тұлға» ұғымы.
Зерттем ек,  талдам ақ  тақы ры пқа  қатысты-ау  деген 
мэселелердің басын  ашып, анықтасақ:
293

- 
біріншісі
  -түлға  ұғымының  қалыптасу  тарихы.  Мұхтар 
Әуезов  шыгармаларына қысқа шолу (он жетінші, он сегізінші, он 
тоғызыншы, жиырмасыншы томдары бойынша);
- 
екіншісі
 - түлға ұғымы Мұхтар Әуезов талдауында;
- 
үшіншісі
  -тұлға  ұғымының  теориялық  жэне  эдістемелік 
(методологиялық) мәні мен мүмкіндіктері.
1.4.2  Т ¥ Л
FA 
¥ҒЫ М Ы
Кеңес күш ала бастаған алғашқы жылдары әдебиет, адам тану 
саласында тұлга ұғымы  өмірге  келді.  Қазақ ғылымында біздің 
ойымызша, тұлға ұғымының ғылыми-теориялық мүмкіндіктерін 
әдебиет тану саласында алғаш қолданған оқымыстылардың бірі -
Мұхтар Әуезов.
Тұлға  ұғымы  өмірге  тікелей  жақын,  бұның  қалыптасуы 
заңдылыгы хапықтықтың «тікелей белгілерінің» тууы мен дамуы 
тарихымен тыгыз байланысты. Тұлға дегеннің бет-пішіні, қол-аяғы, 
көрер көзі, сөйлейтін тілі бар болса тірі дүниеге жатады ғой. Адам 
да тіріге  жатады,  мұның табиғилығы  болмаса да,  бірақ  бұның 
халықтық бітімі үздіксіз, үнемі дамып,  өзгеріп отырады.  Бұлай 
болғанда қарапайым адамға «пролетариат», «әлеуметтік біркелкілію> 
дегеннен гөрі түлға деген сөз етене жақьш, таныс сияқты. Логикалық 
қолданыс түлға үгымының түрмыстық жэне философиялық мэнін
ұғуға мүмкіндік туғызады.
Жалпы  мәдениетіміздің  қалыптасуы,  дамуында  «тұлға» 
үғымының  алатын  орыны  қандай?  Ізденіс,  талдау  барысында 
басқадай сүрақгардың да көлденеңдеп түра қалуы мүмкін.
Абай  мен  Мұхтар  Әуезов  шығармашылығының  үндестік 
сарыны, түтастық сипаты, ең алдымен, халыктық, үлттық және 
үлтжандылық қасиеттері арқылы байқалады. Ал, бүлар болса үлы 
ойшылдардың  ш ығармаш ылығы  мен  еңбектерінің  тарихи 
тамыры,теориялық  жэне  методологиялық  арнасын  құрып,
294

қальптгастырады. Бұдан басқа өзге негіздің, арнаның болуы мүмкін 
емес. Абай мен Мұхтар Әуезов қазақ халқының ұлы перзенттері. 
Осы  ойымызды  М ұхтар  Ә уезовтің  ш ығармаш ылығына 
тақырыптық,  мазмұндық қысқа шолу  арқылы деректендірейік. 
Жоғарьща  Абай  поэзиясы  бойынша  жасалған  социологиялық 
ізденістерімізбен таныстырып өткен болатьшбыз. Он жетінші, он 
сегізінші, он тоғызыншы, жиырмасыншы томдарына социологиялық 
талдаудың  тақырыптық  та,  мазмұндылық  та  үлгілерімен 
таныстырып өттік.
Ойлаудың жемісті ғыпыми эдістерінің бірі - ойдың қарапайымнан 
күрделіге, абстрактіліктен нақгылықкд көтерілу эдісі: өмір мен тарих 
талабы. Даму зандарының объективтілігін мойындамау тәжірибеде 
субъективтілік  соқы рлыққа,  жеке  бастың  озбырлығына, 
сәу егейлікке әкеп ұрындьфады. Мұхтар Әу езовтің 40 жыл бойы 
жазған  еңбектері  қазақ  мәдениеті  мен  эдебиеті,  білімі  мен 
ғылымының  қалыптасуы,  дамуы  тарихы,  сонымен  бірге,  ұлы 
жазушы,  ғалым  ақыл-ойы  мәдениеті  дамуы  тарихи  жолы.  Эр 
жылдарда жазылған Мұхтар Әуезовтің мақалалары, зерггеулері мен 
монографияларында  айтылған  әдеби-көркем,  философиялық 
ойларымен, түсінік тұжырымдарымен тікелей танысайық.
Он жетінші томның тақырыптық жэне мазмұндық құрылымы 
келесі: он сегізінші, он тоғызыншы, жиьфмасыншы томдарымен 
ұқсастық,  салыстырмалы  жэне сабақтастық көзімен  қарағанда, 
ойлау заңдылығы тарих заңдылығына сэйкестігін танытады. Өмір 
мен  тарих  ойлау  мен  ой  сараптау  мәдениетіне  өз  талаптарын 
ұсынады, яғни өткен тарих пен бүгінгі күн үнемі тартыс, күрес 
үстінде  беттесетіні  анық.  Бірақ  бүны  танып,  білуге,  оймен 
сараптауға күреспен ойлау азабынан өтпейінше мүмкін емес. Бүл 
даналарға тэн қасиет. ¥лы Мүхтар Әуезовтей «адам шежіренің» 
басынан өткерген үш қоғамдық формация туралы ой толғаныстары 
әрғилы,  эрдеңгейде.  Жазушы  ғалымның  шығармашылыгын 
нэрлендірегін көз,тарихи-мэдени тамырлары: ол - туған халқының 
үлттық,  үлтжандылық  касиеттері.  Ғасырлар  қойнауларында
295

сақгалып, өсіп, өніп жэне үнемі дамып, қүнарланып, байып отыратын 
қазақ халқының тарихи түлға бітімі.
Осы  тұста  Мұхтар  Әуезовтің  грузин  халқының  данышпан 
ақыны  Шота  Руставели  туралы  айтқан  пікірін  толығынан  ұлы 
ғалым-жазушының  шыгармашылыгын  багалап,  танып,  білуге 
қолдануды өте орынды деп таптық.
«... Руставели дасганы («Жолбарыс тонды жортуыпшы» /қалам 
иесі/)  құр  ғана әңгіме,  оқиға ұқсастығымен  қымбат  болмайды. 
Ондай,  кейбір уақытта ұқсастығын  алғанда, бұл  эңгіме жалгыз 
«Тристан  -  Изольда»  емес,  «Мың  бір  түнге»  де,  түркіменнің 
«Көроғыльгаа да», қырғыздың «Семетей, Айшөрегіне» де, қазақгың 
«Қозы  Көрпеш  -  Баянына»  да  келеді.  Бірақ  Руставели  дастаны 
шыныменен  мәңгіпік  қазына ететін  қасиет мүнда ғана емес,  ол 
қасиет  Грузия  халқының  өз  сипатынан  туған  геройлық  пен 
маңыздылықта.  Халықтың  геройлық  мінезді  сүйіп,  өмірдің 
магынасы  мен  мүратын  зор  бағалап,  өзін-өзі  солай  тәрбиелеп 
келгендігінде. Жэне осы жайларды зор талантты ақынның жыр қып 
бере білгендігінде.
М іне,  Р уставели  дастан ы   дэл  осы  ж агы м ен  барлы қ 
халықтардың өзді-өзі  бойларындағы  осындай  қасиеттерін  еске 
түсіріп, қозғау арқылы қымбат болады. Өйткені, озінің ғасырлар 
бойындагы тартыс тапабы мен идеалын жыр етпеген халық жоқ. 
Жэне өзге халықгағы дэл осындай жырды сүймейтін де халық жоқ» 
(17  т.,  88  б.).Ч
лы  Руставели  даналық  қасиеттері  үлы  Мүхтар 
Ә уезовке  де  тэн.  Ш ота  Р уставели дің   «Ж олбарыс  тонды 
жортуылшы» дастаны  Грузин хапқының «геройлық мінезі» мен 
үлттық қасиетгерінен туса, Мұхтар Әуезовтің де «Абай», «Абай 
жолы» роман-эпопеясы да қазақ халқының батырлық мінезі мен 
үлттық қасиеттерінен  туған.  Даналардың еншісіне тиетін  ауыр 
еңбек-  «халқының  ғасырлар  бойындағы  тартыс  талабы  мен 
идеапын» жырлау, қорғау, әлем хал ықтарына жеткізу.
Мұхтар  Әуезов  шығармалар  жинагының  он  жетінші,  он 
сегізінші, он тоғызыншы, жиырмасыншы томдарына тэн сан ғилы
296

тақырыптарына, бұлардың бэріне оргақ, әрі түтастық сипат беретін
-  қазақ  халқының  ұлттық  және  үлтжан д ы лық  қасиеттері 
«Абай»,«Абай жолы» роман-эпопеясының төрт кітабын мұқият 
оқыл, зергтеп, танып, біпіп барып түжырымдалатын диалектикалық 
ой:  үлы  ғалым-жазушы  логикасы  қарапайымнан  күрделіге, 
абстрактіліктен нактылыққа ойдың жоғарылап, көтерілуі әдіспгерін
саналылықпен қол данған ды г ы.
Таным тарихи кдлыптасқан нысанның эр қырын, жағын, көрінісін 
адам  миында  бейнелеу  арқалы   алгаш   түсін ік,  ұгымды 
түжырымдайды, осындай көптеген ұгымдар көмегімен күрделіні 
оймен  меңгеруге  ұмтылады.  Курделіні  меңгерудің  табысты, 
ұтымды әдісінің бірі ойдың абстрактіпіктен нактыл ыққа көтеріліп 
жоғарлау эдісі. Өмірде, тарихта орын тепкен, бар көріністі, оқиғаны 
т.т.  ойлау  логикасы  заңдылықтарын  қолданып,  меңгеру  деген. 
Диалектиканы даму, таным мен логика теориясы деудің сыры да 
осыған байланысты.
«Тұлга»  - теориялық та,  методологиялық та  мәселе.  Тұлға 
ұгымының әдебиет тануда емес, философиялық, яғни танымдық 
жэне  логикалық  мүмкіндіктері,  әдістемелік  мэні  элі  де  жете 
меңгерілмеген. Мүхтар Әуезовтің жиырма томдық шығармалар 
жинагының он жетінші томга енген мақалалар мен зерггеулердің 
теориялық жэне логикалық деңгейіне ойлы көзбен қарасақ үзақ, эрі 
қауіп-қатерге толы сапарга аттанар алдындагы дайындық, үлкен 
ғылым жолына бастама.
Ғ ылымга бастама боларлық тақырыптың бірі емес-ау қырық 
жылдық еңбегінің бас аяғын қамтитын, қайгы жейтін, бойлайтын 
теориялық мәселе - түлға ұгымы. Бүл үғымның төңірегіне топтасқан 
гылыми-теориялық мэселелерді атап айтсақ: «тікелей халықгық», 
«халыктық белгілері», «үлтгық пен үлтжандылық қасиетгер».
Философиялық түрғыдан түлга - жалпылық үғым, жанды да, 
жансыз да қүбылыстарды бейнелейтін үғым. Мазмүны жагынан 
түтастық үғымына бара-бар. Түлға - диал ектикал ы қ түтастықгың
сангилы  көріністерін,  қырларын,  жақтарын,  құоылыстарын
297

бейнелейтін логикалық ұғым. Тұлға ұғымы Абай философиясы 
жүйесін  зерттеп,  талдап,  тексеруде  ғылыми-теориялық  жэне 
эдістемелік қызмет атқарады. Мұхтар Әуезов талдауында тұлға 
ұғымы Абай әлеміне байланысты айтылған, тұжырымдалған ой 
толганыстарыны ң теориялық, логикалық мэнін ұгуға көмектеседі.
«Тұлға» көркем шығармалық мэнін алсақ, біздің ойымызша, 
типтік, саяси-әлеуметтік, сюжеттік образдар - көркем туындылар.
Философиялық қолданыста тұлгалар: Зере, Ұлжан, Құнанбай, 
Павлов,  Дәркембай,  Базаралы,  Әбіш,  Дэрмен  т.б.  жүздеген 
кейіпкерлер.  Бұлар  көркем  шығармалық  колданыста  суретші 
пайдаланатын  не  түрлі  бояулар  іспеттес.  Ал,  философиялық 
түрғыдан түтастықты адам қоғамын эр қырынан адамның тұлға 
бітімдері  көркем,  қоғамдық  танымның  құралдары  сапасында 
пайдаланады. Келтіріп отырған кейіпкердің кай-қайсысыньщ да бет 
пішіні, дене  құрылымы,сезім-күйі  бары  күмэн  келтірмейді.  Ал 
философиялык түрғыдан карағанда түлға жалпылық мэн атқарады. 
Сонда  әдеби-көркем  жэне  логикалық  ұғым  деп  қабылдасақ, 
әдебиеттік пен философиялықтың бірлігі мен айырмашылығын 
танып,  білуге  мүмкінік  тудырады.  Бірлігі  -  екеуі  де  таным 
қүралдары: бірі - көркем, екіншісі философия лық танымның,
Ал  айырмаш ылығы  таным  объектісініц  адам  миында 
бейнеленуі деңгейі. Әдебиетгік деңгейде кейіпкер, тип, бірақ бұның 
жиынтық көрінісі - түлға. Мүнда тұлғаның жекелігі, даралығы. Бүл 
түста  айырмашылық  коркем  таным  мен  философиялык таным 
деңгейі, яғни жалпы мен жекенің ара қатынасы сияқты.
Базаралы мен Абай түлғаларының деңгейі. Мүхтар Әуезовтін 
эдеби  көркем,  ғылыми,  арнайы  болмаса  да,  философиялык 
талдауының негізі: ол - түлга ұгымы.
Абайдын  тарихи  тұлга  бітімі  әлемдік  тарихи  түлғалар 
катарынан көрініп, жалпылық деңгейге жоғарлады. Ойлауга түрткі 
боларлық, эрі үнемі есте ұстайтын бітім ұгымы тұлғаға қарама- 
қарсы. Осыған байланысты бітім ұғымының философиялык, яғни 
танымдық,  логикалық  мүмкіндіктерін  ойластырып,  орынды
298

пайдалану қажет. Базаралы тарихи тұлғасының бітімдік сипаты 
«Абай»,  «Абай  жолы»  роман-эпопеясында  -  «ереуіл  соз»  бен 
«ереуіліс» иесі, халық мүддесін қорғайтын күрескерлер эулетіне 
жататын  эдеби-көркем,  тарихи  негізі  бар  әлеуметтік  түлға. 
Дагдылы түсінікпен айтқанда, образдар, бірақ бүлардың түлғалар 
қатарынан көрінуі эр деңгейде болады. Мәселен, піскен бас Майыр 
(майор болар /қалам иесі/) мен Абай. Екеуін де көркем танымның 
әдебиеттік қүралы деп қарамай, жаппы философиялықтанымның 
логикалық қүралы ретінде қабылдауды талап етеді. Осы екі тұлға 
арқылы Мұхтар Әуезов заман тағдыры - үстем етуші өндірістік 
қатынастардьщ сырын ашуға жол ашады. Себептілігін ұгып түсінуге 
мүмкіндік береді. Майыр болса қазақ жеріндегі патша әкімшілігінің 
саяси датірегі, эрі қарулы да күші болып, қазақхалқын қүлдықта 
ұстамақшы. Абай болса адамзатты апға, бостандыққа бастайтын 
азатшыл күрестің өкілі сапасымен үлы тарихи тұлғалар қатарынан 
көрінеді. Тұлга мен түтастық бір қатардағы, мазмұны жағынан да 
бір-біріне жақын ұғымдар. Түтастық - затгың санғилы жақтары, 
бөлшектері т.т.с. жиынтығын, ажыратылмас бірлігін бейнелейді. 
Ал,тұлға үғымы болса, біздіңтүсінігімізде, көбінесе, эдебиет тануда 
қолданатын ұгым деп қабылдауга дагдыланған сияктымыз. Түлга 
ұгымының қогамтануда, адамтануда философиялық мүмкіндіктерін 
жетілдіре түсуде Мүхтар Әуезовтің ғылыми табысы айтарлықтай. 
Ізденісіміздің ғылыми-теориялық та, әдістемелік те негізі түлға 
қагидасы деп қабылдауымыздың сыры да осыған байланысты.
Түлға ұгымын  философиялық түсініктік  мэнінде  қарайтын 
болсақ тұтастық үғымына бара бар. Диалектика дүниедегі барға 
сәйкестіріліп бейнеленудің ойша ұқсастығы (аналогы) диалектика 
танып, біліп, зерттейтін дүниенің дамуы үдерісі қүпия сырлы:  көп 
мәнді, шексіз қырлы, жақгы, ягни, тәңірлі қагидасын жан-жақгы 
ашып,  бейнелеуде  «тұлға»  да,  «түтастық»  та  өз  қызметімен 
даралана,  ерекше  лене  байқапады.  Тұлға  үгымының  қызмет 
бабындағы  сипаты  өзгерістерге,  дамуға  өте  сезгіштігі  мен 
бейімділігі. Бүдан, әрине түтастық дамуга бейім емес деген түсінік
299

тумайды.  Айтпағымыз,тұтастық  гұрақтылыққа,  бірлікке  деген 
үнемі  ұмтылыс  үстінде  болады.  Осы  түрғыдан  дамудың  да 
қамқоршысы, түрткісі сияқты. Диалектика тілмен айтсақ тұлға 
тарихи (тұтастық) бітім үнемі, үздіксіз өзгеріп, дамып отыратын 
объективті, тарихи үдеріс. Сөзіміз кұрғақ, ойымыз негізсіз болмас 
үшін Мүхтар Әузовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы ойлау 
лабораториясьшда «іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын» адам 
түжасы санғилы бітімін асқан зергерлікпен сомдап жасауға көз
жанарын алатын сөз бояуларын пайдаланып, сөз қаламымен салған
портреттік суреттерін тамашалайық.
Данышпан Рембрант, Репин, Суриковтей суретшілердің қыл 
қаламынан шыққан бейне-портреттерден Мүхтар Әуезовтің сөз 
қаламьшан туған түлға бітімді портреттері кем соқпайды. Мұхтар 
Әуезовтің роман-эпопеясыньщ мазмұнына, тілі мен көркемдігіне, 
ойлау мэдениеті мен зергерлігі, суретшілік шеберлігіне айрықша 
сипат беретін сөз өрнегімен жасалған таңғажайып түлғалардың 
бейне-портреттерімен танысайық. Роман-эпопеяньщ төрт кітабы 
бойынш а,  мы ңдаған  кейіпкерлер  іш інен  біздің  тексеріп, 
талдауымызша, таңдап түрып жүз алпыс бесінің тұлға бітімін сөз 
бояуларымен  салып,  сомдап  жасаған.  Түлға  деген  шексіздікті 
жайлайтын, белгілі бір уақыт өлшемінде өмір сүретін затгар сиякгы, 
мэселен,  көркем  танымда,  сондай-ақ  қоғамтануда,  адамтануда 
пайдаланатын логикалық абстракция дәрежесіндегі үгым. Түлға 
үғымын  Мүхтар  Әуезов  біздің түсінігімізше,  көркем  танымда, 
адамтануда  шеберлікпен  қолданып,  мақсатгы  пайдаланғанына
куәгерміз. 
-
«Т ұлға»  мен  «бітім »  ұғы м дары   М ұхтар  Ә уезовтің  
жазушылықга, оқымыстылық та түлға бітімінің қалыптасу тарихы. 
Осы  ойымызды  негіздеу  үшін  ғалым-жазуш ының  30  жыл 
аралығында жазылып, баспадан шыққан шығармаларының мына 
бір мэнді деген жагына көңіл аударалықшы: ол - тағы да «түлға» 
туралы. Оқымысты өз ойын:«... айтылатын сөздің бары да, бірі де 
ең  алдымен  үлкен  «Түлға»  жайы»  -  деп,  жауапты  ғылыми-
300

шығармашылық  жолына  аттанар  алдындагы  пікірін  ұсынады. 
Мухтар  Әуезов  «Ж ақсы  пьеса  -сапалы  әдебиет  белгісі» 
мақаласында  тұлға  ұғымын  алгаш  пайдаланы п,  талдап, 
тужырымдап  дамытады. Бул - 1934 жыл болатын.
Әлемге  танымал  улы  жазушы,  ғалым  тулға  туралы  ойын 
қунарландыра, байыта түсіп:  «Қайта туған халықтың әдебиеті» 
атты,1960  жьшы  баспадан  шыққан,  мақаласында  қазақ  кеңес 
эдебиетінің қырық жылдық дэуіріне талдау жасай отырып, түлга
теориясын «оітім» қағидасымен саоактастырып: «ьнді оір алуан 
жай  адам  бейнесі жөнінде.  Оның ең ерекше бітім-тулғасы  ішкі 
психологиялыққа білепгінде» 
(20 том, 441 б.)
 деп түйіндеген. Қысқа 
дерек беруіміздің мақсаты Мухтар Әуезов шығармашьшығында 
тулға уғымының теориялық жэне эдістемелік мэніне ден қойып, 
көңіл аудару еді. Ойымызды эрі жалғастырамыз. Мухтар Әуезов 
қаламынан  шыққан  тулға  бітімдердің  көркем  танымдық 
қызметімен  танысайық.  Жеке-дара  тулғалар:  ¥лы   ана  Зере, 
Қунанбай, Абай, Ұлжан, Әбдірахман, Ділдэ, Әйгерім, Базаралы, 
Дэрмен,  т.б.мыңдаған  кейіпкерлер.  Ал,  «тулға»  дегенде, 
философиялық  қолданысында  адамның  әрғилы  бітімі:  табиғи, 
адамилық, кісілік, қоғамдық, саяси-әлеуметтік т.т.  Енді кезек тікелей 
тулғаның көркемтанымдық, жеке-дарапық көріністерімен жүздесіп 
дидарласайық.
1.4.3  ҚҰНАНБАЙ  ТҰЛҒАСЫ
Табиғи-психологиялық жэне саяси-әлеумеггік бітімінен бастау- 
тарихилыққа  сэйкес.  Мухтар  Әуезов  Абай  болып,  эке тулғасы 
бітімін  жасар алында,  Абай  сөзі  етіп,  «тулға» туралы  өз  ойын: 
«Тегінде  ертекші,  өлеңші,  басқа  әңгімеші  адамға  талай  уақыт 
тапжылмай тесіле карап қалу Абайдың кішкентай күнінен бергі әдеті 
еді. Адам пішіні әрдайым буған бір тамаша, өзгеше қызық сурет 
тэрізденетін. Әсіресе, әжімі мол үлкендер пішіні бір кызықхиқая 
тэрізді. Ол кей адамның айғыз-айғыз эжімінен, салбыраған уртьшан,

қыртыстанған маңдайынан немесе бояуы оңган көздерінен, эр алуан 
сақал-мұртынан өзінше, неше түрлі жанды, сызаты көп сипаттарын 
көргендей болатын. Қына басқан, сызаты көп тас па? Я селдір тоғай 
ма? Не, көде-көкпек пе? Кейде мал мен аң бейнесі ме? Бәріне де 
үқсап кетіп отыратын адам мүсіндері болады» деп тұжырымдаған.
_____
(Жиырма  томдъщ  шыгармалар  жинагы.  Үиіінші  том.  АБАИ. 
Роман-эпопея.  АБАЙ.  Бірінші  кітап.  Алматы:  Жазушы,  1979. 
24 6.).
  Міне, Мүхтар Әуезов көркем сөз өрнегі арқылы  «тұлға» 
ұгымын логикалық абстракция деңгейіне көтеріп, әрі көркемдік, эрі 
философиялык мәнін ашқан. Енді Абай болып, сөз бояуларымен 
жасаған  эке  тұлғасының  бейне-портіретін  М үхтар  Әуезов 
суретгемесінде тамашалайық.
«Әкесінің  ат жақты  келген,  ұзын  сопақ  басының  кұлактан 
жоғары жері қаз жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен 
бетіне,  ұп-ұзын  болып,  дөңгелей  біткен  сақалы  қосылғанда, 
басымен беті бір оңірдей. Сонда, Құнанбайдың жалғыз сау көзі, 
оның  көтеріңкі  жал-тұмсығының  сол  иығына  шығып  алып,
қалғымаи, сақшыдаи оағып, осы өңірді қалт етпеи күзетш тұрған 
сияқтанады. Қоя беріп, салғырттығы жоқ сергек қатал күзетші. 
Жалгыз кад шүңейт емес, томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін 
де  сирек қағады.  Иыгына  бота  ішігін  жамылып,  шалқая  отырып 
сөйлеген Құнанбай, осы үйде эркімге қарамайды. Қарсысына таман 
отырған Сүйіндікке ғана кадалып сөйлейді» 
(Сонда, 246.).
Енді, Қүнанбайдың саяси-әлеуметтік түлға бітімі қоғамдьщ 
ортада қалай багаланады екен? Мүхтар Әуезов пікірін тындайық. 
Ел жуандары арасында «Қодар қылмысы» туралы тараған лақап, 
қаңқу сөз ақыры шариғат жолына келіп: «Үкімі қандай?» - деген 
сүраққа тірелген сэтте Қүнанбай тұлғасы даралана көрінеді. Себебі, 
«Қүнанбай аға сүлтан болды да, өзгелерінің қатарынан озғындап 
кетгі.  Онда әкімдік бар.  Сыртқа да, үлыққа да жақындық бедел 
бар.Әрі қолы - ұзын, мапды. Сөзге жүйрік мінезбенен іске де алғыр. 
Осының  бэрі  өз  ортасын  бойымен  басып,  жыга  беруге  себеп 
болатын.» 
(Сонда,  28-29 66.).
302

і 
Қүнанбайдың тұлға бітімі толық болуы үшін кэрілігі дендей 
I  бастаған шақгағы бейне-портретімен де танысайық. «Құнанбай 
Ұлжан жанына отьфды да, Мәкіш пен Абайдың жүздеріне қарады. 
Үй  ішінің  қабағын  әрқашан  сергек,  танығыш  көзбен  болжай 
қарайтын  эдеті  еді.  Бұл  жолы  балаларын,  эсіресе барлағандай. 
Құнанбайдың өз түсі бұл кезде кэріліктің алғашқы ызғарына анық 
'  ілінгендей. Кешеңдеп келіп ағара бастаған сақал-шашы, жетпіске 
ілініп болғанша, бурыл ғана болып келіп еді. Қазір ағы дендепті. 
Бет, маңдайында әжімі терендеген, бірақ бойы - элі сұңғақ, элі етінен 
арылған жоқ. Жүрісте, отьфыста Құнанбай - элі тіп-тік» 
(Төртінші 
том.  Абай жолы.  Екінші кітап.  11  б.).
1.4.4  АБАЙ  Т ¥ Л FАСЫ
Құнанбай тұлғасымен шектелмей «Абай», «Абай жолы» болтан 
соң, Абай, Әйгерім мен Тоғжан т.б. іс-қимыл үстіндегі адамдардың 
түлга бітімдерімен танысайық.
Абайдың жігіт шағы мен даналық кемеліне жеткен шақтағы 
түлға бітімін Мүхтар Әуезов қаламынан шыққан күйінде келтірейік. 
Жігітгік шағы: «Толықша біткен дөңгелек жүзінде элі бірде-бір эжім 
жоқ.  Кесек  сұлу  бітіміне  бұл  күнде  ұзаңқырап  шыққан  қиық 
мұртыда жақсы жарасады. Селдір қара сақалы да бетінің көлемін 
бүзбай, сэл үзарып қана барып тоқтапты... Жаңа ғана толып жеткен 
жігіттіктің анық сұлу ажары. Отты, саналы көздерінің ақ, қарасы 
айқын. Ажары таза, көздері эрі көрікті, эрі ыстық тиеді. Бір қараған 
кісіні қайта таргып, еріксіз қаратқандай, алмасы бардай, әсерлі көз. 
Жіп-жіңішке болып, ұзын сызылған қап-қара қасы да жігіт жүзінің 
жақсы  ажарын  аша  түскендей» 
(Төртінші  том.  Абай  жолы.
Екінші кітап,  21-22 бб.).
Даналығы  кемелденген  шағы:  «Алғашқы  қысқа,  шапшаң 
сұрасып жауаптасқан ыстық, достық сүрақтардан соң, Павловтың

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: