Монография «Тұран-Астана»

«халықгығының»  бірінші  саласын  құрады.  Күдян  соң  екінші 
саласына да талдау жасаған. «Осыдан келіп - дейді Мұхтар Әуезов- 
Абай  халыктығының  екінші  бір  саласы  басталады.  Халықтың 
саналы түрде түсініп болмаған, стихиялы тілектерін саналы түрде 
айтып, бұл үшін өз бойына жинаған нэрді пайдаланып, сол кездегі 
орыс мэдениетінің шыңына құлаш ұра, ақын жалпы мэдениетгік, 
жалпы тарихтық маңызы бар ұлттық қазына жасайды» 
(19 т., 35 
б.).
Тарихи, әлеуметтік-философиялық мэні бар, «ұлттық кдзына» 
деген үгымды Мұхтар Әузов ғылыми абстракция деңгейіне жегкізіп, 
эрі  мүны  Абай  әлемін  зерттеудің  ғылыми-теориялық  жэне 
әдістемелік құралдары сапасында қалай дамьггьш пайдаланғанын 
көреміз. Бұл ұғым эдебиет тану саласында жиі айтылатын, бірақ 
танымдық  және  логикалық  мазмұнына,  мэніне,  жете  көңіл 
аудармадық. Мұхгар Әуезов қолданысы мен талдауында «ұлтгық 
қазына» ұғымының айрықша ерекшелігі - мұның философиялық мэні 
мен маңызында эрі логикалық мүмкіндікгерін жііі қолдана білуінде. 
Осы  тұста  аса  ескеретін  жай:  ол  -  Абай  мен  Мұхтар  Әуезов 
шыгармашылығын  философиялық  тұрғыдан  талдап  қарасақ, 
айрықша  байқалатыны  сапалық  мазмұны  мен  теориялық 
ерекшелігі. Жүсіпбек Аймауытов, Құдайберген Жұбанов, Әуелбек 
Қоңыратпаев айтатын «пәлсапалығы». Сырт көзге жэй қарапайым 
көрінетін, ақыл-ойы егіз даналар сөздері заман мен адам болмысы 
сырын ашатын ойлаудьгң логикальщ түрі, эрі абстракция кызметін 
атқарады.
Философиялық мэнділік түрғыдан қарасақ, Абайдың эр сөзінде 
«ойсыз  қүлақ»,  «ойсыз  көзге»  шалынбайтын,  осы  себепті 
Абай«жүмбақтығының»  тереңіне  «бет  қоюды»  талап  ететін, 
философиялы қ  сиқы рлы қ  бар.  М ұхтар  Ә уезов  талдап, 
зерттеп^сынып огырған «Т1КЕЛЕЙ ХАЛЫҚТЫҚ», «ХАЛЫҚГЫҚ 
БЕЛГІЛЕРІ», «ҰЛТТЫҚ ҚАЗЫНА» қағидалары. Сөз - бір ғана
тіл  байлығы  ғана  емес:  руханилығымыздың  жүрер  аяғы; 
тұжырымдалып түйінделетін, сараптағыш ойлар; қоғамдьпс саяси-
259

әлеуметтік  бірліктің  тірегі;  ақыл-ойдың  кені;  мыңжылдық 
тарихымыздың шежіресі; зерде - интеллект мәдениеті; елдігіміз бен 
ұлттығымыздың айшықгы көріністері. Екі гүлама ойшылдың ойлау 
мэдениетінен сабақ алып, өнеге тұтып, тэлім-тэрбие алсақ, сонда 
тарих та жапғасады, мэдениет те сабақтасады, ұрпақтар тілдесіп, 
өз тарихын  жасайды.  Бұған  қоса,  Абай  мен  Мұхтар Әуезовтей 
даналарымызды құрметгеп, ақ ниетпен силаған болар едік. Сонда
алар  сабақты ң  басты   тақы ры бы :  «¥Л Т Т Ы Қ   ҚАЗЫ НА».
«Халықгықтың белгілері», яғни үлтгықтың нэтижелі жетістіктерін 
«ұлттық қазына жасайды» деп,  Мұхтар Әуезов жиынтық ойын
түжырымдап, түйіндеген.
«Бүкіл дүниежүзінің алдыңғы қатарлы ақындық мэдениетінің 
маңызды  элементтерін  қамтыған  Абай  шығармалары  қазақ 
әдебиетін, оныңбүкіл мәдениетін ғасырлық оқшаулану, мешеулік 
қалпынан шыгарып, қазақ мәдениетін жаңа, жоғары тарихи сатыға 
көтерді. Абайдың халықгығы мынада: ол өз халқының рухани көзі 
болып, алысты көре білді, халық үшін ойлап, халық үшін сезе жүріп, 
оның тарихи келешегін көрсетіп берді» 
(Сонда, 35 б.).
Абай шығармашылығының, бүкіл Абай әлемінің халыктық, 
ұлттық, ұлтжандылық сипатына деген Мүхтар Әу езовтің ғылыми- 
теориялық  талғамымен,  бағасымен  таныстық.  Үлттық  рухани 
қазы наны ң  алты н  қоры :  ұлы  ойш ы лды ң  «Қ алы ң  елім , 
қазағы м ,қайран  ж ұрты м »  деген  атақты   эдеби -көркем , 
энциклопедиялық мағлұмат беретін, элеуметгік-философиялық 
туындысы.  Бүл  шығарма  1886  жылы  жазылған.  Сана-сезім 
толғанысы, түшынуы, сезінуі, ойлау логикасы алқабына киліккен 
мэселелерді тарихи-философиялық тұрғыдан талдап, топшылап, 
ойша қорытындылағанда: «Ә!» дегеннен-ақ, «Кдльщ елім...» бірінші 
жолынан бастап-ақ, логикалық ойлауға мың батпан жүк артады. 
Абайдың  бұл  ш ығармасы  өзіндік  оқшау  ф илософ иялы қ- 
энциклопедиялық  мэдениетімен  көзге  түседі  жэне  бүкіл  өлең, 
философиялық (қара) сөздеріне ізденістік мэселелер, тақырыптық 
бағыт ұсынып түрған жоқ па?! - екен деген ойда қаласың. «Қалың
260

елім, қазағым, қайран жұртым» деп, «Ә!» дегеннен диалектикалық 
іұгастыққа мегзейтін дэуірлік мәніндегі шығарма. Тақьфыптық, 
мазмұндық жағынан талдап, байыптағанда: «Ә!» дегеннен-ақ өзінің 
әлеум еттік-қоғам ды қ, 
ф илософ иялы қ 
салмағы мен,
бағыітыл ыгымен көзге түсіп, қазақ халқы мен жалпы адамзаттық
тарихтың  күрделі-ау  деген  кезеңінен  сыр  толғайты н 
ерекшеліктермен таныстырады.
Тарихтың  тірш ілік  өлшемдері:  мыңғырған  малы,  кең 
жайлауы,сахара кеңістігі, ұланғайыр дарқан, бай өлке болса да, 
тақыр  кедейлері  де  жеткілікті.  «Қалың  елімнің...»  тарихи- 
философиялық мәні қазақ мэдениетінде мұның алатьш орьшына, 
халықгык, ұлттық сипатьша байланысты. Осы тұрғыдан танымдық 
және логикалық мүмкіндіктерін жетік ұгып, шама-шарқымызша 
талдауға ниет қоидық. Ең алдымен, Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай 
жолы» роман-эпопеясы ізденісіміздің тек эдеби-көркем ғана емес, 
философиялық та арнасы екенін ескертпекпіз. Агалмыш туындыньщ 
мазмұны, бұндағы оқиғалар желісі, тіл  байлыгы, көркем сөздің 
философиялық мэні: «Маған назар аударшы» деп өтініп тұрғандай. 
Мұхтар Әуезов ой өрісі, эдеби-көркем жэне ғылыми талғамы өрісі 
-Абай поэзиясы, философиялық сөздері десек: не артық, орынсыз 
мадақтағандық болмас.  Осы  орайда «Абай жолынан» мына бір
үзіндші оқып, оиша сарапталық.
Абай мен Әбіш: эке мен бала болып, қазақ тарихы мен ғылымы 
турасында келелі пікір толғайды. Сонда, сөз тақырыбы мал өрісі, 
тіршілік қамы деп қысқа ойламайық. Әке мен баласын мазалайтын 
мәселе - қазақ ііршілігі мен жалпы адамзатгық тарихпен байланысы 
әңгіме арқауы болған.
«Бүгін бір кез  әкесімен ұраңқайда отырғанда, Әбіш сахара
тіршілігінің мұны таң қалдырған бір жайын сөз қылды.
- 
Сахарадағы  тұрмыс  қалаға  қарағанда,  адамды  мол  бір 
бейқамдыққа,  салғыртгыққа  тартады-ау.  Мұнда  жалқау  болып 
кетуде оп-оңай, мен өзім осындай болып барам ба деймін, осы!..
Абай бұған күл е қарады:
261

- 
Анығында, мұнда ешнәрсе сағатпен, мезгшмен өлшеноеидь 
Барлықтіршілік мерзімді өлшеуден сырт жатыр, өзімен-өзі. Түйелі 
көштің жүрісіндей, қоралы қойдың жай жайылуындай, баскаша. 
Кейде, тіпті, дүниенің бұл бұрышында уақыт тоқталып, «сағат», 
«тәулік»  деген  өлшеулер,  дағдьщан  қажеттіліктен  шығарылып 
тасталған  сияқты.  Сахара  сағаты  бейне  бір  тоқталып  тұрган
сияқгы
Мұнда
алғандай ғой. Тіпті, ғасырлар бойы осы емес пе?!» 
(5 т., үшінші
кітап,  183-184  бб.).
Қазақ тарихының логикалық талгамы, ұғымдық ерекшелігі 
халықтың  тіршілік  болмысымен  тығыз  байланысында  екені 
деректілікпен  негізделіп тұр гой:  «Түйелі  көшпң жүрісіндей»,
щ жай жайылуындай» деп, қазақтарихын сөз етсе, «дүниенің 
бұл бүрышында тарихтьщ өзі де жатып алғандай» деу і қазақ тарихы 
дүниежүзілік тарихтан қандай орын алады: «Ойланшы!» деп өтініп 
түргяндяй  «Қапың елім...» толғаныстары Абай шығармашылығына 
бастама боларлық ой толғаныстарымен нәрлендіреді десек - эбден 
орьшды. Мұнымен қатар Мүхтар Әуезовтің «сағат», «тэулік» деген
тарихқа талдау жэне логикалық ұғымдары Абайдың:
Үстарасыз аузыңа түсті мүртың,  -
 дегені  қазақ тарихына 
көзқараеымен еабақтаеып жатыр. Мұны неге байқамасқа? Бұны 
ғылыми ізденіетерде еекермееке! Иә, бұл -болашақ үрпақтың ғана 
емес, қазіргі үрпақгың да іеі. Халқының әлеуметок-экономикалық, 
мэдени  дамуы  қажеттері  үлы  ойшылдардың  тарихқа  деген
ың үлттық арнасы. Осы ойымызды эрі жалғастыраиық. 
щ ой өріеінде не налу, не түңілу, пессимизм сарыны емес, 
гуманизм,  оптимизм  үні  октем,  басым  жатыр.  Абай  халқының
экономикалық, саяси-әлеуметтік хал-ахуалына, ұлтгық сезім-күйіне
терең  бойлай,  жан-жақты  пайымдап  барып,  талдауға  тарихи 
ұмтылыс жасайды. Өлеңінің эрбір сөзі, жолы, шумағы өз алдына 
жеке-дара, өзіне ғанатэн шежіресі, ішіне бүгіп түрған сыры барын 
аңғармасқа ерік бермейді. Қазақ елінің шаруашлыгы мен мэдениеп
262

дамуы  ерекшеліктерін  қарапайым:  «ұстара»,  «орақ»,  «талас», 
«би»,«қиқым» т.б. деген түсініктерге логикалық мэн жүктеп, бұл 
қазақ сөздерінің мэн-жайын Абай жан-жақгы талдап, ұғындырып 
түсіндірген.  Экономикалық  жэне  рухани  өмірдің  жалпы 
заңдылығынсын  көзбен  терең  талдау  жасағанын  ойшыл  ақын 
шығармасының мына келесі жолдары байқатады.
Жақсы менен жаманды  айырмадың 
Бірі қан,  бірі май боп енді екі ұртың,
  - 
міне, осы екі жолга орныққан көркем сөздің эрбіреу і қоғам мен 
халық  өмірінен  сыр  шертеді,  ой  толғайды  жэне  әлеуметтік- 
философиялық  мэні  бар  күрделі  мәселелерге  түтастық  сипат 
берген. Ел тагдырын, халық қажетін, ел билеушілердің қоғамдық 
санасының  тар  өрістілігін  өмір  диалектикасына  сэйкестіріп
бейнелеген.
Бет  бергенде шырайыц  сондай жақсы,
Қайдан  гана  бұзылды  сартша сыртың?
  - дегенде,  ойшыл 
дана не айтпақ болды екен? - деген сүрак көмейге еріксіз тіреледі. 
Сонда,  біздіңше,  жауабын  «сартша  сыртың»  деген  сөздерден 
іздестіріп,  алпауыт,  жемқор,  жылтықай  саудагердің  элеуметгік 
портретш жасаған. Алып сатарлардың айла-тәсілі жалпы бүқараның 
көсегесін көгертгіейтінін, сырт көрінісінің «шьфайы сондай жақсы» 
болғанымен,  алдамшы,  тиянақсыз  екенін  диалектиканың  жан- 
жақтылық  кағидасына  жадағай  (стихиалды)  түрде  сүйеніп 
шыншылдықпен  ашып  көрсеткен.  Ойшыл  философтардың 
пайымдауынша,  адам  атаулы  жағдай  мен  тәрбиенің туьгадысы 
болып табылады да, ал тэрбиешінің өзі де тәрбиелі болуы керек 
екен. Осы тұрғыдан Абай адамның сана-сезімі оның түрмыстық 
және әлеумелік жағдайына байланысты екенін тілге тиек етіп отыр 
емес пе? Өзінің бір өлеңінде:
Түзетпек едім заманды,
  - десе,  осы  ойын  дамыта отырып, 
тағы бір өлеңінде былай деп жалгастырган:
Ақылдылар арланып,  үялган  соц,
Ойланып  түзелеме  деп  айтқанмын,
  -  дейді.  Бүгінгі 
«ақылдыларымыз» бүган не айтар екен?!
263

Қоғамдық болмысқа деген адамның сан ғилы қатынастарына 
тікелей байланысгы туындайтын қоғамдық сана туралы мәселелер 
Абайдың Огыз жегінші, Қырықыншы философиялық сөздерінде ой 
күрмеулері (тезистер /қалам иесі/) түрінде берілген. Ой күрмеулері 
негізінде жазылған Отыз жетінші (жиырма үш ой күрмеуінен тура- 
тын  /қалам  иесі/),  Қырықыншы  (жиырма  бір  /қалам  иесі/) 
философиялық ой күрмеулерінің қоғамдық, саяси-апеуметпк мәнін 
сөз еткенде, бүларды тек ағартушылық, не моральдықпен шектеу 
Абай  логикасы на  қайшы  келіп,  сиы спас.  О тыз  ж етінш і 
философ иялық сөзден: 8,9,10,11,12-ші ой күрмеулерін үлп репнде 
кеягірейік.
- «8. Сократқа у ішкізген, Иоанна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны 
дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол 
-көп, ендеше, көпте - ақыл жоқ. Ебін тал та, жөнге сал.».
- «9. Адам баласын замана өстіреді, кімде-кім жаман болса,
замандасының бәрі виноват.». 
L
- «10.  Мен егер закон  қуаты  колымда бар кісі  болсам, адам
мінезін түзеп болмайды деген кісініңтілін кесер едім.».
-  «11.  Дүниеде  жалғыз  қалган  адам  -  адамның  өлгені. 
Қапашылыкгың бэрі соның басында. Дүниеде бар жаман да көпте, 
бірақ қызық та, ермек те копте. Басгапқыға кім шыдайды? Сонгыга
кім азбайды?». 
,
і
- «12. Жамандықты кім көрмейді. Үмітін үзбек - қайратсыздық.
Дүниеде  еш  нәрседе  баян  жоқ екені  рас,  жамандық та  қайдан 
баяндап қалады дейсің!  Қары қалың қатты қыстың артынан көгі 
қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді!» 
(Абай. Екінші том, 
135 б.).
  Абайдың тек келтіріп отырған ой күрмеулері  ғана емес,
жалпы философиялық сөздеріне тэн өмір диалекти касы.
«Қалын елім...» логикасы өңдірістік қатьшасгар туғызган қогам 
қайшылыктарына оз заманы талаггтарын ескере отырып, Абай жан- 
жақты  талдап, түсінік  береді.  Әлеуметтік-философиялық және 
әдеби-көркем шығарманың эр жолы дүниеге, мал-мүл ікке таласқан, 
жанжалдасқан би-болыстар, старшын-песірлер, жалшы-малшы,
264

кедей-шаруа, осылардың бір-бірімен қактыгысын тіршіліктің бар 
бояуларымен көз алдына тарихи панорамасын жайып сапады.
«Қапың елім...» толғайтын философиялық-энциклопедиялық 
ойлар, түжырым дар Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жалы» роман- 
эпопеясына тақырыптық та, мазмұндық та бағыт нұсқап, ықпал 
ететіні  туралы  бастан  айтып  келеміз.  Осы  пікірді  қуаттау 
мақсатымен роман-эпопея шежіресіне жүгінейік. Бұл жолы Абаймен 
Құнанбай бала мен экенің ой қақтыгысын: «Замандар ой толғайды» 
деп, келесі кітагтгарына тарихи, логикал ық та бастама боларлық ой
Ф
қақтығысын  заман  сырын  ашатын  қарама-қарсы  қоғамдық 
күштердің қактығысын таныстыратын тарихи көріністің логикасына 
жүгінейік.
«Орайы  келгенде, айтармын деп жүр едім. Сенің басыңнан 
үштүрлі мін көремін. Соны тында! - деді.
Абай
Құнанбайдың жүзіие тура
тосып қалды.
- Нң әуелі арзан мен қымбаттың парқын айырмайсын. Өзіңдегі 
барыңды арзаи ұстайсың. Бұлдай білмейсің. Көп күлкіге, болымсыз 
ермекке асылыңцы шашасың. Жайдақсың! Жайдақ суды ит те, құс 
та жалайды. Екіншіден, дос пен қасты саралтамайсың, досқадосша, 
қасқа қасша қырың жоқ. Ішіңде жатқан сыр ұшқыны жоқ. Жұрт 
басгайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйірілмейді.Үшіншіден, 
орысшылсың. Солай қарай ден қойып барасың. Дін, мұсылман жат 
санайтынын ескермейсің! - деді».
Құнанбайдың Абайға таққан үш мінінің сарыны - аға сұлтанның 
сенімі күйреп, қолынан биліктіңтая бастағанын көрсетеді. Иэ, аға 
сүлтанның: «атсам огым, шапсам қылышым, әрі ісімнің, ойымның 
жалгасы болар маекен» - деген үміті пышақ кескендей үзілді.
«Бүл сөздердіңтүпкірін Абай оңай таныды... Бұл түстаәкесін 
аял қала алмайды. Сөйлеп кепггі:
- Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі 
дүрыс деп айтам. Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында қүралы
265

бар  жалғыз-жарымға  ғана  пайдасы  тиетін  шыңыраудағы  су 
болғанша, құралды, құралсыз, кәрі-жасқа түгел  пайдасы тиетін 
жайдақ су болғанды артық санаймын. Екінші, ел алатын тәсілді 
айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел 
бір заманда қой сияқгы болған, бір қора қойды жалғыз қоишы «айт» 
десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел туйе 
сиякты болды. Алдына тас лақгырып «шөк» десең, аңырып барып 
қана бұрылады. Ал, қазіргі ел бұрынғы көр балалыктан, нашар 
момындықган сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылқы сияқты 
болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге 
шыдаған, жанын аямаған, қар төсеніп, мүз жастанған, егегін төсек, 
жеңін жастық қылған бақташы ғана баға алады. Жан ашыры бар, 
жақсылық пайдасы  бар  ғана  кісі  бағады...  Үшіншіден,  орысты 
айттыңыз. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің асылы білім-өнер. 
Сол өнер орыста. Мен барлықтірліктен ала алмаған асылды содан
-  алатын  болсам,  ондай  жер  жатым  бола  ма  ?..  Жатырқап, 
қашықгауым надандық болса болар, бірақ қасиет болмас - деді» 
(Мухтар Эуезов. Жиырма томдық іиыгармалар жинагы.  Үшінші 
том.  Абай.  Роман-эпопея.  Бірінші  кітап.  Алматы:  Жазуіиы.
1979,  406-407  бб.).
 
..  : „
Қазақ  сахарасы  Абай  әсерімен  үнсіздіктен  ояна  бастады. 
Мұнда  қалыптаса  бастаған,  эділдік  пен  гуманизмді  үстанып, 
орыстың  революцияшыл-демократияшыл  озық  ойларымен, 
дүниежүзілік  жасампаз  мәдениетпен  жақындасып,  бүлармен 
достық-ынтымаққа бетбұрыс жасай бастаған Абай жолы - халық 
мүдделері үшін күрес жолы күш ала бастағанын танытады.
«Қалың елімнің...» мазмұнына терең бойлай, эр сөзіне мэн бере, 
қоғамдық, философиялық мэнін үғуға үмтылсақ Абайдың «Қальщ 
елімі...» ғана емес, бастан ескертіп келеміз, бүкіл шығармашылығы 
зандылығы - Абайлық қызметінен аңғаруға болады.
Үшкіл-  түтастық  қағида  -  жаңа  саясат,  азатшыл  күрескер, 
қоғамдық қайраткер ойы, Абайдьщ тың қоғамдық, саяси-элеуметгік 
бағыты,  гум анистік,  азам атты қ  идеяларға  деген  табанды 
ұмтылысы.
266

Абай өлеңі, философиялық сөздері толғайтын басты мәселесі - 
халқьшың өмірі мен тағдыры.
Халықтың аты керек қой 
Я мақтауга,  боқтауга.
Құбыпга  бәрі зерек қой,
Бәрі жайсыз  тоқтауга,  -
  деп,  Абай  халқының тағдырына 
жанашырлықпен  қарап  «шала ұгамын  қырындап»  дегендердің 
әулетін сынаган. Енді бірде халқының надандыгына ашынып: 
Атымды адам қойган соң,
Қайтіп  надан  болайын?
Халқым 
надан  болган  соң,
Қайда барып оңайын?!
 - деген  Абайдың ащы  да, уытты да 
сөздері  ақиқат  пен  эділдік  жолына  бастайды,  ғасырлар  бойы 
шешілмей келе жатқан мәселелердің де басын ашып, түйіндеғені 
емес  пе?!  Ойшыл  дананың  көркем  сөзбен  тұжырымдаған  ойы 
ғылыми  абстракция деңгейінен көрініп тұрған жоқ па?!  Қоғам 
тануда, эсіресе, тәуелсіз елдің үлттық идеологиясы қалыптасуы 
жагдайында, Абай сөзінің алатын орыны ерекше екендігіне баса 
көңіл  аударуымыз  қажеттілік  те,  әрқайсымыздың  рухани 
саулығымыз  бен  ұлттық  сауаттылығымыздың  тірегі.  Абай 
даналығы, ойшылдығы сыры да осында емес пе?! Абайдың адам, 
қоғам  туралы  ойлары,  саяси-әлеум еттік,  философиялық 
толғаныстары  қаны  бар,  намысы  бар,  ақылы  сау  қазақтың 
ұлтжандылығын оятып, бұны немқұрайды, жайбарақат, бейтарап 
қалдырмайды.
Адасып алаңдама,  жол  таба алмай,
Берірек түзу жолга шық,  қамалмай.
Не гылым жоц,  немесе еңбек те жоқ,
Ең болмаса кеттің гой мал бага алмай,  - 
¥лы Абай орыс патшалығы тегеуірінде күн кешкен халқын «мал 
баға алмадың» деп кінэлағанын сезінбеске болмайды. Сөйткенімен 
де, оптимистік сеніммен: «түзу жолға шық!» - деп, еңбек, ғылым 
жолына  шақырады.  ¥лы   ойшылдың  осы  сөздері  үкіметпен
267

т я р у япіиітыіс 
басшыларының құлағына шалынса, кім біледі халкына
жанашыр болып, жақындай түсер ме еді?
Абайдың «тікелей халықгығы» М р та р  Әуезовтің ұлы ойшыл,
ақын, ғалым, саясаткер туралы қорытынды тұжырым-түиін оиы, 
эрі тұтастық баға. Бұл болса Абай элемін зерттеп, танып бшуге,
түсініп  ұғуға  көмектесетін  және  ынталандыратын  қоғамдық,
тұлғалы философиялық қағида.
м Абай «шын пейілмен» сүйді, бүның игілігіне адал еңбек
Хал
111
етті.  Мұхтар  Әуезов  бағасында:  «Абай  жаңа  поэзияның  биік 
мақсаты, міндеті - халыққа қызмет еіу, адамды қайта тәрбиелеитін 
жэне қоғамды қайта құруға көмегі тиетін жаңалыққа шақыру деп 
білді. Дала кедейіне еңбек етіп, халықгың өз правосы үшін күресу 
ғана тэуелсіздік әпереді, білімге, аянбай оқуға ұмтылу ғана жас 
ұрпақгың қолын жақсы өмірге жеткізеді» 
(19 т., 30 6.).
«¥лы  ақын, ағартушы - Абай Құнанбаев» атты мақаласында 
Мұхтар Әуезов жоғарыда бастаған ойын эрі жалғастырып: «...халқы 
үшін ешбір жол таба алмай, оның басына түскен ауыр хадщ айтып, 
зарлай берген өзінен бұрынғы ақындарға жауап бергендей, Абай 
халықгы келешек үшін күреске шақырады»,  - дейді 
(Сонда,  42
6
)
■
 
'  
М
м
 
ш
«Ағартушы»  деген  көзқарасқа,  біздің  ой  сараптауымызша, 
Мұхтар Әуезовтің өзі жаңашыл көзқараспен қарап, Абайдың тарихи 
түлға бітімін тек акындықпен, агаріушылықпен ғана шектемей, өзі 
талдап,  тексеріп  ұсынған  «тікелей  халықтығы»  қағидасымен 
Абайтану  ғылымын  байытты.  Патшалық  заманынан  арнайы 
қолданыста тұрақгаған «ағартушы» - казак оқығандарына патша 
экімшілігі тарапынан берілетін негізінен насихатгық жалпы баға еді. 
Бұдан асыра Абайды - ғалым, саясаткер,  философ т.б.  дәріптеу 
патша  қоршауына  қауіпті.  Мұхтар  Әуезовтің 
«хальщтың  өз 
правосы  үшін  күресуі  гана  тәуелсіздік  эпереді»
  деп,  Абайға 
берген  ғылыми,  эрі  саяси-әлеуметтік  бағасын  батылдықпен, 
табандылықпен, еркіндікпен пайдалана алмадық қой. Бұны білсек
те, түсінсек те, ұқпаған болып жүре бердік те. Біреу біліп қоймасын
268

деп те  жалтаң көз болған шығармыз. «Көсемдік», пролетарльгқ тап 
куресщің«теориясы» дэуірлеген шақта КПСС-тің «халық жауы», 
«тап жауы», «ұлтшыл», «хан-төрешіл» т.б. қанды шоқпары дайын 
тұрды. Осындай төтенше жағдайда Абайды күрескер деп бағалау 
күшрлік болар. ¥лы ойшылдьщ шығармаларында екі сөздің бірінде 
кездесетін:  «елім»,  «қазағым»,  «халқым»,  «жұртым»,  «адам», 
«адамзат»  деген  сөздер  тек  танымдық,  логикалық  абстракция 
мәніндегі гана ұгымдар емес, сонымен бірге элеуметтік жэне саяси 
қызмет атқаратын қоғамық қағидалар. Қазақ халқының ұлттығын, 
елдіпн, мемлекетпгін тануда батыстық, шығыстық көзқарастармен 
сабақтасып,  өз  үлесін  қосатыны  даусыз.  Бірақ  бұған  қазақ 
оқымыстылары өздері агсалысуы қажет. Абайдың: «Елі», «Қазағы», 
«Жұрты» - бүгінде тэуелсіз Қазақ Республикасы болып, Б¥¥-ның 
толыққанды  мүшесі,  Халықаралық  қүқықтықтың  субъектісі 
дэрежесінде танылып, тэуелсіз, дербес мемлекеттігіне ие болып 
отыр.  Халқын сүю кімге де біте беретін қасиет емес,  бізше, тек 
Абайдай  ұлы  адамдарға  дарыған  қасиет.  Абайдың  «тікелей 
халықгығы» теориясьш қорытьшдылай келіп, Мүхтар Әуезов:
«Абайдьщ халықтық балғаны, ол өз халқыньщ рухани көзі болды 
жэне алысты болжады, халықша ойлап, сезе отырып, халыққа оның 
келешегін  көрсетті.  Абайдың еңбектерінде  халықтың  алдыңғы 
қатарлы адамдарын тебіренткен негізгі нәрселердің бэрі тарихи 
жағынан  айқын  бейнеленіп  отырды.  Қазақ халқының  Октябрь 
революциясына дейінгі тарихында казак еңбекшілерінің тағдырьш, 
«қоғамньщ қанды жараларын», оның келешегін 
АБАЙДАЙ ЕШКІМ 
соншама тебіреніп, эр тарапты жэне жауахтты ойлаған емес... Басқа 
сөзбен айтқанда: ақын жеке жэне кездейсоқ нэрсені емес, жалпыга 
бірдей жэне қажет нәрсені, бүкіл өз заманыньщ айқын көрінісін, мэн- 
магынасьш көрсететін нэрсені бейнелеуге тиіс. Абайдьщ қалдыртан 
мұрасының  осындай  жэне  осы  сияқты  елеулі  белгілерімен 
қасиетгері 
оның творчествосының халықтыгын көрсетеді»,
 -деп
түйіндеген 
(Сонда,  50 б.).

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: