Монография «Тұран-Астана»

Тарих сан гаранты, әрғилы, шым-шыгырық кайшылықгардың 
арпалысы, әрі жиынтыгы ғой. Бұның төңірегіне топтасқан санғилы 
саяси-элеуметтік, 
экономикалық  мәселелердің шиеленіскен 
түйіншектерініңжиынтыгын үнемі нан-түзбен біте қайнасқан, үнемі 
еріп  жүретін  қарапайым  күнделік  түрмыс  кажетінен 
бастайды.Диалектика тілінде:  бүны  - тарихтық, тарихилық пен 
логикалықтың  түтастығы  ретінде  қабылдайда.  Өмір  неден 
басталса, жазушы ойыда содан басталып, жүгірінді болып, өрісін 
жайлайды. Бірак оқиғалардың сырт тізімін тіркеуші ғана емес, қайта 
бүларды  өмірге  келтіріп,  даму  заңдылығына  ықпал  жасайтын 
адамдар.
Қазақ  халқы  өзінің  даму  тарихында  жаңа  кезеңнің  пайда 
болғанын өз көзімен көріп, иығымен қапай көтергені, ақьш-сезімімен 
қалайша қабылдағаны, дэл сәтгегі оқиға қиылысы МүхтарӘуезов 
қаламына ауыр жүк артады. Бүл көрініс - тарих тынысы. Мұхтар 
Әуезов  «терең ой»,  «терең ғылым» түрғысынан  қандай  шешім 
қабылдар екен. Ізденіс сапарына бірге атганайық.
Орыс  мүжыгы  мен  қазақ жатақ  шаруасының  пікір  алысуы 
арқылы орыс патшалығы қазақ жерін отарлау саясатының алғаш 
қадамдарын  Базаралы  мен Дәркембай  ауылы  үстінен өтіп  бара 
жатқан орыс переселендері көшін суреттеуден бастайды ғалым- 
жазушы. Осы күнделіктіршіпік қиылыстарын қаз қалпында Мүхтар 
Әуезовпен бірге қайталап шығайық. Сонда ғана мэні мен мәнісі 
үгынықгы да, түсінуге де септігін тигізер. Абай айтатын: «көкірегі 
көзді», «саналы жанга» бесенеден белгілі тарихи үрдіс екені сөзсіз.
Егін  басынан  «олжамен  қайтқан  көп  үсақ  баланың  тобы 
Тайлақпай  қүдығында  отырған  өздерінің  көп  үйлі  жыртық, 
қоңырауылдарына тақай беріп, бір көрініске тегіс таң қалысты. 
Ауылдың жанында салқар үзақ көштей созылған өте көп арбалар 
түр.  Рахымтай  өзге  баладан  бүрын  аңғарып,  бір  жайды  айтып 
қалдьі.
- 
Ой, балалар! Мынау - қазақ емес. Ойбай, орыс! Әне орыстар. 
Мәтүшкелер де жүр! - деді. Өзге балалар да енді байқады. Аггар 
доғарылған  екен.  Бірталай  арбаның  үстінде  дүңкиген  шатыр
101

шақаптау бар. Көп арбаның сыртында калың сақалды, ұзын шашты 
аталар, әкелер көрінеді. Әйелдер де көбінше жалаңбас, немесе қазақ 
эйелдерінен бөлек шолақ орамал байласқан, әсіресе, шаштары сап- 
сары еркек балалары, ұсақ қыздары көп.
... Тайлақпай құдыгы тегінде қаражол үстінде. Сондықтан бұл 
жүргіншілер жол бойына түскенімен таң қалған жоқ. Тек осынша 
орысты бір арада көру - балаларға тамаша» 
(Бесііші том.  Үшінші 
кітап, 256-257 бб.).
 Сонымен, Тайлақпай құдығында орналасқан 
қазақ  ауылының  жаңа  тарихы  өмірге  жолдама  апган  сияқты. 
Күнкөріс  тіршілігі  көзімен  қарасақ,  қазақ  шаруасы  мен  орыс 
мұжығының өмірінде жаңа кезең басталғанын көреміз. Ал үлкен 
саясат  биігінен  қарасақ,  орыс  патшалығы  қазақ  елін  отарлау 
саясатының іс жүзіндегі көрінісімен танысамыз.
Орыс крестьян-переселендер көшін көрген бапалар жүре беріп 
еді, енді бір-екі жалаңбас қартаң әйелдер арбаның астынан шығып, 
балаларға:
- Сють, сють бар! Сють бар? - деп, қазақшылап сүт сүрады...
- Сүт бар...
- Біздікінде, әжемде сүт бар.
Жүр, сүт бар... эне ауыл! - ауылдарына шақырып түр. Әйелдер 
ере  бастады.  Ергендердің  ішінде  «...осы  обоздың  басшылары: 
алғашқы бурыл шал - Афанасьич, қалған екеудің зор денелі, балуан 
кеуце сары мұрттысы - Федор, екіншісі кішілеу денелі, өпгкір шүңірек 
көзді, түксиген қабақгы ақбас шал - Сергей» 
(Сонда, 258-259 бб.). 
Обоздагы  мұж ы қтар,  мәтүш келер  қазақ  ауылының  хал-
тұрмысымен танысып, тіршілік пен күнкөріс қамдары екі жақтың 
да адамдарын бір-бірімен беттестіріп, кімнің кім екенін айтпай-ақ 
таныстырып жатыр. Орыс әйелдері қазақ әйелдерінің бас киімдерін 
сөз қылысады. 
54^;^ 
- 
,
- Кэрі қатындары да жалаңбас, о несі? - деп, қазақ эйелдері 
күңкілдесіп, тамашалайды. Дарья эр есіктен қарап, көп әйелді ертіп 
тәжірибелі көзімен нашар күйлерді танып жүр.
-  Қандай жалаңапггар...  Үйлері  жыртық...  іштерінде өңшең 
шоқпыт, киім де жоқ, бүйым да жоқ, - дейді...
102

- Киргиздің деревнясы гой бұл. Сорлы жоқшылық деревнясы! 
-десіп, эр эйел Дарьяны қостап жүр.
- Біздің Пензадағы деревнялардың жоқшылығьшд ай.
- Дэл біздегі аш-жалаңаштың үйі! - деп,Дарьяға бойы тақау, 
бірақ одан балғын, балуан денелі Фекла катқыл үнмен кесіп сөйледі. 
Әлдекімге  қарғыс  айтып жіберді.  Дарья да бағанадан бас изеп, 
ойланып келе жатыр еді.
- Ит кедейлік, барша жерде сенің сұмырай тұмсығың біреу- 
ақ!- деп, қасындағы эйелдерді ащы мысқылмен күлдіріп қойды» 
(Сонда,  260-261  бб.).
Міне,  орыс  пен  қазақ  кедейлерін  бір-бірімен  беттестіріп 
таныстырған да, табыстырған да, сана-сезім күйі жол тораптарына 
да алғаш сокпақгы салған да болмыс көріністері. Өмір, тіршілік 
сыбағалары арқалы қазақтың Базаралысы мен орыстың Апанасы 
бір-бірінің сөздерін ұқпаса да, Пенза деревнясының жоқшылығы 
жатақтан айырмашылыгы шамалы екенін көріп, түсінісіп жатыр. 
Екі елдің, патшалық Ресей мен бұның отары - қазақ елі өкілдері 
танысып жатыр, мұнда «таптық» деген ұгым «бай-феодал» жэне 
«помещик», «ақ патша» деген сөздер бұларға таныс емес сияқгы, 
жоқшылық тауқыметімен Жуылып-шайылып жатыр. Жоқшылық, 
таршылық  бүларды  жақындастыра  түскендей.  Қараңызшы, 
эңгімелерін тындалық.
«... Базаралының үйіне жаңағы орыстар ғана емес, сол ауылдың 
еркекгері де жиналған: Дәркембай, Абылғазы, Қаңбақ, Жұмыр да 
осьгада. Бэрі де бөгде қонақгарды қоршап алып, жапырласып отыр.
...Базаралының  ауруы  әлі  де  бар...  Қазір  еңсесін  көтеріп, 
орыстармен соқалал сөйлесіп отыр.
...  А ф анасьичтің  атын  сұрап  оны  «А панас»  қойған. 
БазаралығаАп анас өздерінің бір үлкен киыншылыгын айтқан.
- Семейден шыққанда теріс жолға түсіп кетіппіз... Соған жолды 
біліп,  бізді  бастап  баруға  кісі  тауып  беріңдер.  Біз  оған  ақы 
берейік,соны тауып беріңдер! - деп сұранған. Осыны білген соң, 
Дзркембай:
103

- Я, кісі табамыз, береміз... Мына отырған Қаңбақ эзір бос қой... 
Егінге орақ салғанша оралып келеді, барсын, - деген...
Енді Дәркембай бұлардың қайдан шығьш, қайда бара жатқанын 
білгісі келді.
- Кода пайдом? Апанас-а-а? - деп еді, Афанасьич түсіне қалды.
- Семирек... Семирек едем!..
- Бұ Семирегі қайсы?.. Ақирек пе? - деп Дәркембай түсінбей, 
көршілес Сыбан қонысының бірін атады.
- Лепса, Лепса!  - деп Сергей түсіндіре түсті.  Базаралы енді 
аңгарып:
- Лепсі, Лепсі, Шұбарағаш, Қапал ды айтады.
- Да, да Капал... Капальск, Лепса, Капал.
- Е-е Жетісу! Түу, жер түбі екен ғой, қайдан келеді екен өздері?- 
деп, Дэркембай элі де біле түскісі келіп отыр. Базаралы бұл жөнді 
сұрағанда Афанасьич қолын алысқа сілтеп жауап берді.
-  Ресей,  Россейские!..  Мен  Пензадан!  -  деп,  Феодор  мен 
Сергейді көрсетіп, - Тамбов! - деді.
Базаралы  ішкі  Россиядан,  тіпті,  алыстан  көшіп  келе 
жатқандықтарын ұгындырды. Дәркембай олардың екі айдай көшіп 
келе жатқанын білген соң, басын шайқап, ойланып отырып тағы 
сұрады:
-  Неге  көштіңдер?  Туған-өскен  жерің  емес  пе?  Ата  мекен 
қонысыңнан қандай зорлық айдады екен? - деп, таңданып отыр» 
(Сонда,  261-262  66.).
Жоғарыда ескерткен жайға оралсақ, әрине күнделік тіршілік 
санасынан қоғамдық сана өңіріне аяқ басқан, кешегі - «у жесең де 
руыңмен»  деген  тектік,  рушылдық  идеологияның  «қысқа  күр
межібінің» шырмауынан шығаалмай жүрген қазақ «кең тұсауынан» 
құтыла алар ма екен? - деген сұрақ та аяғыңа оратылып, жауабын 
күгкендей  сезімде боласьщ.  Ал  орыс переселендерінің жауабы 
қандай  болар  екен?  Бұлар  болса,  патшалық  Ресейдің  отарлау 
саясатының  қол  шоқпары  болатындығын  сезе  ме?  Мұхтар 
Әуезовтің ұлылығы тарихи деректің табигилыгын сақгай отьфып, 
күрделі элеуметгік-философиялық мәселені көтеріп отьф ғой. Дэл
104

осы сэтге орыс пен қазақ шаруаларының бір бірімен кездескен 
тарихи сәттегі іштегі шер-мұңын тарқатып ашатын күй-сезімдерін 
өте шебер табиғилығьш да, тарихилығын да сақгай отырьш, тарихи
панорамалық  суретін  қоғамдық-тіршілік.бояулармен  шебер
бейнелеген.
Орыс  пен  қазақ  халықгарының  келешек  тағдыры  қандай 
болмақ?  -  деген  сұрақты  эрбір  саналы  адам  өТіне  қоймай  ма? 
Халықтардың тағдырына жауапты екенін мойындамай ма? Кеше 
ғана  бұл  сұрақты  «коммунизмге  ертең-ақ  жетеміз»  деп,  сағым 
санаға алданып, мэн бермедік қой. Мұхтар Әуезовтің ерлігі осы 
сұрақты қойып, жауабын қазіргі ұрпақган күткендей сезінесің. Бүгін 
қазақ халқының тәуелсіздігі заманьшда қай саланың есігін ашсаң 
да, қаулаған сүрақгар, сауалдарға тап боласың. Жауап, бэріне жауап: 
«Қарқ қылмайтын нарық?!». Сонда: «нарық деген» - «сағым ба, 
ағым  ба?  Саясатшылардың  ойлап  тапқан  амалы  ма?».  Әлі  де 
күтудеміз, көзіміз талды.
Тағы да Апанас пен Базаралы, Дәркембай психологиясы мен 
санасына оралайық, қандай ой салъш, аманат жүгін тапсырар екен. 
Дэркембай  сұрағына  Апанастың  берген  жауабын  тыңдалық: 
«Апанас бұл сұрауды ұққанда, алақанын жайды.
- Жаман болды онда... Аш болдық.
-  Жер  тар  болды  ма?  -  дегенде,  Апанас  бас  изей  беріп,  өз 
халдеріне сәл ызамен іеүле түсті.
- Кімдерге жер көп, біздерге жоқ болды.
- Сонда қанша жерлерің бол ып еді? - деп Базаралының өзі сұрап
еді.
- Жер мына апақандай! - деп, бір алақанын жайды.
- Алжоқшылық мынау  менің зипунымның үлкендігіндей!  - 
дегенде, Базаралы Апанастың сөзіне сүйсіне күлді.
-  Көрдіңдер  ме,  не  деп  отырғанын!..  Жер  алақанымдай,  -
жоқшылық шапанымдай болды, - дейді...
- Алда сорлы-ай! Қалай келістіріп айтты!
-  Сөз-ақ-ау!  Жоқшылық деген  со-дағы!  -  десіп,  Абылғазы, 
Тоқсандар тегіс қостап қалды.
105

Апанас тағы да мыскылды жүзімен:
- Ал беда... Сенің мынау үйіңдей, - деді. Базаралы тағы қостап
күліп: 
- 
.
- Ал бастағы сор одан да үлкен, мынау сенің басыңдағы үйіңдей
болды, көшпей қайтейік! - дейді. Тыңдаушы қазақгар Апанастьгң 
ақылына тандай қағып тамаша етісті» 
(Сонда, 262 б.).
Абай мен жандарал кездесуінен туындап, өрісін жайған дәуірлік 
мэні  бар  окиға  төңірегіндегі  кайшылықтар  түйіншектері  міне 
өздеріненді қалай көрсетті.  Бағусыз, тыюсыз кеткен сәттерімен 
бетпе-беткездестік  те.  Міне,  орыс  переселендері  мен  қазақ 
жатақтары кездесуіде көп мәселелердің басын ашты. Патшалық 
Ресей  мен  бұның  отары  қазақ  жеріндегі  қайшылықтарды 
адамдардың іс-қимылдары арқалы,күнделік тұрмыс қажетін өтеу 
үстінде қалай бой көрсеткені туралы да түсінік аламыз. Сырт көзге 
күнделікті карапайым тіршілік көріністерінен шыға алмай жүрген 
оқиғалардың  басты  бір  қорытындысы  -  қоғам  дамуының 
қайшылыктары жергілікті бай-феодалдардьщ тізгінінен шығып, тіпті 
орыс  патшалығы  күн  бұрын  пішіп  ойлаған  жерінен  шықпады, 
айықпас  қайшылықты  арнаға  түсті.  Бұның  кара  бояуын  орыс 
переселендерінің хал-күйі қоюландыра түсті. Мүхтар Әуезовтің 
ойлау  шеберханасында  туып  қалыптасқан  ғылыми-теориялык, 
әдісгемелік ой қағидаларымен танысқан сайын беки түсетін пікіріміз 
I  қазақ  халкы  арманы  мен  тілегі.  Осы  орайда  ізденісімізді 
деректендіре  түсу  мақсатында  Абай  мен  Мұхтар  Әуезовтің 
шыгармаларына жүгіну - зерттеудің басты бағыты екенін бастан
ескертіп келеміз.
Абай мен Мүхтар Әуезовтің шығармашылығының элі күнге 
ескерілмей келе жатқан сипаты - үлттық, үлтжандылық қасиетгері. 
Мұхтар  Әуезовтің 
«Абайдың  тікелей  халықтыгы»
  қағидасы  - 
тұтастық мэселе. Бұның тың қыры - ұсынып отырған 
-«АЛАШ» 
ұлттық мәселесі. 
І
106

1.1.3  А Л А Ш -  Ұ Л Т Т Ы Қ  
М Ә С ЕЛ Е
Қазак қоғамы өзінің даму тарихында талай-талай қиын-қыстау, 
шытырман  кезеңдерді  басынан  өткерді.  Қазақ  қогамы  жаңа 
тарихында ерекиіеленіп орын алган - Алаш үлт-азаттық қозғапысы. 
Қазақ санасында бұл қозгалыс ұлт-азаттық революция, еліміздің 
дербестігі  мен  тэуелсіз  ұлтгық  мемлекет  болуьг  үшін  табанды 
күрссімен тең. Сондықган да, Алаш мәселесі деген - халқымыздың 
дербестігі мен тэуелсіздігі деген сөз.
Алаш мәселесіне арнап МұхтарӘуезов еңбек жазбаған сияқгы, 
бірақ осы қозғалыстың бел ортасында болганм тарихтан белгілі. 
Бұның  тарихын  да,  саяси-әлеуметтік  те,  гылыми-теориялық
сұраныстарын Мұхтар Әуезов терең сезініп, зерттеген тарихшы
галым деп, бүгінде тәуелсіздік жағдайда айтуга уакыт келді емес 
пе?
Алаш  үлт-азаттық  қозгалысын  КПСС  «үлтшылдыққа» 
теңгеріп,  бұл  туралы  сөз  көтерген  адамды  «халық жауы»,  «тап 
жауы», «феодалшыл», «байшыл» деп жаппай қугын-сүргінге алды. 
Алаш  -үлтты қ  тарихы м ы з  бен  идеологияға,  ұлттық 
мемлекеттігімізге  ие  болу  деген  сөз.  Ұлы  Абай  айтатын  «өзге 
жұргган үялмайтын» дәрежеге қол артып, өркендеп, жетілу, жаңару 
мәдениеггі деген сөз. Мүхтар Әуезовтің прозалық, саяси-алеуметгік, 
ғылыми жэне тарихи еңбектерінде «Алаш» мэселесі деп атап, аты- 
жөнін жасырмайтын эдеби-көркем, арнайы гылыми туындыларды 
кездестірм ейтін  сияқты сы ң.  Бірақ-та,  М үхтар  Әуезов 
шығармаларының халыктық, үлттық жэне үлт жандылық касиетгері 
сапасында «Алаш» үнемі бой  көрсетіп, іске араласып отырады. 
Себебі: «Алаш» деген - «Біз қазақпыз» деген сөз. Алаш азаматы 
деген сөз осының айғағы емес пе? Сондыктан да, Мүхтар Әуезовтің 
жиырма томдық шығармалар жинагы, бүның ішінде дүниежүзілік 
деңгейдегі туындылары: «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы 
қазақ халкының тарихы мен мәдениетіне арналған. Олай болса, 
«Алаш» мәселесіне тікелей катысгы. Сонда: 
«Мұхтар Әуезовтің
107

«Алаш» мәселесіне ңатысы бар ма?» - деген сұраққа жауапты 
тарихтыц өзі беріп отыр емес пе?!
Егер де «Алаш» қағидасын қазақ халқының тарихы, ұлтгык 
тағдыры деп қабылдасақ, берер жауап: «Тікелей қатысты!». Бұган 
коса, «тексеріп, талдай білуіміз керек» деген Мұхтар Әуезовтін
гьшыми-эдістемесш істе дэиекп қолдансақ, ұлтгық намысымызды 
қорғап, бірлігімізді нығайта түсу деген сөз болып шығады.
Абай  мен Мұхтар Әуезов жөнінде ізденістерде, таным  мен 
логика  ашығында,  сірэ,  «үй  артында  кісі  бар»  деген  жалтаң 
көздіктен бе, эйтеуір, ілікпей жүрген мәселесінің бірі - «Алаш» 
туралы.
«Алаш»  -  казақ  халқының  даму  тарихының  өте  жауапты 
кезеңінде  өмірге  келген  саяси-әлеуметтік,  гылыми,  мэдени 
мэселелерді топтастырған қоғамдық агым, қозалыс, эрі идеология. 
Орыстың 1917 жылғы екі: - Февраль жэне Октябрь революциялары 
«Алашқа» жол ашты. Бірақ Октябрь революциясы, бұл қозгалысқа 
қатты  қысым  көрсетіп,  соңында  «контрреволюционерлер»  деп
кугынга альш, ізш суытпаи ше «ұлтшылдар», «сепаратистер» деген 
айдар тағып, ақыры көрнекті деген басшьшарьш жаппай қыргынга 
ұшыратып тьшды. Санамыз КПСС идеалогиясымен уланган мьша 
біздер, соның бірі осы жолдардың иесі «Алаш» туралы шындықпен 
жасымыз алпыстан асқан шақта ғана таныса бастадық. Қазақгың 
көрнекті қогам, саясат жэне ғылым қайракері Мұстафа Шокайдьщ: 
«1917 жыл естеліктерінен үзінділері» деген көлемді шығармасы көп 
нәрсеге  көзім ді  ашты.  Бүл  туралы «Қ азақ  елі»  еларалық 
апталықта1996  жылдағы:  №  44  бастап,  жоғарыда  көрсетілген 
тақырыппен жариялана басгалған шығарманы окыныз. Ұлы Мұхтар 
Әуезовтің өзі де «Алаштың» белді деген мүшесі болды гой.
Ш экэрім  Құдайбердіүлы,  Әлихан  Бөкейханов,  Ахмет 
Байтұрсынов, Магжан Жұмабаев, Мыржақып Дулатов, Жүсіпбек 
Аймауьггов, Сэкен Сейфуллин, Ільяс Жансүгіров, Бейімбег Майлин, 
Қүцайберген Жұбанов т.с.с. мындаган ғылым, білім, мэдениег және 
мемлекет қайраткерлері тірі болғанда, елдігіміздің, халықтыгымыз
108

бен  үлттығымыздың  деңгейі  де,  мэртебесі  де  қанша  биікке 
көтерілген болар еді.
¥лттықтәуелсіздігіміз баянды болсын десек, элі игерілетін іс 
ұшан-теңіз. Осылардың бірі - қыйнаудан, зорлықган қазатапқан ұл 
мен  қыздарымыздың  аруағын  сыйлап,  үнін  өштірмей,  ісін  эрі 
жалғастыру. Мұхтар Әуезов «Алаштың» қайраткері болғаны - бұл 
тарихи шындық. Мұхтар Әуезовтің ұлы туындысы - «Абай», «Абай 
жолы» роман-эпопеясының «Алашқа» қатысы туралы мәселе сөз 
болмақ.  Мүхтар Әуезовтің эдебиет пен  мэдениет мэселелеріне 
арналған  жеке  шығармаларында 
«хан-төрелердің  кілемінде 
сайраган ақын»
 деген түсінік бар, әрине, саналы түрде қабылдап, 
айтылған  тұжырым  емес,  заманының  қысымынан  туған 
насихаттық,  идеологиялы қ  шырмау  эсерім ен  болған 
амалсыздыктың шарасы болар. Бүл туралы алда сөз болады. Хан- 
төрелерге қарсы КПСС идеологиясы бэрімізді таптықөшпенділік 
түрғысында тәрбиеледі емес пе? Кеңес дэуірінің ғылымында каулап 
өсіп жетілген «интернационалистер» қауымының ең мыкты деген 
қаруы -«ұлтшылдық»  болды ғой.
Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясы да 
«хан-төре»  қағидасыныц қанжығасында кете жаздады емес пе? 
Мұхтар  Әуезов  «Абай  жолында»  «хан-төрелер»  қағидасын 
сынайды, тіпті, Абайдың қас жауы ретінде де суреттеледі. Хан- 
төрелер эулетінің өкілі регінде романда Әзімқан деген төренің типтік 
тұлғасы төңірегіне көптеген аты аталмаса да, бесенеден белгілі 
«Алашқа»  қатысты  мәселелердің  басы  топтасқан.  Абай  эннің 
«естісін» де, «есерін» де сынайтын:
Бүл дүниенің лэззаті бэрі сонда, Ойсыз құлақ ала алмас ондай 
сыйды, - деген қағидалы ой-пікірі Әзімқан іс-қимылын, ой-пікірін 
«ойлы қүлақпен», «ойлы көзбен» қара: «Аптық па?» - деп ескертіп 
тұрғандай сезінесің.
Роман-эпопеяның IV-V тарауларында (4-ші  кітапта) -  қазак 
қоғамы тағдырына қатысты - эпизод ретінде, қысқа сюжеттік мэні 
бар, бұнымен қатар түтастыққа мегзейтін  көріністерде Әзімқан
109

төремен  эр  сипатты  жағдайларда  кездесеміз.  Сырт  қарағанда, 
Әзімқан Оразбай мен Есентай секілді - дала мен қала байларының 
қолшоқпары. Осындай «қаны бұзықгар» Абайға қарсы қастандык 
жасауға шейін барды. Әзімқан төремен кездескен сайын екі ұшты 
ойда боласың. Екінші жағынан таңданасың да: «қалайша осындай 
оқыған,  саналы,  ақылды  адам  Оразбайдай  надандар тобырына 
қосылады». Біздің ойымызша, осында сикырлы ой бойын жасырып 
тұрғандай сияқты. Енді ұлы ғалым-жазушының, тарихшының ой 
толғаныстарымен жақынырақ танысайық. Сүйтіп, қызмет бабында 
жаңа көріне бастаған қазақ интеллигенциясының (қара таяктың/ 
қалам иесі/) «ұлтгық» (ескертіл қоялық: ұлтшыл мағынасында емес/ 
қалам иесі/)  бағытгағы идеологтарымен танысамыз.
Мұхтар Әуезовтің ой талғамдарына қазіргі ғылыми еріктілікпен 
ойлау  бостанды ғы   көзім ен  қарасақ,  кеңес  ғылы мымен 
келіспегендердің бәрінде - «таптық» пен «партиялықтың» темір 
құрсауы  қалдырған  ізін  байқамасқа  болмайды.  Осының  бір 
құрбаны- Әзімқан төре «Хан-төренің кілемінде» кете барды.
Әзімкан төре әңгімесінен, ой толғанысгарынан, мәселен, ұлпық 
тарих пен мәдениетіміздің көкейтесті мэселелері көмейге қамалып 
шыға  алмай  жүргенін  айтпасқа  болмайды.  Мұхтар  Әуезовтің 
ұлылығы,  оның  ұлт  жандылығында  -  туған  халқына  деген 
сүйіспеншілігін көреміз.
Әзімқан  төремен  эр  шақта  бетпе-бет  кездескенде  қандай 
пікірлер туып,  жан-дүниемізді эбігерлендіріп, ойымызды алып- 
қашты күйде ұстар екен деп елендейсің. Әзімқан төренің шыққан 
тегін де,  мінезін де,  қылығын да эр  шақта,  эр кездің қоғамдық 
қайшылықгардьщ эсерінен туған көріңістермен танысайық. Тіпті, 
кейде екілі-үшті ойда қаласың: «Әзімқан төрені көп дәріптейді, эрі 
өзі ұлық, патшалық ұлық, эрі қазақгьщ Орта жүзді билеген ханның 
тұкымы. Былай салсаң да төре, олай салсаң да хан-төре. Ұлықгьщ 
осыған тауып қонган. Қазіргі қазакхың Ресей заманындағы бастығы 
осы болар» - десіп, Оразбайдан шыккан сөз атыраптағы аталы жуан, 
бай, би, қажы, болыс, ру басыларға көп тарады» 
(Алтыншы том.
110

Төртінші кітап,  256 б.)
деп, жазушы үстем таптың сол шақтағы 
«телеграф-поштасын»  нанымды  етіп  көрсеткен.  Қай  заманда 
болмасын өкімет ұстаушылардың саяси-элеуметік қылықтары бір- 
біріне ұқсас қой. «Келгеніне оншақты күн болмай-ақ бұны дабыр 
аитқан», - дейді Мұхтар Әуезов, - «көтере мақтаған лақап, қошемет 
сөздер  Тобықтының төрт болысынан  асып,  бащтық  жайлауына 
жетті. Әрбір Әзімбай, Сэмен, Жанатай сияқгы алысырақ жайлаудан 
келген  болыстар  өз  еліндегі  ниеттес  жақын  жуандарына сәлем 
айтып,  ш ақыртып  алып  ж атқаны  да  болды.  «Төремен 
таны сты рам ы з.  Қ азақтан  шыққан  әрі  білгіш ,  эрі  ұлық. 
Орысша,қазақша  бірдей  ұлық,  бірдей  төре  -  Әзімқан  ұлықпен 
таныстырамыз!» - деп, әдейілеп  шақырысады» 
(Сонда,  256-257 
б.).
Енді хан-төре тұқымы өзіне деген арнайы сый-құрметті қалай 
қабылдайды екен, қандай қылық, мінез көрсетер екен, өнер-білім 
иесі болып, өзін таныстырар маекен? Осындай сауалдардың тууы 
орынды шығар. Сірә, бұл кісіні тегін мақтамайтын да болар. Өз 
көзімізбен көріп, жүзбе-жүз танысайық.
«...Әзімқан төре Оразбай бастаған үй толы жиынға бейіл берді. 
Өзіне тігіл ген бес үйлі орданың тап ортасында үш-төрт ақ жастыққа 
шынтактай сүйеніп, эр жайдан сөз бастап огыр. Кешкі шайдан бүрын 
ол  бұл  отырган  Тобыкты  жуандарын,  ру  басыларын,  ата-текті 
жақсы білеміз дейтін қазақтарды таң қалдырды. Кітаптан айтқаны 
ма, өзінің хан баласы болған тегінен, жастайынан естігені ме, әйтеуір 
қазақ деген елдің арғы-бергісін бүл өңірде, бүл отырған қазақтар 
айтып та, естіп те көрмеген түрде баяндайды. Сондай бір шагында 
қазақ  даласының  Ресей  патшалығына  қараган  жайын  сөйлей 
жөнелді» 
(Сонда, 258 б.).
 Төренің сөйлем қүрылымында «қараған» 
деп  сыпайы  гана «отары»  болды  деген  саясат үғымы  кірмейді. 
Төренің қазақ халқының тағдырына, даму тарихына ықыласын 
білгіштікпен көрсетуі, танытуы бүгінгі оқырманда қандай пікір 
тудырар  екен?  -деген  сүрақ  та  орынды.  Осы  сәттегі  Мүхтар 
ӘуезовтіңӘзімқан болып, қазақ тарихы, бүның ішінде хан-төрелерге
111

деген пікірін тындалық: «қазак тарихы үшін қатысы бар ма екен?»
- деген  сұрақ еріксіз тіл  ұшына оралады.  Жэне де, ұлы  Мұхтар 
Әуезов өзін ғалым-тарихшы ретінде таныстырып отыр емес пе? - 
деген ой да келеді. Қазақ тарихы үшін хан-төрелердің қажетгі екенін 
заман қысымына қарамастан өзі де қолдап отырғанын байқатпай 
ма? Жазушы, эрі ғалым-тарихшы төре туралы пікірлерінің төңірегіне 
бір-біріне қайшы мәселелерді топтастырып, «Алаш» туралы ойын 
ашық айтпаса да, бірақ эрбір сөздің астарында халыктық, үлттык 
туралы пікірлері бой тасалап: «ойлан» деп, өтініп түрган болжамдар 
бар». Төре ойының «тереңіне бет қойып» қаралық. Әзімкан төренің 
тарих,  өнер,  білім,  Абай  ақындығы,  таланты  төңірегінде 
шоғырланған  түсініктердің  «дүрыс»,  «бұрыс»  1  деген  ой 
түжырымдары мен бағаларына тоқгап өтелік. «Кіші жүз қазагы», - 
деп  төре  ойын  эрі  жалғастырады  Мүхтар  Әуезов,  -  «Ресей 
патшалығына осыдан жүз алпыс жеті жыл бүрын қарады!  Оган 
қаратқан Абылхайыр хан дейді.Орта жүзді қаратқан Абылай десе 
де, Жекей хандай біздің аталарымыз да қатысқан! - деді.
Айнала қамап отырган Оразбай, Есентай, Жиреншелер мына 
сөзді құптай түсіп, тандай қағысты. Жиренше күбірлеп:
- 
Бәрекелді,  арғы  атасы  ақ патсамен  келіекен,  өзі  мынау! 
Шынжыр қатар осы-дағы!  Қайт дейсің, ерім-ақ-ау!  - деп, төреге 
соңғы сөздерін естірте тамсанады. Төре одан дэуірлей түсті.
- 
¥лы   жүз  қарағалы  қырық  шамалы  жыл  болды.  Бұны 
қаратқанда біздің төре, Абылай баласы Сөк, Әділ дегендер болады!
- дейді.  Енді  бір орайда:  «Кеше  Құнанбайды аға сұлтандықган 
түсіріп,  орнын  тартып  алған,  менің  туган  ағаларым  Құспек, 
Жамантайлар!  -деп  те,  есіп  соқты.  Оразбай  мен  Есентайға осы 
жайдың  шеті  мэлім  болса  да,  мына  тұста  айыздары  қанып, 
кеңкілдеп күле берісті. Қүнанбайды бүл өңірдің қазагы атын атамай 
теқ қана «қажы» дейтін. Мынау опгырған Шүбар мен Әзімбайларды 
Құнанбай нәсілі демей, қастерлеп «қажы баласы» деп атандыратын 
болған.  Қазір  мына  жас  төренің  Қүнанбайды  «Құнанбай»  деп 
баттитып айтқаны кекесін қақбасқа бір салғандай Оразбайга жағып
отыр...» 
(Сонда,  258 б.).
112

Бүгінде  тарихымыздың  ұмыт  болып  бара  жатқан  беттерін 
қайта  ашып,  тірілтіп,  өмірге  қайта  келтіріп  жатқан  шақта, 
халқымыздың бірлігін, жеріміздің тұтастыгын сақтаған, кеше гана 
«тагі жауы» деп жүрген хан-төрел ері м ізд і ц едйбк, халыктық, ұлттық 
қасиеттерін түсіне бастаган  шагымызда ұлы  Мұхтар Әуезовтің 
ерлігін, даналығын айтгіасақ, бүйткенде - үлтжандыл ық қасиеттерді 
жоғалтқанмен бірдей болған болар еді. Әзімқан төренің ойы етіп 
галым-жазушы: бақкүмар, шенқұмар, бақталас болыс, билердің, 
ел жуандарының, «қарғыс атқыр» хан тұқымдарының сөзі етіп, 
астарлап, қастерлеп жеткізіп отырған жок па? Осы орайда, енді 
Мұхтар Әуезовтің ойын тындапық:
/қ а л а м  и е с і/)
:<Қазақтын
рулары дүниені жаулал алган Шыңгыс ханның қолында богтгы-мыс»
- деп кетеді. Ол Шыңгыстың Оразбайлар естіп көрмеген «дүниенің 
гөрт тарапын өздеріне қаратып алған төрт ұлын мадақгады: «Қасқа 
жолды» шыгарған Қасым, «Ескі жолды» қалдырған Есім ханды 
аитады. «Бүкіл үш жүздің қазағына әмір-құдьгретін  жүргізген казак 
хандары мен төрелерінің» тегін апарып, сонау Шыңғыстың Жошы 
деген үлына байланыстырады. Айта келе, өзін сол Шыңғыс ханның 
нэсілі кып бір шығарды. Бұнысы да Оразбайға жағып отыр. «Ендігі
қазақтың осындаи, әрі арғы теп қазақтың ханынан келе жатқан, 
бүгін  өзі  орыстың  өнерін  біліп,  Оразбайдың  «айтуынша»  ақ 
патшаның қолынан ұлықгық альт келген кісі басгау керек! - дейді»
(Сонда,  259 б.).
Әзімқанды төре деп хан көтеру і табиги да тарихи оқиға. Санақ 
жүргізуге келген патшалық әкімшіліктің өкілі, хан-төре тұқымы. 
Бұның құрметіне көрсетіліп жатқан сый-құрмет те орынды. Өзі 
білімді, оқыған азамат, мүмкін казак хагтқының орыс калитализмімен
мәдениетінің  революцияшыл-демократияшыл  ағымы  әсерімен
қалыптаса  бастаган  «Алаш»  қозғалысының  қайраткері  болуы 
мүмкін.

жүктеу/скачать 19,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: